Month: August 2017

“Өдрийн сонин”-ы 2017.08.14-ний даваа гаригийн №172 (5739) дугаараас авч нийтлэв.

УИХ-ын гишүүн Д.Дамба-Очиртой ярилцлаа.

---

-ОУВС-гийн хөтөлбөр хэрэгжиж байгаа. ОУВС -гийн зүгээс хөтөлбөрийн эхний үнэлгээгээ хийгээд явлаа. Цаашид манай эдийн засгийг сэргэх боломжтой, олон улсын зах зээлд нийлүүлдэг бүтээгдэхүүний үнэ нэмэгдсэн талаар ярьж байсан л даа. Харин хүүхдийн мөнгийг бүх хүүхдэд олгож буй асуудлыг эргэн харах шаардлагатай гэсэн байна лээ?

-ОУВС-гийнхан ирээд явсан. Валютын сан, Монгол Улсын Засгийн газар хооронд тохирсон тохиролцоонууд бий. Энэ нь амьдрал дээр хэр хэрэгжиж байна вэ, хөтөлбөр хэрэгжсэнээс хойш эдийн засагт ямар үр дүн гарав гэдгийг шалгасан. ОУВС-гийнхан Сангийн яаман дээр нэлээд удаан ажиллах шиг боллоо. Хөтөлбөр хэрэгжиж эхэлснээс хойш үр дүн сайн гарч байна гэдгийг хэлсэн байна лээ. Сонгуулийн өмнө хүүхэд бүрт хүүхдийн мөнгийг өгсөн нь ОУВС-тай тохирсон тохиролцооноосоо буцсан байж магадгүй. Зорилтот бүлэгтээ л хүүхдийн мөнгө олгох ёстой гэж ОУВС яриад байгаа.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулга хүүхдийн мөнгө бол Монголын хүн амыг өсгөх бодлого гэдгийг хэлсэн байна. Би мөн тэгж л ойлгодог. Тиймээс алагчлалгүй хүүхэд бүрт хүүхдийн мөнгө олгох нь буруу биш. Манай орны эдийн засаг, санхүүгийн байдал хэр байна вэ гэдгийг л сайтар судлаад хийх ажил. Намрын чуулганы үеэр энэ асуудал дахин яригдах байх.

-Хүүхдийн мөнгийг бүх хүүхдэд олгосноос болж азийн хөгжлийн банкнаас орж ирэх 1.3 тэрбум ам.доллар бүдгэрч мэдэхээр байгааг ардчилсан намынхан ярьж байсан л даа…

-Тохиролцооноосоо ухарвал дараа дараагийн санхүүжилт орж ирэхэд түвэгтэй байдал үүсэх нь гарцаагүй. Азийн хөгжлийн банкны 1.3 тэрбум ам.доллар орж ирэхээ больчихвол манай эдийн засаг амаргүй байх болно. Наймдугаар сарын дундуур БНХАУ-ын зээлийг төлөх, он гараад 540 сая ам.доллар төлөх учиртай. Тиймээс ОУВС-тай тохирсон тохиролцооны дагуу явахгүй бол болохгүй.

-Монгол улсын банкуу-дад активын чанарын үнэлгээ хийлгэхээр болсон. Банкуудад ямар нэгэн эрсдэл бий болох уу. банкны салбарт нөлөөлөл байгаа юу?

-ОУВС-гийн зүгээс цаашид олон банк байх шаардлагагүй. Эдийн засаг, санхүүгийн байдал нь хүнд жижиг банкуудыг хаах хэрэгтэй. Мөн дунд зэргийн хэмжээнд үйл ажиллагаа нь явж байгаа банкууд тавьсан шаардлагуудыг нь биелүүлж чадахгүй бол нэгтгэх боломжуудыг гаргах шаардлагатай гэсэн байна лээ.

Монгол улсад голлох үйл ажиллагааг явуулж буй банкны салбарын 70-80 хувийг эзэлж буй таван банк бий. Банкны салбарт хоёр их наяд төгрөгийн чанаргүй зээлийн асуудал яригдаж байгаа байхгүй юу. энэ нь маш том асуултын тэмдэг болчихоод байгаа юм. тиймээс банкуудад аудит хийх гэж байна гэж ойлгоод байгаа. Олон улсын аудитын байгууллагуудын дунд тендер зарлаад тэндээс нэг компани сонгогдсон гэж сонссон. Тийм болохоор гэрээ хэлцэл хийгдээд томоохон банкуудад активын үнэлгээ хийх шалгалт орох байх. гадаадын аудитын компани Монгол улсад орж ирээд манай орны нөхцөл байдлыг сайн мэдэх үү, үүн дээр онцгой анхаараарай гэж Монголбанкинд үргэлж хэлдэг. Өөрсдийн барьцаа хөрөнгөөс давсан зээл авсан компаниуд бий. Ялангуяа уул уурхайн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж буй компаниуд өөрсдийн боломжоос давсан зээл авдаг. оувс-гаас нүүрс, зэсийн үнэ өсч байна гэдэг зүйлийг хэлсэн. Үнэ өсч буйтай холбоотойгоор компаниуд авсан зээлээ төлж эхэлж байх жишээтэй.

Монголын эдийн засаг улирлын шинж чанартай гэж ойлгож болно. Оны сүүл рүү зээлүүдээ хаадаг, оны эхэнд мөнгө хэрэг болдог гээд асуудлууд бий л дээ. энд тэнд байгаа үл хөдлөх хөрөнгүүдийг олон улсын зах зээлийн үнэлгээгээр үнэлээд эхэлбэл хэцүү. тиймээс энэ ямар үнэлгээтэй вэ гэдгийг Монголд ажиллаж, амьдарч байгаа хүмүүс л мэдэхээс биш гадныхан мэдэхгүй. Тэр жишиг дүрэм журмаараа ч байдаг юм уу үнэлээд эхэлбэл Монголын банкууд хүнд байдалд орно. тэр утгаараа Монголынхоо онцлогийг бодолцох хэрэгтэй.

