Month: August 2017

Монгол Улсаас Холбооны Бүгд Найрамдах Бразил Улсад суугаа Онц бөгөөд бүрэн эрхт Элчин сайд Ч.Сосормааг эх орондоо ирээд байхад нь ярилцлаа.

---

-Танай Элчин сайдын яамыг татан буулгах тухай сонсогдсон. Та эх орондоо бүрмөсөн ирэв үү?

-УИХ-ын 2013 оны зургадугаар сарын 7-ны өдрийн 43 дугаар тогтоолоор Монгол Улсаас Холбооны Бүгд Найрамдах Бразил Улс, Бүгд Найрамдах Индонез Улсад дипломат төлөөлөгчийн газраа байгуулахаар шийдвэрлэж, 2014 онд эдгээр улсуудад манай ЭСЯ-д байгуулагдсан юм. Харамсалтай нь гурван жил ч хүрэлгүй ЭСЯ-даа татан буулгах шийдвэр гаргалаа. 2016 онд Монгол, Индонезийн хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 60 жилийн ой тохиосон бол 2017 онд Монгол, Бразил Улс хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 30 жилийн ой тохиож байна. ЭСЯ-аа татан буулгаж байгаа тухай шийдвэрийг суугаа орондоо дуулгахаас өмнө амжиж ойн арга хэмжээгээ тэмдэглээд л ирэх шив дээ. ХБНБУ-д суугаа ЭСЯ нь Чили, Аргентин, Колумби, Перу улсуудыг хавсран сууж, бусад долоон улсыг хавсран хариуцдаг манай улсыг тус тивд төлөөлж буй цорын ганц дипломат төлөөлөгчийн газар байсан юм.

-ЭСЯ-аа нээгээд гурван жил ч хүрэлгүй татан буулгаж байгаа нь сонин юм аа?

-Дипломат төлөөлөгчийн газраа татан буулгах шийдвэрийг зөвхөн иргэдийн тоо, худалдааны эргэлтээр хэмжих нь учир дутагдалтай. Тухайн оронд амьдрах монгол иргэдийн тоог харгалзах ч цөөн хүн амтай манай орны хувьд гадаад харилцаагаа хязгаарлагдмал байдалд оруулах сул талтай.

Элчин сайдын яамаа нээх, татан буулгах шийдвэр гаргахын өмнө тухайн оронтой харилцах улс төр, эдийн засаг, хамтын ажиллагаанаас гадна тус орны олон улсын нэр хүнд, дэлхийн тавцанд идэвхтэй оролцогч эсэх болон манай хөрш орнуудад үзүүлэх тэдний нөлөө, эдийн засгийн харилцааг нь давхар харгалзах ёстой болов уу. Ялангуяа дэлхийд нэр нөлөө өсөж, эдийн засаг нь тэлж буй ардчилсан улс орнуудад Дипломат төлөөлөгчийн газруудаа байгуулах замаар дэлхийн эдийн засгийн интеграцид хурдацтай нэгдэж, далайд гарцгүй ч, даяарших хөгжил рүү гарцаа улам бүр нээх боломж бий. Өмнөх Засгийн газрын гадаад бодлогын алсын хараа ийм л байсан.

Татан буулгах шалтгаан нь төсвийн хүндрэлтэй холбоотой юм бол манай бүх дипломат төлөөлөгчийн газруудын байршил, орон тоо, хүний нөөц ба бүтээмжид ач холбогдол, үр ашгийн шинжилгээ хийн эрэмблэх замаар төсөв мөнгөө танах бүрэн боломжтой байсан. Мөн зарим ЭСЯ-ыг цомхотгон Элчин сайд дээр нэмэх нь нэг дипломат гэсэн бүтэц рүү шилжиж болно. Гэтэл ямар ч шинжилгээ хийгээгүй байж татан буулгах тухай яаруу шийдвэрээ өнгөрсөн оны төгсгөлөөр Гадаад харилцааны сайд маань хэвлэлээр мэдээлсэн. Монгол Улс шилжилтийн эдийн засгийн хүнд үедээ ч уламжлалт харилцаагаа хадгалан хоёр орны найрсаг харилцаанд сэв сууна хэмээн социалист байсан орнуудаас ЭСЯ-аа татан буулгаагүй юм даг.

-Ардчилсан намын угшилтай Элчин сайдуудтай ЭСЯ-дыг татан буулгалаа гэсэн яриа гарсан?

-Элчин сайд хугацаатай албан тушаалтан.Тэд байнга л солигддог. Харин хоёр орны хоорондын харилцаа өнө мөнх орших учиртай. Гэхдээ Баабарын нэгэн цагт бичиж байснаар “Цагааны бүтээснийг Улаан нь сүйтгээд байвал яах болж байна?” гэсэн үг заримдаа санаанд буудаг л юм.

-Гэхдээ Бразилтай манайхан нэг их наймаа хийгээд байдаггүй. Бразилчууд манайхаас юу авахыг сонирхдог бол, монголчууд юу оруулж ирэхийг хүсч байна вэ?

-Урьд нь Өмнөд Америкийн орнуудтай худалдааны харилцаа бараг байсангүй. Одоо л эхлэл нь тавигдаж байна. Өнөөдрийн байдлаар хоёр улсын хооронд дунджаар хоёр сая гаруй ам.долларын худалдааны жилийн эргэлттэй. Мэдээж үүнийг нэмэгдүүлэхийн төлөө ЭСЯ ажиллаж, анхны үр дүн гарсан. Өнгөрсөн есдүгээр сард Бразил-Монголын Худалдааны танхим байгуулагдаж, Бразилийн бизнесийн төлөөлөгчид манай улсад зочилсон бөгөөд энэ үеэр манай аж ахуйн нэгжүүд Бразилиас кофе худалдан авах гэрээ байгуулсан. Эхний ээлжийн 2.4 тонн кофены ногоон үрийн дээж Монголд орж ирээд байна. Өмнө нь эдгээр аж ахуйн нэгжүүд Өмнөд Солонгосоор дамжуулан бразил кофег үнэтэй худалдаж авдаг байсан бол одоо хэд дахин хямдаар авч, эх орондоо нэрж, үйлдвэрлэн цаашид гуравдагч зах зээлд гаргахаар зорьж байна. Түүнчлэн тахианы мах, буурцаг худалдан авах сонирхлоо манай талаас тавьсан бол Бразилийн талаас ноолууран бүтээгдэхүүн ба хивс импортлох хүсэлтээ илэрхийлсэн.

