“Эр бор харцага”-ын уулс дамнаж, тал алдалсан шуранхайтай манай сумын наадам эхэлдэг сэн. Одоо ч сумын наадам улсын наадмаас өмнө болдог болж дээ. Бидний багад төрт ёсны их баяр наадамтайгаа яг л нэгэн цагт эхэлж, Дархан хан уулын өвөрт уяа морьдоо манаж хоноод өглөө эртээ сумын төв ороход өнгө алагласан үлэмжийн гоё ертөнц угтана гээч. Наадмын өглөө дэл сүүлээ намируулсан адуун сүргийн манлай азарга мордох шиг бахтай зүйл үгүй. Сүлд хийморийн бэлгэдэл есөн хөлт цагаан туг төв цэнгэлдэхийн ногоон дэвжээнд заларч, Монголын тал нутагт уухайн түрлэг эхлэх цаг дор Хишиг-Өндөрийн наадмын хөндий ямархан эгшиглэнтэй болдог гэж санана.
Хүүхдийн гийнгоо цангинан, хөлөрчихсөн хар ногоон зүсмийн морь шиг уулын бэлээр ажнай хүлгүүдийн тоос босч, энд тэндгүй алагласан хэцийн асрын тэртээгээс морьтой, машинтай, явган бүгдээр дэнж дэвсэгтээ багтаж ядан цуглахад түрүүчийн морьд бариандаа орно. “Чүлтэмийн шандаст хүрэн түрүүлдгээрээ л түрүүллээ. Аргагүй л хурдан буян юм. Манай Чүлтэм ч хэзээнээсээ адууны тэнгэртэй эр дээ. Олон ч жил биднийг баярлуулж байна” гэх яриа аргамаг хүлгүүдийн сувдан хөлстэй хамт наадамчдын дунд хөвөрнө. Тохом хөлсний сэврээ, хусуур сойзны шаргиа, амгайн зуузайн чимээтэй хамт хэсүүчлэх нь тэр.
Булганы Хишиг-Өндөр гэхээр Монгол түмэнд айраг адууны орон гэж санаа сэтгэлд нь урган буух нь бий. Тэр чиг үнэний хувьтай юм. Униар хөөг зэрэглэн татсан ээрэм талынх нь салхинаас айрагны үнэр сэнхийж, нутгийнхаа дээсийг алхахад өөрийн эрхгүй хийморь лундаа бадраад ирэх шиг болном. Гэхдээ энэ нутгийн айл бүхэн гаднаа адуу багшруулж, хэдэн цэрэв уяа татан хүлгийн сайхныг сойж, хөхүүртэй айраг сэнгэнүүлдэг гэж ойлговол бас ташаа болно. Адуу маллах, өсгөн үржүүлэх, сааль сүүг нь бэлдэх, хүлгийн шандсыг сорих гээд ерөөс адуу тойрсон их өв соёлын дархлаа цөөн хэдхэн хүнээр уламжлагддаг ажгуу. Адууны соёлын дархлааг хадгалж, чухамхүү адуучин хэмээх алдрыг нутаг нугийнхаа түмнээс соёрхон хүртсэн нэгэн бол Хишиг-Өндөрийн Мааньтын голын унаган хүү Очирын Чүлтэм билээ.
“Лениний зам” нэгдлийг улс даяар мандуулсан хүн нь Монголын хөдөө аж ахуйн анхны ууган баатар, аварга хоньчин Зундуйн Очир билээ. Очир баатрын оройлон түүчээлсэн тус нэгдэлд нэргүй олон баатрууд ажиллаж, хөдөлмөр зүтгэлийнхээ үр шимээр мандаж ирсний нэг нь Чүлтэм гуай юм. Тэрбээр арваадхан настай балчир хүү нэгдлийн хадланчаар анх ажилд орсон түүхтэй. Удаа ч үгүй арван дөрөв, арван тавхан настай хүү нутгийн ах нарыг даган агт тууж, Сэлэнгийн Алтанбулагийн хил хүртэл хичнээн зуун километр морин дэлэн дээр агсагдан явж эрийн шийр заасан нэгэн. Бага балчраасаа адуунд л хорхойсч, хүлгийн дэлэн дээр, адууны салхин дунд явахыг хүсэмжилсэн түүний зам мөрийг нэгдэл нийгмийнх нь суурь адуу угтан авч, эл эрхэм бүхий л насаараа адууны төвөргөөн дунд аж төрөх алтанхан хувь заяаны эзэн болжээ.