-Мал, лицензийг барьцаа хөрөнгө гэж тооцохгүй байх асуудлыг хөндсөн байна лээ. Сангийн сайд бол мал барьцаа хөрөнгө хэвээрээ байна гэдгийг хэлсэн…

-Малчин хүн малаа барьцаалахгүй бол өөр юугаа барьцаалж банкнаас зээл авах юм. уул уурхайн лицензүүдийг барьцаа хөрөнгө гэж битгий тооц гэснийг Монголбанк хүлээгээд авчихсан гэж ярьж байгаа байхгүй юу. Үүнийг тооцохгүйгээр өөр юуг тооцох гээд байгаа юм бэ. энэ мэтчилэн онцлогуудыг заавал тооцох учиртай.

Танай банкууд төлбөрийн чадваргүй байна, эдийн засаг ингэж доошилно, Монгол улсын зээлжих зэрэглэл ингэж буурах гэж байна гэсэн дүгнэлт гаргаж хэрхэвч болохгүй. Монголбанкныхан өөрсдөө хамт явж тэр шалгалтуудад оролцох байх л даа. тэд энэ талын онцлогоо ойлгуулах хэрэгтэй. сайтар нухацтай хандахгүй бол энэ банк ингэлээ гээд мэдээлэл гарчихад л иргэд сандраад эхэлнэ. тиймээс ийм эмзэг зүйл дээр нухацтай ханд л гээд байгаа юм.

оувс-гийн хөтөлбөрт хамрагдсанаар гадныхан бидэнд итгэж байна, хөрөнгө оруулалт орж ирж байна. Энэ оны эхний улирлын байдлаар эдийн засаг өсөлттэй гарсан. Том зургаараа Монголын ард түмэн хожихоор байна.

-Монгол Улсын Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудлыг орон даяар хэлэлцүүлж байна. Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн тал дээр ямар байр суурьтай байна вэ?

-1992 онд батлагдсан Үндсэн хуулийг амьдралд нийцэхгүй байна гэх шалтгаанаар олон удаа өөрчлөх гэж үзсэн. Үндсэн хуулийг бүхэлд нь өөрчлөх гээд байгаа юм биш. зарим нэг заалтуудыг өөрчлөхгүй бол төрд, шийдэл гаргахад, хөгжилд чөдөр, тушаа болж байна. энэ тухай олон жил ярьдаг ч Үндсэн хуулиндаа тулж ирээд асуудал шийдэгдэлгүй үлддэг байсан. Үүнийг шийдэх нь Монголын ард түмэнд л хэрэгтэй. Хэлэлцүүлээд байгаа асуудлуудыг бүгдийг нь өөрчлөх гээд байх шаардлагагүй ч байж мэднэ. тухайлбал, Монгол улс өнөөдрийг хүртэл хагас Ерөнхийлөгчийн, хагас парламентын засаглалтай явж ирлээ. Гүйцэтгэх засаглалын тэргүүн нь ямар ч эрх мэдэлгүй байдаг. Үүнийг нэг талд нь гаргаж шийдэх хэрэгтэй. Ерөнхийлөгчийг ямар ч эрх мэдэлгүй болгох гэж байна гэх юм. асуудлын гол нь энэ биш. Үндсэн хууль дахь заалтуудыг л хэрэгжүүлдэг болгох. тэгэхгүйгээр дагаж гарсан органик хуулиуд дээр зааж өгөөд хэрэгждэггүй. энэ бүх эргэлзээтэй байдлаас болж ялсан нам нь мөрийн хөтөлбөрөө хэрэгжүүлэх боломжгүй болдог. Мөн дөрөв дөрвөн жилээр өөрчлөгддөг парламенттай ийм л нийгэмд бид амьдарч байна. Үүнийг зайлшгүй сайжруулах хэрэгтэй.

-Та бол Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийг дэмжиж байгаа юм байна, тийм үү. Гэхдээ анхаарах зүйлс ч байгаа л байх?

-Хоёр метрийн цаана байгаа нэг хэсэг газрыг нэг сум болгоод наана нь байгаа хэдэн сумыг нэг сум болгочихдог. Чойрыг гурван сум болгон хувааж байгаад говьсүмбэр аймгийг байгуулсан байх жишээтэй. эрдэнэт гэхэд орхон аймаг гэж нэрлэчихээд аймгийн төвийг Баян-Өндөр сум гэчихсэн. Монгол улсад байхгүй 100 гаруй мянган хүнтэй сум бий болчихсон байх жишээтэй. энэ бол гажуудал. сум гэдэг чинь Монгол улсын хэмжээнд 2-3 мянган хүн амтай газар нутаг шүү дээ. Үүнийг дагаад баг бий. Багт 400-500 хүн байдаг бол манай эрдэнэт гэхэд 4-5 мянган хүнтэй баг байх жишээтэй. Үүнээс улбаалан төрийн үйлчилгээ иргэдэд хүрэхдээ тааруу болж байгаа юм. Улаанбаатар хот гэхэд болохгүй болохоор нь нийслэлийн эрх зүйн байдлын тухай хууль гээд өргөн барьчихаж байгаа байхгүй юу. Гэх мэтчилэнгээр Дархан, эрдэнэт, зүүнхараа, Хархорин, аймгийн төвүүдийг орон нутгийн чанартай хот болгох хэрэгтэй.

түүнээс биш Үндсэн хуулийг өөрсдөдөө ашигтайгаар өөрчилж бүх насаараа саарал ордонд суух байгаа юм биш. Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахыг эсэргүүцээд байгаа хүмүүс бий. тэдний ярьж хэлж байгааг сонсоход Үндсэн хуулиа ч бүтэн уншаагүй тийм л хүмүүс. Тэгсэн хэрнээ Үндсэн хуулийн талаар ярьдаг. Ард түмнийг турхирч болохгүй.

-Гэхдээ МАН дангаараа асуудлыг шийдэх гээд байна гээд байгаа шүү дээ?

-65 суудалтай Ма н Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах бүрэн боломжтой. энэ боломжийг ашиглах хэрэгтэй. Өнгөрсөн жилүүдэд Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулна гэж ажлын хэсэг гараад ажиллаж байсан. гэхдээ үр дүн гараагүй. энэ удаагийн Үндсэн хуулийн өөрчлөлт хийх ажлын хэсэгт Ардчилсан нам болон бусад намууд орсон. ард түмнээс асуухаасаа өмнө иргэдэд мэдээлэл хүргэх нь чухал. Иргэд ойлголттой болж байж Үндсэн хуулинд өөрчлөлт оруулах асуудлаа шийдээд явах ёстой юм. зарим боломжуудыг ард түмэнд үлдээх хэрэгтэй.