Дашрамд дурдахад ЭСЯ байгуулагдсанаар Монгол Улсыг ихэд сонирхож эхэлсэн юм шүү, эдгээр орнуудад.

-Нэг бизнесмен хэлсэн юм. Алсыг хардаг бизнес эрхлэгчид бол зөвхөн Монголын гурван сая хүнтэй зах зээлийг бус Хятад, Оросын зах зээлд гарах гарц гэж Монголыг хардаг гэж. Бразил махны хамгийн том экспортлогчдын нэг. Манайхан ч махаа гаргахаар оролдож байгаа. Хамтарч ажиллах алхмууд хийж амжив уу?

-Манай урд хөрш бол Бразил, Аргентин, Чили, Уругвайн худалдааны гол түнш. Хятад уруу экспортоо нэмэгдүүлэхийн төлөөх өрсөлдөөн Латин Америкийн орнуудад хүчтэй өрнөж байна. Тэд манай хөршүүдийг аль хэдийнэ бүчин тойрч хаяалчихаад байхад холын Бразил бидэнд юуны хамаа байхав гэсэн харалган бодлоор боломжуудаа алдаж болмооргүй. Түүнчлэн Европын холбооноос ОХУ-д эдийн засгийн хориг тавьсантай холбоотойгоор Оросын зах зээлийг эзлэх сонирхол эдгээр орнуудад улам бүр нэмэгдэж байгаа. Ялангуяа Бразил, Аргентин, Уругвай улсуудын амт чанартай үхэр, тахиа, гахай, хонины мах бэлтгэх технологи нь алдартай тул дэлхийн 100 гаруй улс эдгээр улсаас мах худалдан авч байна. Манай хоёр хөршийн хэрэглээ улам бүр өсөн нэмэгдэж байгаа энэ цаг үед эдгээр оронтой хамтарсан махны үйлдвэрээ Монголд байгуулах боломжийг нээхээр ЭСЯ ажиллаж байлаа. Үр дүнд нь Аргентины Засгийн газрын техникийн туслалцааны “Өмнөд-Өмнөд”-ийн хөтөлбөрт Монголыг хамруулахаа илэрхийлсэн. Тэдний нэр хүндтэй Хөдөө аж ахуйн технологийн институт “ИНТА” -ын ажлын баг Монголд удахгүй ирж ажиллахаа мэдэгдээд байгаа. Аргентин бол малын вакцины чанараараа дэлхийд нэртэй орон.

-Латин Америкийн орнууд манай гуравдагч хөрш байх боломжтой гэж та үзэж байна уу?

-Монгол Улс хоёр гүрний дунд түгжигдсэн далайд гарцгүй орон. Далайд гарцгүй 44 орон байдаг. Дийлэнх нь хөгжил буурай улсууд. Далайд гарцгүй байх нь эдийн засгийн хөгжлийг сааруулдгийн нийтлэг жишээ юм. Монгол аль болох гадаад харилцаагаа тэлж, хоёр хөршийн хамаарлаас ангижирахыг эрмэлзэх нь зүй. Тиймээс ч манай гадаад бодлогын үндэс бол хоёр хөрштэйгээ эв найртай, тэнцвэртэй харилцааг эрхэмлэхээс гадна гуравдагч хөршийн бодлогыг сүүлчийн хорь гаруй жил хөгжүүлэхийг чармайх болсон.

Гуравдагч хөршийн тухай ярихаар зарим хүмүүс хоёр хөршөө үл ойшоосон бодлого хэмээн эмээдэг. Миний бодлоор бол харин ч эсрэгээрээ хоёр их зах зээлийн дунд оршиж байгаагаа соргогоор мэдэрч, гуравдагч хөршийн бодлоготойгоо уялдуулах нь ухаалаг санагдана. Сул талаа давуу тал болгон хувиргах стратеги юм.

Ялангуяа манай хоёр хөршийн зах зээлийн төлөө өрсөлдөж буй Латин Америкийн улс орнуудаас хөрөнгө оруулалтыг татаж, техник технологийг нэвтрүүлэн, хамтын үйлдвэрүүдээ байгуулах өргөн боломж бий. Эдгээр орнууд манай хөршүүдтэй улс төр, эдийн засгийн сайн харилцаатайгаас гадна ямар нэгэн зөрчил, маргаангүй нь сайн талтай. Тухайлбал их зах зээлдээ ойртохыг тэмүүлж байгаа эдгээр улсуудад зориулсан аж үйлдвэрийн цогцолбор бүхий чөлөөт бүсүүдийг яагаад байгуулж болохгүй гэж. Коста Рика Улс яг л ингэж хөгжсөн байдаг.

-Коста рикагийн чөлөөт бүсийн сайн туршлага юу байв?

-Коста Рика богино хугацаанд хурдацтай хөгжсөн гайхалтай улс. Манай Сэлэнгэ аймгаас ялихгүй том газар нутагтай, байгалийн баялаг ядмаг тул эдийн засаг нь кофе, банан жимсний экспортод дөнгөн данган дүүжигнэж байсан нь саяхан. 1981 оноос чөлөөт бүсийг чөлөөлөх, бодлого явуулсан юм билээ. Тэд чөлөөт бүсийг асар том агуулахтай худалдааны лангуу төдий газар биш, харин чөлөөтэй үйл ажиллагаа явуулж, бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг, амьдрал буцалсан зах зээлийн талбар болгон хувиргасан. Чөлөөт бүсдээ газар эзэмшүүлж, үйлдвэрээ байгуулахыг гадаадын компаниудад уриалж тэднийг татвараас эхний найман жилд 100 хувь, дараагийн дөрвөн жилд 50 хувь чөлөөлсөн байдаг. Харин сүүлийн жилүүдэд чөлөөт бүсэд дан үйлдвэр биш бас үйлчилгээний сүлжээ компаниуд ажиллах нь нэмэгджээ.

Хоёр хөршдөө түшиглэсэн аж үйлдвэрийн цогцолбор бүхий чөлөөт бүсүүдийг байгуулж, яг л Коста Рика шиг дэлхийн эдийн засгийн интеграцид хурдацтай нэгдэх боломж бидэнд ч бий.

-Та бодлогын судалгаа хийдэг хүн. Монгол дэлхийн зах зээлд өөрийн орон зайг бий болгохын тулд юугаараа ялгарах ёстой вэ?