Мааньтын гол, Омтын шанд, Хүрэмтийн рашаан, Тогтоогийн хөндий, Хөшигийн булан, Хонхор нуур гээд ёстой л адууны нутаг байхаар заяагдсан тэлмүүн нутаг. Хээрлиг уулсынх нь энгэр бэлээр өвөлдөө цасны будан татаж, зуны цагт цагаан бороо цайран, солонго нумарсан, өвс ургамал тэгш сайхан. Ийм үзэсгэлэн төгөлдөр ус голд тэднийх нутаглаж гэрийнхээ буурийг тамгалж ирсэн бүлгээ. Миний бие хэдэн жилийн өмнө “Улсдаа зартай У.Пүрэвийн цагаан гаанс” гэж ус нутгийнхаа буурлын үе дамжиж ирсэн өв соёлын үнэт зүйлийн тухай бичиж байсан. Чүлтэм бэйсийн зургаан үе дамжигдсан Монголд өдгөө нэн ховорт тооцогдох эрдэнэ-хаш цагаан гаансны тухай өгүүлсэн тэрхүү бичил туурвил олон чиг хүнд хүрсэн байдаг. Монголын толгой баячууд үнэ цохиж авах гэхэд нь “зарахгүй ээ” гэх ганцхан үг хэлээд амыг нь тагладаг У.Пүрэв гуай эдүгээ цагийн нэртэй адууч Очирын Чүлтэм гуай бүгдээр нэг голын хүмүүс. Домогт Буур Жамъян аварга, Их Монгол Шаравжамц аварга нартай нэгэн цагт монгол бөхийн дэвжээнд хүчийг сорьж, төрийн наадамд хоёр удаа долоо давсан хүчит заан Ширчингийн Даш, хан уулын ар, Хатан Туулын хөвөөнд морьдоо авчирч уралдуулан, Хүй мандлын дэвжээнд ханхалзаж явсан нэртэй уяач Цамбажавын Банзрагч нарын хойчийг залгасан нутгийн минь ханагар уулс сан билээ л.
Цогт хун тайжийн хар балгасны тууриас хойших, алдарт Хар бухын голоос арагш, Авзага хайрхан уулаас хойш залгагдан Мааньтын гол, Мөнгөн уулаас урагшаа тэрхүү ай сав нутагт хуучин цагт “Адуу” бригадын олон суурь молор эрдэнэ налайжЦамба, Санжмятав, Лхагвацэнд тэргүүт нэр ус нь мөнхийн алдрын титэмтэй дурсагддаг эрэмгий адуучид уургын уртыг барьж, усны тунгалагт нутаглаж явсаан. Энэхүү “Адуу” бригадын нэрийн хуудас болж, эрийн хийморь сэргээсэн нэгэн нь яалт ч үгүй адуучин Чүлтэм юм. Монгол төрийн түшээ, Их хурлын дарга асан Энэбиш гуайн ачит эцэг “дунд хүү” Лхамсүрэн гэж нэртэй адууч Могодын Хулж, Баавайн голоос Хишиг-Өндөрт ирж нутаглан, өнөө л Чүлтэм болоод тухайн цагийн эрмэг адууч эрстэй эмээлийн хос бүүрэг шиг ижилсэн нөхөрлөсөн түүх ч байдаг. Айраг, адууны орон гэгдэх бүс нутагт адууны соёл, адгуулан маллахын дэг сургуулийг туулсан замнал, он жилүүдийнхээ түүхээр бий болгосон адуучны алдар бахадмаар сайхан. Тэрбээр зөвхөн сайн хүлгийн дэлэн дээр хийсч, залуу халуун насны аагаар омгорхож яваагүй нь олон зүйлээс харагддаг.