-АН-ын бүлгийнхэн ээлжит бус чуулган хуралдуулж төсвийн тодотголоор хүүхдийн мөнгөний асуудлыг хэлэлцэх ёстой гэж байна. Таны байр суурь ямар байна вэ?

-Засгийн газар, сангийн яам тэр мөнгийг хүүхэд бүрт олгох боломж байгаа юу гэдгийг тооцох хэрэгтэй. Үнэхээр боломж нь байгаа бол шийдээд явах хэрэгтэй. ээлжит бус чуулган гэдэг чинь онцгой тохиолдолд хийдэг зүйл. ээлжит бус чуулган хуралдаж Ерөнхийлөгчийн тангаргийг өргүүлсэн. энэ чинь онцгой тохиолдол байхгүй юу. төрийн хойшлуулшгүй арга хэмжээ.

Мөн ардчилсан намынхан манай намаас Ерөнхийлөгчтэй болсон чинь Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж өрийн тэргүүний бүрэн эрхийг хязгаарлах гэж байна гэдэг зүйл яриад байгаа. Ингэж ярих нь утгагүй. ардчилсан нам, ардын намын Ерөнхийлөгч гэж ярихаасаа илүү монгол төрийн Ерөнхийлөгч гэж ярих хэрэгтэй. алс, ирээдүйгээ бодохоос биш өнөө маргаашийн богино улс төрийг харах хэрэггүй.

-Сүүлийн өдрүүдэд МАН-ын сэнтийн төлөөх тулаан эхэлчихлээ. Ерөнхий сайд, Шадар сайд нартай холбоотой мэдээллүүд гарч байна. Намын даргын суудлын төлөөх тэмцэл нь эрх баригч намын хувьд байж боломгүй үйлдэл биш үү?

-Монгол улсад хариуцлагатай хоёр л нам бий. тэр нь Монгол ардын нам, ардчилсан нам. ардчилсан намын байдал ч мөн амаргүй байх шиг байна. Ийм хүнд үед ардын нам дотроо хоёр гурав хуваагдах нь зохимжгүй. Есдүгээр сард намын Бага хурал болж, аравдугаар сард Их хурал хуралдана. намын Их хурлаараа намын даргаа сонгоно. Ерөнхийлөгчийн сонгуульд ялагдсан энэ тэр гээд нам дотроо хариуцлагын зүйл ярьж байгаа. энэ нь сонгууль бүрийн дараа яригддаг л асуудал.

-Ардын намынхан чинь дотроо бие биенээ тагнаж чагнасан гэх асуудал гараад байгаа юм биш үү?

-тэрийг сайн мэдэхгүй байна. төрийн албан тушаалын төлөө нэг нэгнийгээ хорлох зүйлийг манай нам дотор хийх хүн байхгүй байлгүй дээ. Угаасаа ч тийм байгаагүй.

-Эдийн засаг амаргүй байна, нийгэм ороо бусгаа байна. Ийм үед хэн намын дарга болчихвол илүү үр дүнтэй вэ?

-намын Их хурлын төлөөлөгчдийг Их хурлаас өмнө сонгоно. Их хурлаар нууц санал хураалтаар шийднэ. Одоо тэр энэ гээд байх зүйл байхгүй. Бид нам дотроо асуудлаа яриад шийдчихдэг.

С.Баяраа үр хүүхэд, ач, зээ нарынхаа хамт

“Баяраа ойрдоо ажил ихтэй

Байшин бариад амралт багатай

Өглөө босоод өрж гарна

Өндөр намаар барьж эхэлнэ

Хүүхдийн цэцэрлэг, хүнсний дэлгүүр

Хүн эмнэлэг, хүүхэлдэйн театр

Баяраа үүнийг барьсан юм

Багахан энэ хотыг байгуулсан юм” хэмээх шүлгийг хүн бүр мэднэ. Социализмын үеэс эхлэлтэй энэ шүлэг одоо болтол цэцэрлэгийн багачуудын цээжинд байдаг. Харин шүлгийн маань гол баатар Баяраагийн тухай мэдээлэл тун хомс билээ. “Үнэхээр барилгачин хүн байдаг уу, эсвэл хүүхдүүдэд зориулсан мөртүүдийн дүр юм болов уу” гэж та бодож байсан уу. Тэгвэл энэ удаагийнхаа “Танайд өнжье” булангаар монголчуудын эчнээ танил болсон “Барилгачин Баяраа”-гийнд зочиллоо. Түүнийг Сүрэнгийн Баяраа гэдэг юм. Өдгөө 76 настай энэ буурал одоо хэр нь барилгаа барьж, их хотынхоо бүтээн байгуулалтад гар бие оролцсоор явна. Өсвөр наснаасаа эхэлж барилгын хар бор ажил хийсээр ирсэн хэрнээ хөнгөн шингэн гэж жигтэйхэн. Хүүхдийн зохиолч Д.Содномдорж гуайн шүлэглэсэнчлэн барилгачин С.Баяраа бол яах аргагүй өнөөдрийн Улаанбаатар хотыг босгохын төлөө өглөөнөөс үдэш болтол зүтгэсэн хүн. Төв Гандан, Төрийн ордон, дарга сайд нарын өргөө гээд С.Баяраагүй барилга үгүй билээ.