-Монгол Улс хэрэглэгчээс үйлдвэрлэгч орон руу шилжиж байж л хөгжинө. Гэхдээ Уругвай улс шиг “ялгарах” стратеги барих хэрэгтэй болов уу. 3.5 хүнтэй Уругвай яг Монгол шиг хоёр том гүрний дунд оршдог. Бразилийн эрхий хуруу, Аргентины долоовор хурууны хооронд хавчуулагдан усан үзэм шиг бөнжийн тогтсон улс хэмээн тэдний тухай хошигнон хэлдэг юм билээ. Бас манайх шиг хонины аж ахуй түлхүү эрхэлнэ. Хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүнээрээ дэлхийг тэжээх хэмжээнд хүрсэн хоёр том хөрштэйгээ ижилсэх биш харин ялгарахын тулд тоо биш чанарыг голлосон. Өөрөөр хэлбэл органик бүтээгдэхүүнийг хямд үйлдвэрлэхийг зорьсон байдаг. Бид ч цэвэр, байгалийн гаралтай бүтээгдэхүүнээрээ бусдаас ондоошиж чадна. Монгол гэдэг нэр органик гэдэг утга илэрхийлэх болтлоо дэлхийд танигдмаар байна.

-Монголчууд Чилийн амжилтыг их сонирхдог. Тэд яаж байгалийн баялгаас хараат бус болов?

Чили манайх шиг байгалийн баялгаас, тэр дундаа зэсээс хамаарсан эдийн засагтай байсан нь саяхан. Тиймээс тэд эдийн засгаа төрөлжүүлэн эрдэс баялгаас бусад бүх төрлийн бүтээгдэхүүнийг “уламжлалт бус” хэмээн нэрлэх болсон. Уламжлалт бус экспортын бүтээгдэхүүн болох хулд, яргай загас, гахайн мах, дарс, жимс, мод, модон эдлэлийн бүтээгдэхүүний экспортод эргэлт гаргахын тулд эрэл хайгуул хийж эхэлсэн бөгөөд судалгаа шинжилгээний байгууллагууддаа хөрөнгө оруулан шинэ бүтээлийг хөхиүлэн дэмжих бодлого баримталсан байдаг. Нэг жишээ хэлэхэд 1980 оноос хулд загас үржүүлэх бүтэлгүй туршилт арваад жил үргэлжилсэн ч чиличүүд бууж өгөлгүй, олон удаагийн алдагдлын дараа сэрүүн цаг агаар, далайтай хил залгаа газарзүйн тогтоц талаасаа ижил төстэй Норвегийн туршлагыг амжилттай нутагшуулж чадсан нь гайхалтай. Харин одоо 70 гаруй оронд хулд загас нийлүүлж, жилд тэрбум ам.долларын ашиг олж байгаа нь зэсийн дараах том экспорт болжээ. Чили одоогийн байдлаар 62 орныг хамарсан чөлөөт худалдааны гэрээ байгуулаад байна. Олон хүн тэр дундаа УИХ-ын гишүүд Чилийн эдийн засгаа солонгоруулсан нууцыг асуудаг. Тэр нууц бол шинжлэх ухаанд хөрөнгө оруулалт хийж, зорилгоо тодорхойлж, стратегиа хэрэгжүүлэх бүтцийг бүрдүүлж өгсөнд байгаа болов уу.

-Таны бичсэн Латин Америкийн орнуудын хөгжлийн туршлагууд цувралаар нийтлэгдээд эхэлсэн байна билээ. Ном болгоно гэсэн үү?

-Латин Америкийн орнууд бидний өмнө яг одоо тулгамдаж байгаа бэрхшээлүүдийг даван туулж байгаа нэн шинэхэн түүхтэй улсууд. Манай ЭСЯ олон тооны байгууллагуудыг хооронд нь холбож өгсөн. Үр дүн нь эхнээсээ гарсаар л байна. Бразил бол хоршооллын хөдөлгөөнөөрөө дэлхийд алдартай. Монголын Хоршооллын үндэсний нэгдсэн холбооны ерөнхийлөгч Н.Энхболдын урилгыг Бразилийн Хоршооллын холбооны Ерөнхийлөгчид гардуулсан бөгөөд айлын тал Монголд зочлохоо илэрхийлсэн байгаа. Энэ оны аравдугаар сард Олон Улсын Хоршооллын холбооны дэмжлэгтэйгээр туршлага солилцох хурал Монголд зохион байгуулагдана. Мөн Бразилийн Мэргэжлийн холбоодын төлөөлөгчид Монголд ирэхээ мэдэгдээд байгаа. Тэдний Мэргэжлийн холбоод нь Мэргэжил Сургалтын Үйлдвэрлэлийн төвүүдээ хариуцаж салбарынхаа хүний нөөцийг өөрсдөө бэлтгэдэг туршлагатай. Бразилд аж үйлдвэр үсрэнгүй хөгжсөний гол нууц бол энэ. Монголд МСҮТүүдийг хувьчлах гэж яаралгүй Мэргэжлийн холбоодод нь хариуцуулан өгөх нь зөв шийдэл болох тул бразилчуудаас суралцах зүйлс их гарна гэж бодож байна. Мөн Иргэдийн оролцоотой төсвөөрөө дэлхийд алдартай Порто Алегре хот байна. Тэдний туршлагыг нэвтрүүлэхээр ажиллаж байна.

-Та гадаадын сайн туршлагыг олж харж, нүүр хуудсаараа дамжуулж хүмүүст хүргэж байлаа. Гадаадын сайн туршлага чухал ч улс орон болгон өөрийн онцлогтой.нэг улсад сайн хэрэгжсэн бодлого нөгөө улсад зохицохгүй байх нь олон?