Адуу маллахын арга туршлагыг хөдөлмөрийн баатар адуучдаас судалж, заавар зөвлөгөөг нь авч, амьдрал дээр бодитойгоор хэрэгжүүлж ирснийг тэмдэглэх нь зүйтэй болов уу. Сүхбаатар аймгийн “Дарьганга” нэгдлийн адуучин, Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар Санзайн Шарбандийн адуу хэрхэн маллах, оторлох, унага төлийг хорогдолгүйгээр авах зэрэг бахдам туршлагыг нь нутаг орондоо санаачлан нэвтрүүлсэн нь дараа дараа үедээ улажлагдсаар л байна. “Нутгийнхаа адууны цусыг сэлбэх шиг үнэт зүйл үгүй юм” гэж аливаа юмны учир мэдэх өвгөд гэрээс мэт хэлэх нь бий. Тэгвэл Очирын Чүлтэм гуай хурдан ажнайн голомт болсон Хэнтийн Галшар, мөн адууны үүлдэр угсааг сайжруулах, “морин тойруулга”-ын гол бүс нутаг Төв аймгийн Жаргалант, алдарт Тэсийн голын адуугаар нутгийнхаа адууны цусыг сэлбэж, бас нэгэн гавьяа байгуулсан удаатай. Хаа сайгүй адуун сүрэг багширч, үрээ морьдын тоос боссон Мааньтын голд Чүлтэм гуайнх л анх гүүгээ уяж, хөл хөөр, ёс төр, дэг жаяг болдгийг адууч аавын хүү би мэднэ. Тэдний айрагны сайхныг нь хэлээд юүхэв. Намар оройхон айраг ханхалсан гэрийнх нь гадаа бууж, мөнгөн сор нь гялалзсан адуун сүргийнх нь тоосонд орж, бие галбир төгс гэрийн эзэнтэй хууч дэлгэж суух бахтай.
Мэргэжлийн сумогийн жаран найм дахь их аварга, Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар, Монголын ард түмний бахархалт хүү Асашёорюү Дагвадорж тэр жилийн намар Чүлтэм гуайнд давхиад буужээ. Хөлбөмбөг тоглосноос болоод ч билүү барилдах эрхээ хасуулчихаад сэтгэл жаахан будантай, алжаал тайлахаар Монголдоо амарч явахдаа тэднийхээр буучихаж л дээ. Тэр тухайгаа аварга сумогоос зодог тайлаад ирснийхээ дараа дурсч байсан. Мөн өнгөрөгч жил Хишиг-Өндөрийн зон олонтой уулзаж байхдаа хэлж байсан. Дагваа аваргыг ганган хар жийптэйгээ давхиад очиход Чүлтэм гуайнх, хүү Батжаргалынхтайгаа айл хэдэн зэл гүүгээ уяад багширч байжээ. Аварга тэдний айрагны сайхныг бахдан бахдан ярьдаг юм. Айрагных нь сайхныг энгийн иргэд байтугай Монгол Улс баталгаажуулсан түүхтэй. Тодруулбал, наян есөн онд Монголын адуучдын анхдугаар зөвлөгөөнд шалгаран оролцож байхдаа айрагны уралдаанд хоёрдугаар байрын шагнал хүртсэн байдаг.