“УРАН БАРИЛГАЧИН ДАНЗАН БАГШААСАА ОЛОН ЗҮЙЛИЙГ СУРСАН ДАА”

Барилгачин Баяраа маань 1942 онд Архангай аймгийн Батцэнгэл суманд малчин Сүрэнгийн том хүү болон төржээ. Түүнийг 11 настай байхад нь аав, ээж нь Улаанбаатар хот рүү нүүж, С.Баяраа хүү эмээтэйгээ үлдсэн гэнэ. Хоёр жил эмээдээ хань болж, хонь, малаа хариулжээ. Ингээд 1954 онд нийслэлд ижий, аав дээрээ ирсэн байна. Тэднийх айлын хашаанд түр амьдардаг байсан нь “Хүрэн морь” найраглалын Ч.Лхамсүрэнгийнх байж. С.Баяраа гуай тэртээх он цагийн талаар дурсан ярихдаа “Ч.Лхамсүрэн зохиолч үсээ хойш нь цэмцийтэл самнасан, байнга өврийн дэвтэртэй явдаг хүн байж билээ. Байсхийгээд л тэр дэвтрээ гаргаж ирээд юм бичнэ. Хүүхэд байсан болохоор сонирхоод асуунгуут, “Аяар, чимээгүй” гэдэг байсан сан” гэв. Харин өөрийнхөө тухай өгүүлэхдээ өтгөн гэгч нь найруулсан байхуу цайгаа оочингоо “Би багадаа сургуульд суралцаж чадаагүй юм. Ээж маань “Миний хүү ажил хийж дүү нараа тэжээнэ шүү” гэдэг байв. Ингээд 14 настайдаа Нийгэм ахуйн трейстэд газар шорооны ажил хийлээ. МУИС-ийн ард талын шугам хоолойг тавих ажлыг гүйцэтгэж байв. Өвөл болонгуут газар шорооны ажил зогсчихдог юм байна. Тэгээд барилгын ажил хийхээр болов оо. Төв Гандангийн засварын ажилд тусалдаг байлаа. Тэр үед Шанхайгаас ирсэн барилгын инженер хятад хүн надад зааж, зөвлөж байв. Энэ хүнд Ю.Цэдэнбал дарга их сайн ханддаг байв. Тэрээр Өмнөд Монголд сүм барих гэж очсон гэсэн. Тэгээд 1945 оны дайны улмаас манай улсад цагаачилж ирсэн гэдэг. Элдэв-Очир кино театр, Засгийн газрын ордон зэргийг япончуудтай хамт барилцаж байсан хүн юм билээ. Энэ хүн надад их зүйл зааж өгсөн. Бас төв Гандангийн том лам Данзан гэж мундаг уран гартай хүн байлаа. Тэрбээр намайг “Хүү минь барилгын ажил сайн сураарай. Монголд тун хэрэгтэй зүйл бол барилга, бүтээн байгуулалт шүү” гэдэг байсан. Юу ч мэдэхгүй балчир хүүхдэд барилгын холбоостой бүхий л нарийн ухааныг зааж өгсөн ачтан багш минь юм. Барилгаас гадна балин, хүж хийх зэрэг олон зүйлийг сурсан даа” гэж хуучлав.

Атар газрын хөдөлгөөн эд өрнөж байсан тэртээх 1956 онд түүний аав Сүрэн гуай Сэлэнгэ аймаг руу томилогджээ.Харин С.Баяраа хүү ээж, гурван дүүгийнхээ хамт хотдоо хоцорсон байна. Учир нь дүү нарыг нь сургуульд оруулж, эрдэм номд шамдуулах хэрэгтэй гэж ээж нь атар газрыг зорихоос татгалзжээ. Харин ар гэрээ авч явах бэрх үүргийг С.Баяраа хүү хариуцан авч үлдэв. Тэрбээр төв Гандангийн засварын ажлын дараагаас Гэсэр сүм, Хархорины Эрдэнэзуу, Амарбаясгалант хийд зэрэг дандаа сүм, дуганы барилгын ажилд гар бие оролцож байсан гэнэ.

Харин аав Сүрэн нь Сэлэнгэд газар тариалангийн ажилдаа шамдаж, Орхоны комбайн бригадын дарга хийж байгаад 1969 онд бурхан болсон байна. Эхнэр Бурмаа дөрвөн хүүгийнхээ хамт өнчирч үлдэн амьдралын бэрх бүхнийг туулжээ. С.Баяраа хүү ижийдээ өмөг түшиг нь байж, дүү нараа сургуульд сурган, гарыг нь ганзаганд, хөлийг нь дөрөөнд хүргэхэд борви бохисхийлгүй ажилласан гэдэг. Социализмын үеийн норм төлөвлөгөөний шахууг ч хэлэх үү, түүнд суралцах ямар ч зав гардаггүй байжээ. Тиймдээ ч өглөө, орой, өдөр, шөнөгүй барилга дээр амьдралынхаа ихэнх хугацааг зориулж байсан болохоор “Барилгачин Баяраа” шүлэг түүнийг шууд тодорхойлно.