-Монгол Улс цөөн хүн амтай ч дийлэнх нь залуучууд. Өөрөөр хэлбэл аливаа шинэлэг санааг тусган уян хатан зохицох, хэрэгжүүлэх чадвар сайтай. Тэр тусмаа техник технологийн эрин үед энэ чанар маш чухал. Олон улс орон зөвхөн бараа бүтээгдэхүүн худалдахаас хальж, оюуны мэдлэг, шинжлэх ухааны бүтээл, ноу хаугаа нийлүүлэхийг эрмэлзэх боллоо. Үүнийг ухаалаг хүчний бодлого гэж нэрлэх нь бий. Аливаа хөгжил шинэлэг санаанд тулгуурлан хөгждөг. Нэг улсаас нөгөө улсад, нэг хотоос нөгөөд сайн туршлагууд нэвчин агуулга, өнгө төрхөө олон баяжна. Үүнийг хөгжил нутагших гэж нэрлэдэг. Өөрөөр хэлбэл гадны хэрэглэж байсан шинэлэг арга зам тухайн орны хөрсөнд бууж, өөриймсөхийг хэлж байгаа юм. Энэ бол шууд хуулбарлах муйхар аргаас өөр. Шинэ туршлагыг нутагшуулах ажлыг үндэсний мэргэжилтнүүд хийдэг юм шүү дээ. Нийгэмд тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэн шинэ санаа, сайн туршлагыг монголын хөрсөнд монгол хүний ухаанаар дахин инженерчилж байгаа хүмүүс төрд ч, төрийн бус байгууллага, хувийн хэвшилд ч олноороо бий. Чухам тэрхүү бүтээлч хүмүүсийн хүчээр нийгэм урагшилдаг. Нийгэм, салбар, байгууллагынхаа өмнө тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэхийг зорьж байгаа энтрепрейнерүүдэд зориулан Латин Америкийн шилдэг туршлагуудыг баабар.мн дээр цувралаар нийтэлж байгаа. Удахгүй ном болгож хэвлүүлнэ.

-Бразилийн Ерөнхийлөгчийн авлига хээл хахуулийн хэргийг олон хүн сонирхож байгаа.Та ойроос харсан хүний хувьд онцлох юм бий байх?

-Бразилийн нэртэй улстөрчид, бизнесийн бүлэглэлүүдийн сүлбэлдсэн авлигын хэргийг илчилсэн “Машин угаалга” мөрдөн шалгах ажиллагаа богино хугацаанд амжилтад хүрч байгаагаараа дэлхийд танил болж байна.

Энэ ажиллагаа 2014 оноос эхэлсэн бөгөөд энэ хугацаанд 232 хүнийг сэжигтнээр татан шалгаж 160 хүнийг хорьж, 10 тэрбум орчим ам.долларын хөрөнгийг царцаан, улс төрчдийн оффшор данснаас мөнгийг нь татан, улсын орлого болгож байна. Конгрессийн хоёр танхимын дарга огцорч, Ерөнхийлөгч Мишел Темер ч мөн л авлигын асуудалд нэр холбогдлоо. Сая сая бразилчуудын бахархал болж байсан Ерөнхийлөгч асан Лула да Сильва сарын өмнөхөн 9.5 жилийн ял аваад байна.

“Машин угаалга” бол хараат бус шүүх засаглал нийгэмд шударга ёсыг тогтоож, ардчиллыг сахин манаж чаддаг гэдгийг харуулсан амжилт. Шударга ёсыг тогтоож байгаа шүүхээ ч, шүүгчээ ч ард түмэн хамгаалаад эхэлдэг юм билээ.

“Өдрийн сонин”-ы 2017.08.10-ны пүрэв гаригийн №170(5737) дугаараас авч нийmлэв.

Сангийн сайд Б.Чойжилсүрэнтэй цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

---

-Энэ оныг дуустал хүүхдийн мөнгө олгох асуудал хүндэрч байгаа талаар уиХ дахь Ардчилсан намын бүлгийн гишүүд хэлж байна. Энэ хүрээнд төсвийн тодотголыг өргөн барьж, ээлжит бус чуулган хуралдуулах шаардлагатай гэдгийг мэдэгдсэн л дээ. Хүүхдийн мөнгө олгох асуудал үнэхээр хүндэрсэн юм уу?

-Засгийн газраас долдугаар сарын 4-ний өдөр бүх хүүхдэд хүүхдийн мөнгийг олгох тогтоол гарсан. Ер нь бол 2017 оны дөрөвдүгээр сарын 15-ны өдөр батлагдсан төсвийн тодотголоор хүүхдийн мөнгөнд зориулж 161 тэрбум төгрөгийг батласан. Энэ мөнгөөр наймдугаар сарыг дуустал хүүхдийн мөнгийг олгоно.

-Төсвийн тодотголыг одоо өргөн барих юм уу. Төсвийн тодотгол хийхгүйгээр хүүхдийн мөнгө олгох боломжгүй биз дээ?

-2017 оны төсвийн тодотголыг аравдугаар сарын нэгний дотор УИХ, Засгийн газарт өргөн барихаар ажиллаж байна.

-Эдийн засгийн өсөлт 2019 оноос эхлэн ажиглагдана гэж байсан байх аа. ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдсан, үүний зэрэгцээ нүүрс, зэсийн үнэ өсөөд эдийн засаг эерэг гарч эхэллээ. Энэ бүгдийг анх тооцоолоогүй байсан юм уу?

-ОУВС-тай хөтөлбөр тохирч байх үед бид эрсдэлийг тооцон тийм тооцоо хийж байсан юм. Ямартай ч 2017 оны эхний хагас жилийн гүйцэтгэл гарч байна. Ерөнхийдөө эдийн засгийн өсөлт бидний тооцоолж байснаас өндөр гарсан. Тиймээс 2017 оны төсөвт бид тодотгол хийнэ. Долдугаар сарын 19-нөөс наймдугаар сарын хоёрны хооронд ОУВС-гийнхан хөтөлбөрийн эхний үнэлгээг хийж дууссан. Аравдугаар сарын 20-ны үеэр гуравдугаар улирлын үнэлгээ ирэх байх. 2018 оны нэгдүгээр сарын сүүлээр 2017 оны хөтөлбөрийн үнэлгээ хийгдэнэ.

-Томоохон төслүүд хэзээ хөдлөх вэ гэдэг асуулт олны анхаарлыг татсан хэвээр байна. Том төслүүдийг 2019 оноос биш одоо өргөн баригдах төсвийн тодотголд суулган эртхэн ажлыг нь эхлүүлэх ёстой гэсэн байр сууриуд харагдах боллоо…

-ОУВС-тай хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхийн өмнө бид эрсдэлийг тооцсон гэж түрүүн хэлсэн дээ. засгийн газар менежментээ сайжруулж, экспортоо нэмэгдүүлж чадсаныг зориуд дурдах хэрэгтэй. БНХАУ-д хүсэлт тавьсны дагуу БНХАУ-ын Засгийн газар 2017, 2018 онд Монгол улсаас авах нүүрсний хэмжээгээ нэмэгдүүлье гэсэн. энэ хүрээнд нүүрс, төмрийн хүдрийн үнийг боломжийн хэмжээнд хадгалах талаар ярьсныг БНХАУ-ын тал нааштай хүлээн авч шийдвэрлэсэн. Тиймээс эдийн засгийн өсөлт тооцоолж байснаас давуу гарсан. Бусад салбарууд дээр засгийн газар анхаарч ажилласны хүчинд эдийн засгийн өсөлт 4.2 хувьтай гарч байна.