Манайхан сумынхаа наадамд сайхан мориор гоёх дуртай. Чүлтэм гуайн хөвгүүд гэж аавыгаа дуурайсан алаг нүдэн банди нар ёстой л нэг суман хатиртай, бусдын нүд хужирласан аатай сайхан морьд унана. Гүйн хар алхаатай, суман хатиртай, уран гоё толгойтой, хөхөл самбаагаа шидлэн хүзүү сунгасан морьд яалт ч үгүй наадмын чимэг мөн. Чүлтэм гуай бие хаа тэгш, өндөр нуруулаг, эргэлдсэн томоо алаг нүдтэй, эрүү түүш сайтай эр. Ямар сайндаа түүнийг “Сүх жанжныхаа дүрд тоглуулчихмаар залуу байна” гэж ардын жүжигчин, төрийн шагналт Эрдэнэбатын Оюун дуу алдсан байхав дээ. Тэртээ наяад оны эхээр Булган аймагт болсон Соёл урлагийн өдрүүдэд уригдсан төлөөлөгчид Хишиг-Өндөр сумаар дайрахдаа Чүлтэм гуайнхаар бууж айраг ууцгаасан юм биз. Тэр үед Монголын театр урлагийн өрлөг ижий болсон Оюун гуай гэрийн эзэн адуучин залууг эрхгүй сонирхож, айраг уух гэж айлаар орсон биш, Сүх жанжнаа олчихож байгаа юм биш үү гэж сэтгэл ханамжтай хэлээд хотод очиж уулзахыг захиад явжээ. Гэвч гэрийн эзэн “Надад тэр урлагийн суу авьяас нь яаж байхав дээ” гээд яваагүйг бага хүү Монголын шинжлэх ухааны залуу эрдэмтэн Батсүхээс сонсч байлаа.
Эдүгээ далан насны даваа руу дөхөж яваа ч гэсэн идэр залуугийн цог залиар адууны дунд бахтайхан алхалж, ажнай хүлгийн сайхныг унаж, дээл бүсэн гоёл, хийморь лундаатай явна. Үр ач нараас нь эцэг өвгөдийнхөө халуун голомтод гэрийнхээ буурийг тамгалан нутаглаж байна. Эглээс эгэл, эрхмээс эрхэм нутгийн буурал минь алтан унжлагат тахиа жилийн босгонд Монголын төрд үнсүүлж Алтан гадас одон хүртжээ. “Баатрын алтан соёмбо хоттой хонин дунд минь байжээ” хэмээн Намхайнямбуу баатар хэлсэн лугаа тэнгэрийн алтан гадас эрийн лундаа адуучны энгэрт гялалзжээ. “Хэл, хил, мал гуравтайгаа байхад хэн баян Монгол баян” гэж дархалсан нэрт найрагч Зундуйн Доржийн нутгийн хүлгийн тоосонд шүншиг нь гэрэлтсэн адууны тэнгэртэй эрхмийн тухай цухасхан өгүүлэхэд ийм буюу.
Уртын дуучин Б.Батцэцэглэнтэй ярилцлаа.
Энэ амьтны нэрийг сонсох төдийд л ээж минь санаанд орно. Би гэдэг хүн энэ хорвоод мэндлэхдээ эхийгээ ихэд зовоон байж төрсөн байгаа юм. Өдгөөгөөс хориод жилийн өмнө буюу усан мичин жилийн сүүлээр шинэ он солигдохтой зэрэгцэн би төржээ. Тухайн үед ээж минь сумын төвийн эмнэлэгт амаржсан учир төдийлөн эмчилгээ сувилгаа одооных шиг байсангүй юм болов уу. Тэр үед амаржсан эмэгтэйчүүдийг эмнэлэгт дор хаяж долоо хоног цаашлаад сар шахуу хэвтүүлдэг байсан гэлцдэг. Ийм хугацаа өнгөрсний дараа ээж бид хоёр гэртээ ирж. Тухайн үед ээж минь хөхөндөө сүү оруулах гэж өдөр бүр л шар будаатай цай, боорцог, борц гээд сүү оруулдаг бүхнийг идэж, уусан ч хүүгээ цадтал нь хөхүүлж дөнгөдөггүй байж. Би ч өлссөндөө өдөр шөнөгүй л уйлж байсан нь ойлгомжтой. Ингээд арга ядаж, яах ийх тухай ярьж суух үеэр нь нутгийн хүндтэй улсын сайн анчин манайд гийчилсэн юм санж. Манай хоёр учиргүй хамаг зовлонгоо тоочоогүй ч хашир анчин миний тасралтгүй уйлах, ээжийн арга ядсан