ҮЙЛДВЭР, ҮЗВЭР, ҮЙЛЧИЛГЭЭНИЙ БАРИЛГУУДЫГ БОСГОСОН МӨРДӨСТЭЙ БАРИЛГАЧИН БОЛОВ

Сүм хийдийн засварын ажлаас барилгачин болох эхлэлээ тавьсан С.Баяраа гуай 1962 онд Гэсэр сүмийг барьж дуусгаад цэргийн албанд морджээ. Барилгын цэргийн 073 дугаар ангид хуваарилагдаж, Монгол Улсын томоохон үйлдвэрүүдийг бүтээхэд жинхэнэ хөдөлмөрлөж явсан байна. Шарын голын уурхай, Дарханы уул уурхайн үйлдвэр, гурилын комбинатыг барьж, ашиглалтад өгөөд 1964 онд хотод орж ирсэн байна. Ингээд талхны үйлдвэр, автозасварын завод гээд томоохон үйлдвэрүүдийг ар араас нь өндөр намаар нь барьж гарчээ. Түүний ажилсаг, өөриймсөг, хурдан шаламгай чанар нь цэргийн ангийнх нь удирдлагуудын хараанд өртөж, ихэд үнэлэгддэг байв. Улмаар армид үлдэх санал авч, мөрдэстэй барилгачин болохын сацуу мастер зэрэгтэй болжээ. Тэрбээр тус ангийн Цээхээ даргатай, мастер барилгачин С.Баяраатай бригад социализмын үеийн бүтээн байгуулалтуудын нүсэр ажлыг нугалсан гол хөдлөх хүчин нь байлаа. Бөхийн өргөө, цирк, хүнсний дэлгүүрүүд, эсгий гутал, нэхээсгүй даавууны үйлдвэрүүд, төрийн өмчийн хороо, цагдаагийн ерөнхий газрын барилга гээд бүгд түүний гараар бүтсэн юм. Мөн С.Баяраа гуай олон ч сайд, дарга нарын албан өрөө, амины сууцуудыг нь засварлаж, тохижуулж байжээ. 1981 онд Засгийн газрын ордны өргөтгөлийн хэсгийг барьж, Ю.Цэдэнбал даргын номын сан, ажлын өрөөг гардан засварлаж байсан гэнэ. Хаа сайгүй бичиг цаас, ном, сонинд дарагдсан Бал даргын өрөөг засварлахдаа С.Баяраа гуай юунд нь ч хуруугаа хүргэдэггүй байж. Зөвхөн өөрийнхөө хийх ёстой барилгын ажлыг нямбай гэгч нь гүйцэтгэнэ. Ю.Цэдэнбал дарга орж ирж түүнийг хэрхэн ажиллаж байгааг харчихаад гараад явчихдаг байж. Харин комиссар нь хяналтын камерын үүрэг гүйцэтгэдэг байсан бололтой. С.Баяраа ажлаа тун ч нямбай хийдэг байсны дээр архи, пиво огт амсдаггүй болохоор дарга сайд нарын захиалга тасардаггүй байжээ. Хүний итгэлийг даах түүний энэ чанар одоо цагт ч үгүйлэгдэнэ. “Данзан ламтан намайг хүүхэд байхад архинаас л хол яваарай хүү минь” гэж захиж байж билээ. Тийм болохоор би гашуун, нясуун юм огт амсдаггүй. Айраг ч уудаггүй” гэж С.Баяраа гуай өгүүлэв. Тэрбээр Монголбанк болон Намын төв хорооны дэд дарга Б.Дэжид, Сайд нарын зөвлөлийн орлогч дарга Ч.Сүрэн, Батлан хамгаалахын сайд байсан Ж.Авхиа гуайн байранд засвар хийж, зуных нь байшин савыг барьж өгч байжээ. Тэр үед ингэж дарга, сайд нарынд ажиллах нь нэр төрийн хэрэг ч нөгөө талдаа байнга хардагдаж, сэрдэгдэхийн зовлонтой. Цагдаа, тагнуулынхны түмэн асуулттай тулгардаг байж. “Би мөрөөрөө ажлаа хийгээд гарсан хүн, юу ч мэдэхгүй, сонсоогүй тухайгаа хэлдэг байсан даа. Юм л болбол хэлмэгдчих гээд яасан ч хэцүү цаг үед амьдарч байсан юм” гэж санаа алдав. Тухайн үед барилгын нарийн мэргэжлийн хүн ховор байсан болохоор С.Баяраа гуай л тэр бүгдэд очиж чимхлүүр ажлуудыг хийнэ.

Түүгээр зогсохгүй төлөвлөгөө нормоо байнга давуулан биелүүлж, жил бүр хөдөлмөрийн аварга болдог байжээ. Тиймдээ ч Алтан гадас одонгоор хоёр удаа, Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонгоор шагнуулж байсан гэнэ. Ямар сайндаа дандаа 2000 төгрөгөөс дээш цалин авдгаасаа болж Ардын хянан шалгах хорооныхонд шалгуулдаг байсан ажээ. Тухайн үед 1000 төгрөгөөс дээш цалин авсан хүнийг энэ албаныхан айхавтар судалж, шалгадаг байсан гэдгийг социализмын үеийн хөгшчүүл цөм андахгүй.

ТӨРДӨӨ ГАДУУРХАГДАЖ, ТҮМЭНД ҮНЭЛЭГДСЭН “ХӨДӨЛМӨРИЙН БААТАР”

Барилгачин С.Баяраа улсад 30 жил ажиллаад 1991 онд тэтгэвэрт гарчээ. Улс эх орныхоо бүтээн байгуулалтад жинхэнэ гар бие оролцож, хамаг залуу насаа зориулсан хүний хөдөлмөрийг төр үнэлээгүйн дээр одоо ч анхаардаггүй нь харамсалтай.

Загасчны морь усгүй гэдэг шиг барилгачин С.Баяраа маань өнөөдөр өөрийн гэсэн орон байргүй, зээ охиныдоо амьдарч байгаа юм билээ. Зах зээлийн нийгэмд шилжсэний дараахан тэрбээр байраа алдаж, Чингэлтэйд амьдарч байсан гэнэ. Гэтэл гал гарч, байшин нь бүхэлдээ шатаж, юу ч үлдээгүй байна. Тэрбээр өврөөсөө жижигхэн хүрэн тэмдэглэлийн дэвтэр гаргаж ирээд ихэд нандигнан хадгалдаг бололтой хуучны хоёр гэрэл зураг үзүүлэв. Нэг нь өөрийнх нь цэрэг хувцастай, нөгөөх нь ээж, дүү хоёртойгоо авахуулсан зураг байлаа. Биеэсээ салгадаггүй болохоор энэ хоёр зураг нь л үлдсэн бололтой. С.Баяраа гуай хоёр охинтой. Том охин Б.Ганчимэг нь ЗХУ-д сургууль төгссөн эрчим хүчний салбарын хүн. Бага охин Б.Саранцэцэг нь тогооч мэргэжилтэй. Зах зээлийн нийгэмд шилжээд бизнес эрхлэх болжээ. Түүний охин Х.Уянгаа нөхөр гурван хүүхдийнхээ хамт амьдардаг бөгөөд өвөөгөө дэргэдээ авчээ. Тэрбээр “Хөдөлмөр хүнд байдаг бол чамд л байна гэж найзууд нь өвөөд хэлдэг. Өвөө маань мөнгө төгрөг хуримтлуулахын хэрээр хөдөлмөр хийх биш ээ. Хөгшрөөд ядаж, 70 нас гарсан хойноо эрүүл бай. Тэр чинь хөдөлмөрийн үр шим юм шүү гэж хэлдэг.Барилга дээр дуу чимээнд олон жил ажилласан болохоор чих хатуутай. Бусдаар өвдөж, зовиурлах өвчин хууч байхгүй ээ. Хорь, гучтай залуучууд өвөөгийн хөдөлгөөнийг гүйцдэггүй” гэлээ. Тэднийх найман давхарт таван өрөө байранд амьдардаг юм билээ. Лифт нь ажиллахгүй хоёр сар гаруй болж байгаа атал С.Баяраа гуай шатаар өдөрт хэд хэдэн удаа өгсөж, уруудахдаа замдаа нэг ч амардаггүй байна. Үнэхээр эрүүл чийрэг биетэй хөгшин байна лээ. Байшин, барилга бариулах захиалга одоо ч түүнээс тасардаггүй гэнэ. Олон жил сайд дарга нартай нөхөрлөж явсан болохоор тэдний үр хүүхдүүд, хамаатан садангууд нь байнга дуудаж барилга бариулах гэдэг байна. Тэр тоолонд нь хүүхдүүд нь явуулах дургүй. Харин С.Баяраа гуай “Би зүгээр сууж огтоос чаддаггүй юм. Уур хүрээд байдаг.