-Өвөлжилтийн бэлтгэл ажлын хүрээнд төсвөөс багагүй мөнгө шаардагдахаар байна. Яамдын зүгээс шаардлагатай мөнгөн дүнгээ илгээж байна уу?

-Засгийн газар дээр өвөлжилтийн бэлтгэл ажил ид яригдан, салбар яамд тус бүртээ өвөлжилтөд анхаарал хандуулан ажиллаж байна. Яамдаас шаардлагатай хөрөнгийн хэмжээгээ манай яаманд ирүүлэх учиртай. Өвөлжилтийг бэлтгэх хэмжээнд санхүүгийн эх үүсвэр засгийн газарт хангалттай бий.

-Таны ярьж байгааг сонсоход төсвийн тодотголыг ээлжит бус чуулганаар бус намрын чуулганаар хийх юм байна гэж ойлголоо. Зөв үү?

-Төсвийн тодотголыг намрын чуулганаар хэлэлцэнэ. УИХ-аар эхний асуудал болгон 2017 оны төсвийн тодотголыг хэлэлцэх болов уу гэж бодож байна. УИХ-аар хэлэлцэх асуудлын дарааллыг УИХ-ын даргын дэргэдэх зөвлөл гаргадаг. Засгийн газар ямар ч байсан намрын чуулганаас өмнө төсвийн тодотголыг өргөн барина.

-Монголбанкны ерөнхийлөгч Н.Баяртсайхан Ерөнхийлөгч Х.Баттулгатай уулзах үеэрээ ОУВС “Өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөр”-ийн хүрээнд хүүхдийн мөнгөний асуудлаа эргэж харахгүй бол Азийн хөгжлийн банкны 1.3 тэрбум ам.доллар орж ирэх боломжгүй болж байна гэсэн. Үнэхээр тийм бэрхшээл тулгарчихаад байгаа юм уу?

-Азийн хөгжлийн банк, Дэлхийн банк, Жайка, Койка, оувс, БНХАУ-ын төвбанк гээд бүгдээрээ л ОУВС-гийн хөтөлбөрийн хүрээнд багц санхүүжилтэнд орж байгаа. Эдгээр байгууллагууд дээр хоорондын уялдаа холбоог хангах асуудлууд бий. Монгол улсад төсвийн дэмжлэг үзүүлж байгаа бол тодорхой хэмжээнд бодлогын өөрчлөлт хийх, санхүүгийн сахилга батыг нэмэгдүүлэх, чангаруулах асуудлыг тавьдаг нь нууц биш. Энэ хүрээнд азийн хөгжлийн банкны бодлогын матриц дотор тодорхой хэмжээнд зөвшилцөх, хэлэлцэх зүйлүүд байсан. Тэр асуудлууд шийдэгдсэн.

-ОУВС-гийн эхний үнэлгээгээр мал, лицензийг банкны барьцаа гэж тооцохгүй байхаар асуудал оруулсан гэдгийг Монголбанкны Ерөнхийлөгч хэлж байсан. Энэ үнэн юм уу. Малчид малаас өөр барьцаалах хөрөнгө байхгүй шүү дээ?

-Ташаа мэдээлэл гарсан байна лээ. Малыг барьцаанд тооцох эсэх асуудал дээр тодорхой хэмжээнд зөвшилцөх шаардлага байсан. Монголд 400 орчим мянган малчин өрх бий. тиймээс малыг үндсэн хөрөнгөнд тооцох асуудал дээр ОУВС-тай тохиролцсон.

Харин “Х” талбай буюу хайгуулын талбайн лицензийг барьцаалах уу, үгүй юу гэдэг дээр хоёр талдаа маргаантай зүйлс бий. “А” лиценз буюу ашиглалтын талбайг барьцаалж болно. Хайгуулын талбай дээр нэг зүйлийг ойлгох хэрэгтэй. Тэр газар доороос баялаг олдох уу, үгүй юу гэдэг нь тодорхойгүй. Тиймээс барьцаа хөрөнгөнд бүртгэх нь эрсдэлтэй гэдгийг оувс гэлтгүй санхүүгийн байгууллагуудаас анхааруулсан.

-Хөтөлбөрийн хүрээнд мөн Монгол Улсанд анх удаа банкны салбарт активын үнэлгээ хийхээр боллоо. Энэ хэр зөв зүйтэй асуудал юм бол. Ер нь бол банкны салбаруудад эрсдэл бий болж мэднэ гэсэн яриа байна л даа?

-Үүнийг мушгиж тайлбар хийгээд байх шиг байна. Бүх арилжааны банкууд дээр хөтөлбөрийн хүрээнд активын чанарын үнэлгээ хийлгэнэ гэдэг дээр тохирсон. Монгол улсын засгийн газрыг төлөөлж Сангийн яам, Монголбанкны ерөнхийлөгч бид нар хэлэлцээрийг байгуулсан. Энэ хүрээнд банкуудад бүтцийн өөрчлөлт хийж муудсан активуудыг активын чанарын үнэлгээгээр илрүүлнэ. Активын чанарын үнэлгээ гарсны дараа хэрхэх вэ гэдэг шийдвэрүүд гарна.

-Шийдвэрүүд хэзээ гарах юм бол?

-Энэ онд багтаад гарчих болов уу. Банкуудыг зориудаар муутгах гэж байгаа зүйл биш юм. Эдийн засаг сайжирсан ч гэсэн банкууд дээр найдваргүй эх үүсвэрүүд ихээр хуримтлагдвал хадгаламж ч мөн адил эрсдэлд орох аюултай. Тэр утгаараа үүнийг зайлшгүй хийх шаардлагатай. Олон улсад ийм стандарт бий.

Ардын хувьсгалын 96 жилийн ойн үндэсний их баяр наадмын хүчит бөхийн тавын даваа. Улсын аварга Ч.Санжаадамба, аймгийн арслан Г.Ганжад нарын барилдаан

Энэ жилийн наадмын бөхийн барилдааны хөлийн цэцээр ажилласан, Ардын багш, гавьяат тамирчин, Монгол Улсын харцага Данзандаржаагийн Сэрээтэртэй ярилцлаа.