царайг харж, байдлыг ойлгосон бололтой богцноосоо бор цаасанд ороосон бөөрөнхий юм ээжид гаргаж өгсөн гэдэг. Өвгөн анчин “Аан, наадах чинь хар сүүлтийн хонгоны хатаасан цул мах байгаа юм. Чи наад махаараа аяга хар шөл хийгээд уучих. Төрсөн эмэгтэй хүнд ч үүнээс илүү сайн хоол гэж үгүй шүү дээ” хэмээн хэлжээ. Өвгөн анчны хэлсэн ёсоор тэр дор нь аягахан шөл хийж уучихаад орой аавыг ажлаас ирэхэд нь ээжийн хоёр хацар цог шиг улайчихсан намайг хөхүүлэн сууж байсан гэдэг. Ингэж л би гэдэг хүн харангадаж үхэхийн аюулаас хар сүүлтийн шөлөөр аврагдсан юм гэдэг. Тийм ч болохоор одоо хар сүүлт хэмээх нэрийг сонсохоор сэтгэл дулаацаж, тэр амьтныг хайрлах нинжин сэтгэл өөрийн эрхгүй төрдөг болсон. Хожим аавтай хөдөө гадаа, уул хадаар явахдаа нөгөө буянт хар сүүлт хэмээх амьтан үүгээр байгаа юу, ямар амьтан байдаг юм бол хэмээн асууж, шалгаадаг болсон доо. Манай нутагт Жаргалант хайрхан хэмээх сүрлэг сайхан уул бий. Тэрхүү уулын өвөрт тунгалаг Хар-Ус нуур мэлтэлзэнэ. Дорнын их яруу найрагч Бэгзийн Явуухулан манай нутгаар гийчлэхдээ энэхүү Хар-Ус нуурын хөвөөнд нэгэн оройг өнгөрүүлсэн гэдэг. Намар оройхон үеэр Хар-Ус нуурын шагшуурга салхины аясаар найгаж, хотон шувууд нуурын мандалд нэг бууж, нэг нисэх агшинг хараачилсан их яруу найрагчийн сэтгэл уянгалж, “Хар-Ус нуурын шагшуурга” хэмээх яруу тансаг шүлгээ тэнд л тэрлэсэн түүхтэй. Нэг зун гэрийнхэнтэйгээ Жаргалант хайрханы өвөрт орших Өвөрийн рашаан, өндөр хүрхрээг зорьсон юм. Рашааны наахна олон жалга, дов, садарга ихтэй. Түүгээр аавын хөх 69-өөр дээш, доош донслуулан явж байтал хэдэн ямаа бидний барууханд жалганаас үргэн цааш давхилаа. Ямаа ч гэж дээ нөгөө миний амь зуусан буянт хар сүүлт хэмээх амьтан байсан аж. Ингэж л анх ойроос харж билээ. Хожим ном, сониноос хар сүүлтийн тухай уншиж бага сага мэддэг болсон доо.
МОНГОЛ УЛСАД ХАР СҮҮЛТ ЗЭЭР АГНАХЫГ 1965 ОНООС ХУУЛИАР ХОРИГЛОЖЭЭ
Сонгуулийн сурталчилгааны үеэр байсхийгээд л тэнд төчнөөн төгрөг ачиж явсан машиныг илрүүллээ, мөнгийг нь хураалаа, татлаа гэсэн утгатай мэдээлэл цацагдаж байсан даа. Хураасан, татсан мөнгөнүүд нийлээд хэдэн тэрбум төгрөг болчихсон байгаа нь гарцаагүй. Лав л Говь-Алтай аймагт нэг тэрбум 80 сая төгрөг ачиж явсан машин саатуулагдлаа гэж дуулдсан. Дорноговь аймгийн нутаг дэвсгэрт 90 сая төгрөг ачиж явсан машиныг бас л саатууллаа гэсэн. Баян-Өлгий аймагт хар шөнөөр шатахуун түгээх станц дээр олон тооны машин цуглуулж шатахууны талон тараасан үйлдлийг газар дээр нь таслан зогсоосон мэдээг тэр үеийн хэвлэлүүдээс харчихаж болно. Чингэлтэй, Сонгинохайрхан дүүрэгт сонгогчдын саналаа өгсөн цагаан хуудсыг 10-20 мянган төгрөгөөр худалдаж авч байгаа үйлдэл гарсан гэх мэдээлэл ч сонгуулийн үеэр олны анхааралд байсан. Бэлнээр 20-50 мянган төгрөг тараасан жишээ бол аймаг, хот, дүүрэг, сум гэлтгүй ташраараа. Энэ мэт жишээг түүвэл өнгөрсөн сонгуулиар нэр дэвшигчид мөнгийг бороо мэт цутгасан болж таарч байна.