Гэтэл энэ хоёр маань намайг ажил хийх гэхээр хориглоод хэцүү” гээд инээв. Тэрбээр ач, зээ нараа өхөөрдөж, зав л гарвал тэдэнтэйгээ хөгжилдөж, тоглодог бололтой. Ярилцаж суухдаа хүүхдүүдээ дуудаж, тэднийхээ духан дээр үнэрлэнгээ танилцуулна. С.Баяраа гуай тэтгэвэрт сууснаасаа хойш олон байшин барьжээ. Зусланд олны нүд хужирлах тансаг гэсэн байшин болгон барилгачин С.Баяраагийн гараар бүтсэн гэнэ шүү. Энэ мэргэжлээ олон ч хүнд зааж, сургасан байна. 1990 онд хөдөөнөөс хотод орж ирсэн гэр бүлийн хоёр С.Баяраа гуайг дагаад сайн сайхан амьдралд хүрчээ. Тэд одоо орон байр, машин унаатайгаас гадна компанитай болж, сайхан амьдарч яваа гэнэ.

“БАРИЛГАЧИН БАЯРАА” ШҮЛЭГ БҮТСЭН ТҮҮХ

Гар утаснаасаа интернэтэд холбогдож, “Барилгачин Баяраа” шүлгийг татаж гаргаад түүнд харуулахад эхнээс нь дуустал амандаа уншсанаа хүүхэд шиг инээгээд ичингүйрэв. “Би 14-хэн настайгаасаа шавар зуурч эхэлсэн. Хүүхдүүд намайг “Барилгачин Баяраа” гээд л шоглодог байв. Зохиолч Ч.Лхамсүрэн гуайнхтай нэг хашаанд амьдардаг байхад түүний охин Л.Пүрэвсүрэн хүртэл намайг ингэж дооглоно. Би ч хүүхдүүдээс ичээд буруу хараад л гүйдэг сэн. Хожим хотын бүтээн байгуулалтад ажиллаж байх үед Монголын уран сайхны “Нэг ангийнхан” кинонд тоглосон Туяацэцэг гэдэг охин миний тухай шүлэглэж бичсэнээ сонирхуулж байсан юм. Одоогийн энэ шүлэг шиг ийм эмх цэгцтэй биш, урд хойно нь орчихсон байв. Удаагүй “Барилгачин Баяраа” гэдэг шүлгийг хүн бүр унших болсон. Тэгээд хүмүүс чиний тухай шүлэг байна гээд л хошигнодог байлаа.

Явуухулан гуай бас надад зориулж бичсэн гар бичмэлээ он сар өдрөө тавиад өгч байсан юм. Миний санаа хачин их зовж билээ. Сүүлд энд тэнд барилга барьж байхад хүмүүс “Барилгачин Баяраа” гэж дуудна. Одоо ч бүр дасчихаж дээ” гээд толгойгоо илэнгээ инээв. С.Баяраа гуайн бага охин Б.Саранцэцэг үргэлжлүүлээд хэлэхдээ “Барилгачин Баяраагийн охин билээ би. Хүслээ дагаад барилгачин болно би” гэж хүүхэд байхдаа өөрөө зохиогоод дуулдаг байж билээ. Би хүүхэд байхдаа байнга аавыгаа дагаж ажилд нь явдаг байв. Манай ээж Ховдын Эрдэнэбүрэн сумын хүн байсан юм. МЗЭХ-ны дарга С.Удвал гуайн нарийн бичиг, хүнсний 20 , 50-р дэлгүүрт кассчин хийдэг байсан. Зүрх муутай байсан болохоор залуугаараа хорвоог орхисон доо” гэлээ. С.Баяраа гуай гурван дүүтэй бөгөөд тэднийх нь үр хүүхдүүд цөм сайн яваа. Тайзны зураач агсан С.Төмөрхуяг түүний яг доод талынх нь дүү бөгөөд түүний хүүхдүүд нь аавынхаа мэргэжлийг өвлөн авчээ. Дараагийнх нь дүү С.Чулуунбат нь Дундговь аймгийн эмнэлэгт сувилагчаар, бага дүү С.Алтанцэцэг нь боловсролын байгууллагад насаараа ажиллаад тэтгэвэртээ сууцгаасан байна. Тэдний хөвгүүд нагац ах С.Баяраагийнхаа зааж сургаснаар цэргийн амьдралаар яваа улс гэнэ. Тэд бол ЗХЖШ-ын дэд комиссар С.Одонбаяр, 073 дугаар ангийн Л.Жарантай нарын ажээ.

Ийнхүү барилгачин С.Баяраа гуайтай түүний амьдрал ахуй, бүтээл хөдөлмөр, орчин цагийн барилгын чанар хийц гээд олон зүйлийг ярилцан өнжив. Тэрбээр “Манай улс бага мэргэжлийн хүмүүсээ анхаарч, шагнаж урамшуулж байвал хөгжинө дөө. Шагнал урамшуулал болохоор дандаа дарга нар авдаг. Үнэндээ бага мэргэжилтнүүд дутагдаж, хятадаас ажиллах хүчин аваад байх юм. Барилгын салбарт нарийн мэргэжлийн хүмүүс дутагдсанаас чанарын асуудал яригдаж байх жишээтэй” гэж ярилаа.Бидэнтэй өдөржин хуучлан суусан С.Баяраа гуайг ядарч байгаа болов уу гэж бодож байтал “Хүү минь дуусах болж байна уу” гээд ажил руугаа яарав. Тэрбээр “Эстетика” гоо заслын эмнэлгийн барилгын ажлыг хариуцаж буй аж. Хэн ч харсан барилгачин гэж хэлэхээргүй шавлигхан биетэй энэ хөгшин дамнуургаар хувинтай ус мөрлөн зөөж, цемент, шавраа өөрөө зууран барилгын өрлөг, өнгөлгөөгөө хийсээр байгаа юм билээ.