---

-Өнөө жилийн наадам үзүүштэй, ярих зүйлтэй сайхан наадам болж өнгөрлөө. Таны хувьд олон жил үндэсний бөхийн хөлийн цэцээр ажиллаж байна. Энэ жилийн наадмын тухайд яриагаа эхлэх үү?

-Энэ жилийн наадам яриангүй сайхан болж өнгөрлөө. Сонин, содон барилдаанууд их гарч, олон түмний хайрлан хүндэтгэж явдаг улсын харцагууд урамтай сайхан барилдаж, цолоо нэмлээ. Ёстой л нар хур нь тэгширсэн сайхан наадам болсон гэж бодож байна. Миний хувьд хорь гаруй жил үндэсний бөхийн хөлийн цэцээр ажиллаж байна. Хүчит бөхчүүдийн барилдааныг дэргэдээс нь харж, шийд гаргана гэдэг маш их хариуцлагатай ажил. Улсын баяр наадамд ч гэлтгүй бүх барилдаанд барилдаж буй тухайн бөхийн олон жилийн хөдөлмөр, хөлс хүчийг Монголын үндэсний бөхийн дүрмийн дагуу шударгаар шүүж, шийдвэр гаргах нь бидний зорилго байдаг. Тийм дээ ч өдий олон жил хөлийн цэц хийхдээ, нутаг нуга гэхгүйгээр дүрмийн дагуу шударгаар шийдвэр гаргаж явлаа. Энэ жилийн наадмаар хоймор нутгийн хүчтэн Ц.Содномдорж маань одтой байж, улсын харцага цолоо ахиулан, түмэн олныхоо итгэлийг алдалгүй, урамтай сайхан барилдаж улсын арслан цол хүртлээ.

-Ц.содномдоржийн хувьд өнөө жил яалт ч үгүй бусдаасаа илүү байж, харгүй сайхан барилдан улсын арслан цол хүртсэн. олон түмэн ч их баяртай байна. Мөн энэ жилийн наадмын гол сенсаци бол аварга Ч.санжаадамба, г.ганжад нарын барилдаан байлаа шүү дээ. Энэ хоёр бөхийн барилдааныг яг дэргэдээс нь харсан хүний хувьд та юу хэлэхсэн бол?

-Энэ жилийн баяр наадмын тавын даваанд улсын аварга Ч.Санжаадамба, Төв аймгийн бөх аймгийн арслан Г.Ганжадыг амалж авсан. Ганжадын хувьд гурвын даваанд улсын заан Амгаланбаатарыг, дөрвийн даваанд гарьд Ш.Жаргалсайхантай оноолт таарч, давсан. Улмаар аварга Ч.Санжаадамба тавын даваанд Ганжадыг амлан барилдсан. Хоёр бөхийн барилдаан нэлээдгүй маргаан дагуулсан. Барилдааны эцсийн шийдвэрийг хөлийн цэц, засуул, ерөнхий цэцийн шийдвэрээр Г.Ганжадыг давсан гэж үзсэн шүү дээ. Энэ шийдвэр нэг хүний шийдвэр биш тав, зургаан хүний олонхийн саналыг дагасан шийдвэр. Нодлин жилийн улсын баяр наадмын наймын даваанд улсын арслан п.Бүрэнтөгс, тухайн үед начин цолтой барилдаж байсан Р.пүрэвдагва нарын барилдаан бас маргаантай болсон. Тэрхүү барилдааныг ч бас хөлийн цэц, засуул нарын олонхийн саналаар шийдэж л байсан шүү дээ.

Үндэсний бөхийн дүрмэнд зэрэг буюу хайн унасан барилдааныг шийдвэрлэхдээ тухайн хоёр бөх зэрэг унахад түрүүлж мэх хийсэн нь давна гэсэн дүрэмтэй. Үүгээр бол хамгийн түрүүнд Ганжад дэгээ ороож хөмрөөд буцаж эргэх үед Санжаадамбыг далаар нь унагачихаж байгаа шүү дээ. Энэхүү барилдааныг камераар яг зэрэг, олон талаас нь харуулах боломжгүй. Санжаадамба, Ганжад нарын барилдааныг ганцхан хүн шийдчихсэн юм биш. Хоёр засуул нь Санжаадамбыг унасан гэж үзсэн. Би бас уначихлаа л гэж харсан. Гэхдээ юмыг яаж мэдэх үү гээд Мөнхжаргал начинг дуудаж асуусан чинь “өө Санжаадамбын гуя түрүүлж газарт хүрсэн” гэсэн. Ингээд бид хоёрыг ярьж байтал цаанаас Баярсайхан “Санжаадамба түрүүлж хүрсэн, хүрсэн” гэсэн юм.

Харин Бадрах начин “Энэ хоёрын барилдаан зэрэг шахуу болчихлоо” гэж билээ. Тэгэхээр нь бид ерөнхий цэцтэй уулзъя гээд Мягмар заан дээр очсон. Ингээд бид зургаа ерөнхий цэцэд учир байдлаа хэлсэн. Улмаар Мягмар заан “Зургаан хүний тав нь Санжаадамбыг унасан гэж шийдвэр гаргаж, тийм болохоор олонхоо дагана, Ганжадыг давуул” гэсэн юм. Тухайн үед болсон зүйл ерөөсөө л ийм. Үүнийг нутаг, ус, нэг хүний шийдвэр гэж ярих нь дэндүү болчимгүй зүйл л дээ.

-Тухайн үед дэлгэцээр Ганжадын тохой түрүүлж хүрсэн мэт харагдаж байсан. Үүнийг үзсэн үзэгчид болоод аварга Санжаадамба нэлээдгүй эсэргүүцсэн шүү дээ?

-Хоёр бөхийн барилдаан дууссаны дараа Санжаадамба аварга унасан үгүй дээ их эргэлзэж байсан. Улмаар элэг бүсээ тайлаад тахим өгөх гэж байсан юм. Гэтэл тэр хоёрын барилдааныг дэлгэцээр удаашруулан харуулсан. Наадмын комиссын дарга нь дэлгэцээр маргаантай барилдааныг харуулж, шүүхгүй шүү хэмээн хэлсэн ч манай телевизийнхэн хоёр бөхийн барилдааныг хэд дахин давтан, удаашруулж харуулсан. Ингээд л бөөн будлиан болгочихож байгаа юм. Дэлгэцнээс үзэхэд Ганжадын тохой түрүүлж хүрчихсэн нь харагдсан л даа. Үүнийг харсан Санжаадамба эсэргүүцэх нь тодорхой. Энэ бол Санжаадамба аваргын буруу зүйл огт биш. Хэн ч гэсэн “өө тэр дэлгэцнээс харалдаа би унаагүй байна шүү дээ” гэж хэлэх нь тодорхой.