“Өдрийн сонин”-ы даваа гаригийн дугаар 16 нүүрээр хэвлэгдэн, захиалагчдадаа хүрлээ. Энэ өдрийн дугаарт гарсан нийтлэл, сурвалжлага, ярилцлага, мэдээ мэдээллээс онцолж, тоймлон хүргэж байна.
Оюутан цэргүүд өнөөдөр /2017.08.13/ тангараг өргөлөө. “Оюутан цэрэг’ хөтөлбөр дөрөв дэх жилдээ хэрэгжиж буй билээ. Энэ жил баруун, зүүн, төвийн бүсээс 300, нийслэлээс 700 оюутан тус хөтөлбөрт хамрагдсан. Оюутан цэргүүдийн тангараг өргөх ёслол Үндэсний Батлан хамгаалах их сургуулийн Шар хад дахь хээрийн сургалтын төвд болжээ. 
Дэлхийн бөхийн нэгдсэн холбоо (UWW) 10 хүрэхгүй хоногийн дараа Францын нийслэл Парист эхлэх ДАШТ-ийг өмнөх дэлхийн чансааг гаргажээ. Өнгөрсөн сард болсон Али Алиевын нэрэмжит тэмцээн, “Poland Open”, Мадридын Гранпри, өнгөрсөн долоо хоногт өндөрлөсөн залуучуудын ДАШТ-ийг харгалзан үзэж уг чансааг гаргасан байна. Монгол Улсаас энэ удаагийн чансаанд эрэгтэй, эмэгтэй тус бүр тав бөх багтсан.
Тайваний Тайпей хотноо наймдугаар сарын 19-30-нд зохион байгуулагдах дэлхийн оюутан, залуучуудын зуны Универсиад наадмын жүдо бөхийн төрөлд Монгол Улсын шигшээ багийн 14 жүдоч хүч үзэхээр боллоо. Универсиад наадмын жүдо бөхийн төрөл наймдугаар сарын 20-24-нд болох бөгөөд монголын залуучуудын шигшээ баг, ‘Будапешт-2017’ ДАШТ-д оролцох багтайгаа хамт ‘Говь ресорт’ амралтын баазад бэлтгэл сургуулилтаа базааж буй. Универсиад наадамд Монгол Улс нийтдээ 10 алт, 14 мөнгө, 27 хүрэл медалийг хүртсэн амжилттай бөгөөд 2015 оны Кванжугийн Универсиад наадмаас гавьяат тамирчин Доржсүрэнгийн Сумъяа алтан медаль хүртэж байсан түүхтэй. Үүнээс өмнө 1999 онд Испанийн Малльоркад болсон 20 дахь удаагийн Универсиад наадмаас МУ-ын гавьяат тамирчин, гавьяат дасгалжуулагч Халиуны Болдбаатар анхлан алтан медаль хүртжээ. Мөн 2007 оны Тайландын Банкокт болсон 24 дэх удаагийн Универсиад наадмаас МУ-ын гавьяат тамирчин Мөнхбаатарын Бундмаа алтан медальтай эх орондоо ирж байв.