Орон сууцны найман хувийн хүүтэй зээлийн олголт эрс буурсан, Монголбанк хямд хүүтэй байрны зээлийн санхүүжилтээс гарахаар болсон учраас ипотек зогсч магадгүй гэх мэт сураг, мэдээллүүд хөвөрч байна. Монголын ипотекийн корпорацийн гүйцэтгэх захирал Б.Гантулга “Хэмжээ нь багассан болохоос найман хувийн зээл зогсоогүй. Өмнө нь хөтөлбөр хэрэгжих үед байсан 3.8 их наяд төгрөгийн эх үүсвэр одоо байхгүй. Өнөөдрийн хувьд эргэн төлөлтөөр сардаа 16-20 тэрбум төгрөгийг банкуудад төлөөд явж байна. Монголбанк энэ хөтөлбөрөөс гарах учраас Засгийн газар үргэлжлүүлээд явна. Гэхдээ одоогоор шийдлүүд нь яг нарийн эцэслэгдээгүй. Монголбанк, Сангийн яам, Дэлхийн банк зэрэг байгууллага зөвлөх үйлчилгээ үзүүлж, яаж шилжүүлэх, ямар шийдлээр явах вэ гэдгээ ярьж байна” хэмээн ярилаа. Түүнээс зарим асуултад хариу авсан юм.

---

-Орон сууцны зээл авахад тавьдаг банкны шалгуурыг намсгах боломж бий юу?

-Одоогийн шалгуур гэвэл өр, орлогын харьцаа 45 хувиас бага гэж байгаа. Хамгийн гол шалгуур үзүүлэлт л дээ. Улстөрчид энэ шалгуурыг бууруулахыг хүсдэг. Банк болон мэргэжлийнхэн энэ шалгуураар явбал илүү эрсдэлгүй гэж хардаг. Иргэдийг зээлийн дарамтад оруулахгүй байх талыг хамгийн сайн хангаж өгч буй шалгуур үзүүлэлт байгаа юм. Иргэд дарамтад орохгүй байна гэдэг нь сар тутам зээлээ төлөөд үлдсэн мөнгөөрөө амьдраад болоод байна гэсэн санаа. Банк 70 хувийн эрсдлийг өөртөө авч байгаа. Тэр эрсдлийг нь бид татаад авчихдаг. Энэ шалгуур үзүүлэлт сайн гэдгийг статистикаас харж болно. Банкны салбарын муу зээлийн түвшин 8-9 хувьтай болчихлоо. Монголбанкны журмаар бол таван хувь дотор байх ёстой үзүүлэлт. Зээлийн чанар муудаж байгаа учраас банкинд хөрөнгийн чанарын шалгалт хийх тухай яриад эхэлсэн. Гэтэл найман хувийн зээлээс чанаргүй нь 0.6-хан хувь. Шалгуур үзүүлэлт маань иргэдийг өрийн дарамтад оруулахгүй байхад тохирсон гэж үзэх нэг том шалтгаан бол сая миний хэлсэн тоо. Тэгэхээр ойрын хугацаанд бууруулах шаардлагагүй л дээ. Иргэдийн бодит орлого цаашдаа өсөөд явахаар шалгуурыг бууруулж болно. Бууруулах бас нэг боломж бий. Баталгаа гаргадаг байгууллага байдаг бол иргэд арван хувийг нь төлөөд, үлдэж байгаа 20 хувьд нь өнөө байгууллага баталгаа гаргаж банк 70 хувьд нь эрсдлээ хүлээгээд явж болох юм. Ойрын таван жилд амьдрал дээр хэрэгжих боломжтой арга. МИК-ийн хувьд орон сууцны зээл манай үнэт цаасны хамгийн том барьцаа учраас мэдээж барьцаа хөрөнгөө чанартай байлгахыг зорино. Банкнаас орон сууцны зээлийн багцыг худалдаж авахдаа бид хоёрдогч шинжилгээ хийж зээл бүрийг нэг бүрчлэн шалгадаг. Өндөр шалгуураар авдаг гэсэн үг.

ТОСКийн барьсан “БуянтУхаа” хорооллын байрнуудын зээлийг танай байгууллага худалдаж авдаг уу?

-Худалдаж авдаг. Монголбанкны орон сууцны санхүүжилт олгодог журмын дагуу бид журмаа гаргаад шалгуур хангасан байруудыг авахад бэлэн. “Буянт-Ухаа” хорооллын орон сууцнаас 60 гаруй тэрбум төгрөгийн 1534 зээлийг худалдаж авсан байдаг юм. Яг одоо үнэт цаас гаргах процесс явагдаж байгаа. 200 гаруй сая төгрөгийн зээлийн багц авахаар яригдаж байна.

-Банкуудаас орон сууцны зээл авахад заавал даатгуулах шаардлага тавьдаг. Иргэдийн хувьд даатгуулахгүй байж болох уу гэж их сонирхдог юм билээ…?

-Орон сууцтай холбоотой хоёр төрлийн даатгалыг бид ярьж байгаа. Эхнийх нь эд хөрөнгийн даатгал буюу худалдаж авсан орон сууцаа даатгуулаач гэж байна. Хоёр дахь нь амь насны даатгал. Хувь хүн нэр дээрээ зээл авч байгаа учраас амь насаа даатгуулах шаардлагыг Монголбанкны журамд тусгасан. Анх удаа зээл авч байгаа хүмүүс энэ шаардлагын дагуу даатгалд заавал хамрагддаг. Хоёр, гурав дахь жилээсээ даатгуулдаггүй тохиолдол их байдаг юм билээ. Сайн дурынх учраас даатгуулах албагүй ч иргэдэд өөрсдөд нь хэрэгтэй үйлчилгээ л дээ. Хэрвээ зээлээр авсан байрны турба задарснаас болж хохирол учирлаа гэхэд даатгалтай нь даатгалын компаниас хохирлоо гаргуулаад авах боломжтой. Даатгалгүй бол хохироод дуусна. Даатгалын эрх үүссэн тохиолдолд нэг талаас зээлдэгчийг, нөгөө талаас барьцаа хөрөнгийг хамгаалах сайн талтай.