Гэхдээ дэлгэц харж, барилдааныг шүүнэ гэсэн дүрэм байхгүй. Тэрхүү бичлэг зөвхөн нэг талаас нь авсан дүрс. Сумогийн барилдааныг дөрвөн талаас нь дүрсийг нь авч, шүүдэг. Гэтэл манайд барилдааныг холоос дээрээс нь юм уу зөвхөн нэг талаас нь дүрсийг авдаг. Ингэхээр хоёр бөхийн хэн нь түрүүлж унасныг шүүх боломжгүй болж байгаа юм. Тухайн хоёр бөхийн барилдааныг дэлгэцээр харж шүүнэ гэдэг манай үндэсний бөхийн хувьд боломжгүй зүйл л дээ. Улсын баяр наадмын өмнө бөхийн барилдааныг шууд дамжуулах гэж буй телевизүүдийн улсуудтай уулзаж, “Маргаантай барилдааныг дэлгэцээр үзүүлэхгүй шүү. Зөвхөн хөлийн цэц, засуул нарын саналаар хоёр бөхийн барилдааныг эцэслэн шийдвэрлэнэ. Үүнийг дэлгэцээр үзүүлчихвэл бөөн маргаан болно” гэж анхааруулан хэлж л байсан.

-Жил бүрийн наадмаар иймэрхүү маргаан их гарах болжээ. Хожим ийм маргаан гаргахгүйн тулд орчин үеийн техник, хэрэгсэл ашиглаж, хоёр бөхийн барилдааныг камерийн бичилгээс үзэж байгаад шийдчихэж болохгүй юу?

-Болохгүй ч юм байхгүй л дээ. Үнэхээр камерийн бичлэг, дэлгэц харж байгаад шүүхээр болбол барилдах бөхчүүдээ цөөлж, дэвжээн дээр хоёр, хоёроор нь гаргах хэрэгтэй. Ингээд нэг л барилдаан явуулж, түүнийгээ дэлгэцээр шүүх боломжтой юм. Яг сумо шиг. Гэвч манайх чинь мянган бөхийг дэвжээн дээр зэрэг гарган барилдуулдаг болохоор энэ зүйл худлаа болж таарч байгаа хэрэг. Талбай дээр энэ олон бөх гараад ирэхээр яаж барилдаан болгоныг бүх талаас нь камераар бичих билээ.

Тийм болохоор л үндэсний бөхийн барилдааныг нэг талаас нь авсан дүрс бичлэгийг олон нийтэд үзүүлэхгүй байвал зүгээр. Хоёр бөхийн барилдааныг зөвхөн хажууд нь үзэж байгаа хөлийн цэц, засуул нар нь дүгнэж, шийдвэр гаргах боломжтой. Ингэж хэлээд байхад л олон нийтэд үзүүлээд, наадамчин олонг талцуулж, бөөн будлиан болгочихож байгаа юм. Манай телевизийнхэн жоохон зарчимтай байх ёстой. Ер нь хөлийн цэц, засуул, бөхчүүд, хэвлэлийнхэн бүгд л дүрэм журмаа л барих хэрэгтэй. Дэлгэцээр хоёр бөхийн барилдааныг удаашруулан харж, шийдвэр гаргана гэсэн дүрэмтэй бол хамаагүй шүү дээ, тэр дүрмээ л барина.

-Санжаадамба, Ганжад нарын барилдааныг эс тооцвол үнэхээр сайхан наадам болсон гэж олон түмэн ярьж байна лээ…

-Наадам сайхан болсон. Гэхдээ манай бөхчүүдэд нэг дутагдалтай зүйл харагдсан. Улсын үнэн хүчит аварга, арслангууд учраа бөхдөө элэг бүсээ шууд л тайлж өгч байсан. Тухайлбал, долоогийн даваанд улсын аварга Г.Эрхэмбаяр, С.Мөнхбат нар нутгийн бөхчүүддээ шууд л элэг бүсээ тайлж, тахим өгсөн. Уг нь өвдөг газар хүрч байж, элэг бүсээ тайлах ёстой юм. Ийм үйлдэл цаашид олшрох юм бол наадам наадам биш болно шүү дээ. Хичнээн нутгийн, таньдаг, тусалдаг, дэмждэг бөхтэйгээ таарсан ч гэсэн шууд л ингээд бууж өгөөд байвал утгаа алдана биз дээ. Олон түмнийгээ хүндэтгэн, төрт ёсоо дээдэлж, үнэн хүчийг үздэг наадмаар барилдахгүй бууж өгнө гэдэг муухай л харагдаж байна лээ. Хамгийн гол нь улсын баяр наадмаар нэгнийгээ амалж авчихаад барилдахгүй бууж өгч болохгүй л юм. Энэ ч бас дүрмэндээ бий шүү дээ. Үндэсний бөхийн дүрмэнд “тухайн бөх учраа бөхтэйгөө барилдахгүй, элэг бүсээ тайлж, бууж өгвөл хоёр бөхийг уг барилдаанаас шууд хасна” гээд заачихсан байдаг. Энэхүү дүрмийг манай бөхчүүд бас мөрдөхгүй л байна. Хэрэв дүрэм гээд элэг бүсээ тайлж өгсөн бөхчүүдийг хасчихвал, наадам ч утгагүй болно, үзэгчид ч дургүйцэх байлгүй. Иймэрхүү нарийн ширийн асуудлыг олон түмэн ойлгох хэрэгтэй, бөхчүүд дүрмээ мэдэж, мөрдөж байх учиртай юм. Мөн Үндэсний бөхийн холбоо олон түмэндээ бөхийн дүрмээ илүү тодорхой сайн тайлбарлах хэрэгтэй.

-Өнгөрсөн долоо хоногт даншиг наадам болсон. Энэхүү наадмаар шөвгөрсөн, түрүүлсэн бөхчүүдэд цол олгож эхэлсэн. Ингэж цол олгох нь зөв үү?