Нийслэл хотод хаа сайгүй л авто зам, байшин барилгуудын засвар ид өрнөж байна. Иймээс барилгын материалын үнэ ханш ямар байгаа талаар сурвалжлахаар Сүхбаатар дүүрэг дэх 100 айлын барилгын худалдааны төвүүдээр орлоо. Энд цаг ямагт хүмүүс бужигнаж, амьдрал буцалж байдаг тэр л хэвээрээ хөл хөдөлгөөн ихтэй байлаа. Зарим дэлгүүрийн гадна талд том, жижиг хэмжээтэй төмөр хаалгыг өрсөн харагдана. Төмөр хаалгыг төрөл бүрээр нь эгнүүлэн тавьсан худалдагч хэлэхдээ “Энгийн, даруухан хийцтэй хаалга 180-280 мянга, тансаг зэрэглэлийнх 320-450 мянган төгрөгийн үнэтэй байна. Энэ жил хүмүүсийн худалдан авалт жаахан тааруу л байна. Гэхдээ орлого бол дундаж л байна даа” гэлээ. Харин “Сенко” гэсэн вакум цонхны үйлдвэр орж, үнэ ханшийг сонирхлоо. Ингэхэд борлуулагч Г.Энхболд ярихдаа “Хувийн орон сууц барихад гурван төрлөөр барьж болно. Модон, блок, цутгамал гэсэн төрөл байж болно. Мөн тоосгоор өрсөн байшингууд байдаг. Би барилгын салбарт олон жил ажиллаж байна. 4:6 харьцаатай зуны байшин 12-15 саяд элбэг босно. Харин хоёр вакум цонх оруулна гэж тооцвол 337500 төгрөг нэмэгдэнэ. Нэг цонх нь 168 мянган төгрөг гэсэн үг. Металл цонх гэж байдаг. Энэ нь оффист ашиглаж, хэрэглэх зориулалттай. Вакум цонхыг хуванцар материал хийдэг бол металлыг төмөр хийцээр хийдэг. Металл цонх нь м2 нь 280 мянга, вакум м2 75000 төгрөг гэж байна. Орон сууцны зориулалтад металл цонх хийхийг зөвшөөрдөггүй. Угаасаа болохгүй юм. Энэ жил иргэдийн худалдан авалт муу байна. Өнгөрсөн жил ч гэсэн орлого муу байсан. Цонх хийнэ гэдэг бол маш нарийн ажиллагаатай, хүнээс чадвар, хүч хөдөлмөр шаардана. Манайх арван жилийн баталгаатай олгож, сайн хийдэг. Харин зарим хүмүүс хятадаас ирсэн хямд материалд тулгуурлаж хийдэг. Иймээс зарим нь чанарын баталгаа олгодоггүй юм. Мөн ялаа шумуулаас хамгаалсан тор янз бүрээр хийнэ. Үнийн хувьд 35000-95000 төгрөг. Байрны хуучин цонх солиход ажлын хөлс 10000-15000 гэж байгаа. Тагтны хаалт хэмжээнээс хамаарч 1 м2 60000 төгрөгөөр хийнэ” гэж байв.
Хүнд материалд тоосго, хөнгөнд мод ордог. Сүүлийн үед Канад технологиор зуны модон байшин их барих болжээ. Ийм технологиор бүх нарийн оролцох материалууд нийлээд хөлстэйгөө 4:6 харьцаатай байшин 10 гаруй сая төгрөгөнд бэлэн болно” хэмээсэн юм. Амины орон сууцны нэг мкв нь 650 мянган төгрөг байгаа гэнэ. Энэ үеэр барилгын бүх төрлийн үйлчилгээ хийнэ гэсэн бичгийг хүзүүндээ зүүсэн цөөн тооны хүмүүс ч харагдаж байлаа. Зуун айлын “Jobi” барилгын худалдааны төв ороход хятад обой 8000-28000, 6000-15000, орос болон европ обой 13500-29000 төгрөгийн үнэтэй байлаа.
Ингээд “Цайз” зах дээр очиход амарсан байв. Ганц хоёр мод худалдаалах цэг болон цементний бөөний төв л ажиллаж байлаа. Зарагдаж байгаа материалуудыг олон хувь хүн борлуулах боловч үний хувьд зөрүүгүй гэнэ. Палк урт, өргөн, зузаанаасаа шалтгаалаад 10-70 мянган төгрөгийн хооронд, банз дөрвөн метрийн урт 100 ширхэг хоёр сантиметр зузаан багцтай нь 120 мянган төгрөг, цемент 50 килограммын шуудайтай нь 10-11 мянгын хооронд байсан юм. Үндсэндээ модны болон цемент гэсэн том том цэгүүдээс бүрддэг юм байна. Энэ үеэр худалдагч Б.Бат-Эрдэнээс зарим зүйлийг тодрууллаа.