-Даатгалаа сунгуулаагүйгээс болж хохирох тохиолдол хэр гардаг бол. Эсрэгээрээ даатгалтай байгаад хохирлоо шийдүүлсэн тохиолдол ч гардаг байх?

-Даатгалаа сунгуулаагүйгээс болж хохирсон жишээ олон бий. Хамгийн сүүлийн жишээ гэхэд л нэг гэр бүлийн хоёр хөдөө явж байгаад авто машины ослоор газар дээрээ нас барсан тохиолдол гарсан. Иргэний хуулийн дагуу зээлийн барьцаанд байгаа орон сууцыг хоёр хүүхэд нь өв залгамжилж авсан ч мөн хуулийн дагуу орон сууцны зээлийг үргэлжлүүлэн төлөх үүрэг хүлээхээс аргагүй байдалд хүрсэн. Мөн үүнээс гадна барьцаа хөрөнгөөр зээлийн гэрээний үүргийн хангуулах үүрэг хоёр хүүхдэд нь ирсэн. Аль аль нь дөнгөж сургуулиа төгссөн залууст хүндхэн сонголт шүү дээ. Хэрвээ зээлдэгч даатгалаа сунгуулсан байсан бол даатгалын нөхөн олговроор зээлийн үлдэгдлийг бүрэн хааж болох байсан. Энэ тохиолдлын дараахан ид хөдөлмөрлөх насан дээрээ байсан зээлдэгч маань үйлдвэрлэлийн осолд орж хөдөлмөрийн чадвараа 90 хувиар алдсан. Даатгалаа хугацаанд нь сунгуулсан байсан учраас даатгалын нөхөн төлбөрт олгогдсон мөнгөөр зээлийнхээ үлдэгдлийн 90 хувийг төлж барагдуулсан жишээ бий.

-МИК банкнаас нэгэнт худалдаад авчихсан найман хувийн зээлээ ямар шалтгаанаар буцаагаад байдаг юм бэ гэсэн асуулт бас түгээмэл сонсогддог. Энэ тал дээр тайлбар хэлээч?

-Бид банкнаас зээлийг нь авахдаа нарийн шалгаж авдаг. Гэхдээ зарим тохиолдолд бидэнд мэдэгдэхгүй нөхцөлүүд байдаг л даа. Бэлэглэлийн гэрээгээр авсан байран дээр асуудал гардаг. Биднийг зээл шилжүүлж авсны дараа бэлэглэсэн хүн нь “Бэлэглэхээ болилоо” гээд буцаачихдаг. Ийм маргаантай асуудал үүсэхээр бид банкууддаа зээлээ буцааж ав гэсэн шаардлага тавьдаг. Буцаах нөхцөл маш бага. Гэхдээ буцаагдаж буй ихэнх тохиолдлыг харахаар тухайн зээлдэгчийн орлогын бууралт нөлөөлсөн байдаг юм. Ийм шалтгаанаар зээл доголдоод ирэнгүүт буцаах нөхцөлтэйгөөр банкнаас авсан зээлээ бол буцаадаг. Банкууддаа буцаагаад өгдөг гэсэн үг. Буцаах нөхцөлгүй авсан зээлийн тухайд компанийн алдагдал болоод үлддэг. Гэхдээ шууд алдагдал болдог гэж ойлгож болохгүй. Найман хувийн зээлийн барьцаа нь орон сууц учраас худалдаж борлуулаад алдагдлаа нөхөх гэх мэт гарцууд бий. МИК-иас банкууд руу буцааж байгаа зээлийн хэмжээ таван хувь хүрэхгүй. Сүүлийн үед банкууд зээлээ олгохдоо МИК-ийн шалгуурыг хангаж буй эсэхээ хардаг болсон. Манай тавьж байгаа шаардлага өндөр байдаг юм. Өндөр байх тусам зээлдэгчид зээлээ төлөхөд амар хялбар байдаг.

-Ипотекийн зээл олгогдохгүй байна, хэзээнээс өгч эхлэх вэ гэсэн асуултыг иргэд сонирхоод эхэллээ. Банкуудын хувьд санхүүжилт орж ирэхгүй байгаа гэсэн тайлбар л хэлж байна…?

-Монголбанк 2018 онд хөтөлбөрөөс гараад Засгийн газарт шилжүүлж байгаа гэж түрүүн хэлсэн. Одоо олгогдож байгаа зээлийн эх үүсвэр бол 2013 оноос анх гаргасан үнэт цаасны хүү, үндсэн төлбөрийн эргэн төлөлтүүд. Энэ бүх мөнгө Монголбанкинд очоод буцаад зээл болоод гарч байгаа. Сардаа 25 орчим тэрбум төгрөгийг банкуудад хуваарилдаг юм билээ. Улаанбаатар, хөдөө орон нутагт хувааж хуваарилдаг гэсэн үг. Тэгэхээр шууд зогссон гэсэн үг биш. Санхүүжүүлэх хувь хэмжээ багассан учраас эрэлт ихэссэн хэрэг. Орон сууцны зээл хүсч байгаа иргэд их байна. Гэхдээ санхүүжилтийн эх үүсвэрээ одоогоор нарийн, тодорхой болгоогүй, шийдэж амжаагүй байна. Долдугаар сард гэхэд Монгол банк 28 тэрбум гаруй төгрөгийг арилжааны банкуудаар дамжуулсан гэсэн тоо дуулдсан. 408 иргэн өнгөрсөн сард зээл авсан гэсэн үг. Сар бүр иймэрхүү хэмжээний мөнгө орон сууцны зээлд зарцуулагдах төсөөлөл бий. 2018 онд Засгийн газар энэ хөтөлбөрийг яаж ямар хэлбэртэй авч явах вэ гэдгээ тогтвол энэ тоо одооныхоос өсөхийг үгүйсгэх аргагүй.