-Үүнийг одоо бас больчих хэрэгтэй. Ямар ч үр ашиггүй цол. Үнэхээр цол олгож байгаа юм бол улсын баяр наадмаар олгосон цол, даншиг наадмаар олгосон цол хоёрын эрэмбэ ямар байх юм. Даншгийн цол хүртсэн бөхчүүд ам авах уу, хэрхэн ам авч, эрэмбэлэгдэх юм гэдгээ судлах хэрэгтэй. Хоёрын хооронд ийм худлаа цол гуншингаар бөхчүүд яах юм. Цол олгож байгаа бол эрэмбэ гаргах хэрэгтэй. Тэр эрэмбээрээ ам авч барилдах ёстой шүү дээ. Энэ жилийн даншгаар ам авах байх гэж харсан чинь авсангүй. Мөн л сугалаа, оноолт тааруулж барилдуулж байна. Ийм заваан зүйл хийхээ болих ёстой. Энэ наадамд улсын арслан Р.Пүрэвдагва гурван удаа түрүүлж, даян аварга боллоо. Тэглээ гээд одоо яах юм. Тухайн бөхдөө ямар ч үр ашиг алга байна шүү дээ.

-Даншиг наадмаар мөн л улсын гарьд Б.Гончигдамба, улсын заан Н.Түвшинбаяр нарын барилдаан маргаан дагуулсан. Олон түмэн Гончигдамбын өвдөг түрүүлж хүрсэн хэмээн одоо хүртэл цахим сүлжээнд маргалдаж байна..

-Даншиг наадмыг дэлгэц, камерийн бичлэгээр шүүж, шийдвэр гаргана гэсэн. Гэтэл бас болохгүй л байна. Зурагтаар харж байхад Гончигдамбын өвдөг түрүүлээд хүрчихсэн л байна лээ. Тэгээд дэлгэцээр харж шийдвэр гаргана гэсэн юм бол Түвшинбаярыг давуулах нь зөв л байсан. Нөгөө дэлгэцээр харж шийдвэр гаргана гээд байсан, чадахгүй л байгаа байхгүй юу. Тийм болохоор дүрмэнд юу гэж заасан байна, түүгээрээ л шийдвэр гаргах учиртай.

-Таны талаар гадуур ташаа буруу мэдээлэл нэг бус удаа гарч байсан. Үүнийг та “Манайд Сэрээтэр нэртэй гурван хүн бий. Тэр хүмүүсийн гаргасан үйлдлийг намайг хэмээн хэвлэл мэдээллээр цацаж байсан удаатай” хэмээн хэлж байсан. Энэ талаар тодруулахгүй юу?

-1960-аад оны сүүлээр “Улсын начин Сэрээтэр согтчихоод жорлонд унажээ, Сэрээтэр начин мөнгө хулгайлжээ” гэсэн мэдээлэл гардаг байсан. Энэ ийм учиртай юм. Эхнийх нь Боксын Сэрээтэр гэх хүнтэй намайг андуурдаг. Тэр хүн жоохон архи уудаг хүн байж л дээ. Тэгж согтуурхан явж байгаад хуучин Пионерын ордны тэнд нэг айлын хашаанд орж жорлонд нь бие засахдаа ойчсон байдаг юм билээ. Ингээд намайг согтуу явж байгаад жорлонд унасан мэтээр ташаа мэдээлсэн. Би чинь амьдралдаа архи дарснаас хол явсан хүн юу гэж тийм юм тохиолдох билээ. Дараагийнх нь манай чөлөөтөд Сэрээтэр гэх эмэгтэй багш, дасгалжуулагч байлаа. Тэр багш гимнастикийн хичээл зааж байгаад савлуурнаас унаж хүнд гэмтсэн байгаа юм. Хөөрхий одоо хөгжлийн бэрхшээлтэй хүн бий л дээ. Тэр хүнтэй намайг андуурч “Сэрээтэр турникаас унаад нугасандаа юм оруулжээ” гэсэн мэдээлэл цацагдаж билээ. Ийм хоёр ташаа мэдээллийн учрыг олчихоод байж байтал “Сэрээтэр харцага мөнгө хулгайлсан хэргээр шүүхэд дуудагджээ” хэмээн цуурхаж эхэлсэн. Тэр нь Цэрэндагва багшийн хүүхэд Чөлөөт бөхийн холбооны нарийн бичгийн дарга Сэрээтэртэй намайг андуурсан хэрэг л дээ. Хожим намайг хулгай хийгээгүй, өөр Сэрээтэр гэх хүнтэй андуурсан гэдгийг мэдсэн л дээ. Ингэж л гурван удаа миний нэрийг андуурч, төөрч байсан юм.

-Сүүлийн үед Монголын үндэсний бөхийн холбоог тойрсон маргаантай асуудал олон түмнийг талцуулж байгаа шүү дээ. Та энэхүү холбооны тэргүүлэгчийн хувьд асуудлыг юу гэж харж байна?

-Монголын үндэсний бөхийн холбоо, Бөхийн өргөөг хууль бус аргаар хувьдаа авах гэсэн нэр бүхий хэдэн нөхдүүдийг би мэднэ. Олон ч жил жоохон зүйлээс болж, маргалдаж байна. Одоо учраа олох цаг болсон. Хамгийн гол нь Монгол бөхийн өргөөг Үндэсний бөхийн холбооны тэргүүн Р.Нямдорж, дэд тэргүүн Д.Данзан нарын хүмүүс олон жилийн өмнө ард түмнийхээ итгэл сэтгэлээр байгуулсан нь үнэн. Үндэсний бөх өдий зэрэгтэй хөгжиж байгаа нь эдгээр хүмүүсийн гавьяа гэж боддог.

Гэтэл нэр бүхий хэсэг нөхдүүд шүүхийн шийдвэр гараагүй байхад хууль бус хурал, цуглаан хийж, холбооны тэргүүнээр Чинбат гэх нөхрийг тавьчихаад Бөхийн өргөө рүү дайран орж, тамга тэмдэг булаах үйлдэл хийж байгаа нь харамсалтай. Ийм утгагүй, хууль бус үйлдлээ одоо зогсоо. Учир зүйгээ олох хэрэгтэй. Удахгүй Үндэсний бөхийн холбоо их хурлаа хийнэ. Тэр хурлаар өөрсдийнхөө санаа бодлыг тусгаад, учир зүйгээ олж болно шүү дээ.