Month: June 2017

“Өдрийн сонин”-ы 2017.06.14-ний Лхагва гаригийн №133(5700) дугаараас авч нийтлэв.

Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллага (ШХАБ)-ын хурлын эргэн тойрондох асуудлаар судлаач, доктор Д.Золбоотой ярилцлаа.

-Өнгөрсөн долоо хоногт болж өнгөрсөн томоохон үйл явдлуудын нэг ШХАБ-ын хурал байлаа. Өнөө жилийн хурлын онцлог юу байв. Ямар асуудлууд хэлэлцсэн бэ?

-2001 онд анхлан зохион байгуулагдаж байсан ШХАБ-ын 17 дугаар ээлжит дээд хэмжээний уулзалтыг Казахстан улс нийслэл хотдоо гурав дахь удаагаа амжилттай зохион байгуулж өндөрлөлөө. Албан ёсны үйл ажиллагаа, протоколын ажил урьдын адил ном журмын дагуу болж өнгөрснийг хэвлэлийн бага хурлын үеэр мэдэгдсэн. Дээд хэмжээний уулзалтын өмнө салбарын тэр дундаа Батлан хамгаалах яамны сайд нарын уулзалт, банк санхүү бизнесийн салбарын уулзалтын шийдвэрийг авч баталгаажуулах албан ёсны үйл ажиллагаанууд болж өнгөрлөө. Энэ удаагийн дээд хэмжээний уулзалтаар “Астанагийн тунхаг бичиг” зэрэг нийт 11 баримт бичгийг эцэслэн баталгаажуулсан байна. Хөндлөнгөөс харах юм бол анхандаа “Шанхайн 5-ын бүлэг” гэж нэрлэгдэж байсан энэ байгууллага өөрийн 7, 8 дахь албан ёсны гишүүнээ нэг дор хамтад нь албан ёсоор элсүүлэн авч бүл нэмснийг онцлох нь зүйтэй болов уу. Ингэснээрээ дэлхийн хуурай газар, хүн амын багагүй хэсгийг эгнээндээ нэгтгэсэн томоохон байгууллага болон өргөжин тэлж байна.

-Манай улс ШХАБ-ын хуралд ажиглагч орны статустай оролцдог. Ер нь Хятадын зэрэг улс манайхыг элсүүлэх саналыг тавьдаг. Манай улс цаашид ажиглагч орныхоо статусаа хэвээр хадгалж үлдэж чадах уу?

-Албан ёсны гишүүнээр элсүүлэхийн тухайд зөвхөн Хятадын талаас гэлтгүй бусад улсын зүгээс ч тойруу замаар сануулах явдал байсаар ирсэн. Ер нь энэ байгууллагадаа ажиглагчийн статустай дөрвөн орон дотроо хамгийн удаж байгаа нь 2004 оноос ажиглагч статустай болсон нь Монгол Улс. Харин энэ статусаа хадгалж чадах, чадахгүйн тухайд манай улсын байр сууринд хүндэтгэлтэй хандах гэдэг утгаараа биднээс л шалтгаална. Бодит байдал дээрээ ажиглагчаас албан ёсны гишүүн болохын давуу тал, үндэсний ашиг сонирхол, аюулгүй байдал гээд харж үзэх зүйл олон бий. Өнгөрсөн 17 жилийн хугацаанд манайд зохион байгуулагдсан албаны болоод эрдэм шинжилгээний хурал, семинарт хэлэлцүүлж байсан илтгэл, судалгааны өгүүлэлд яаралтай элсэх шаардлагатай гэсэн байр суурийг илэрхийлэх нь ховор, бараг л байхгүйтэй адил байдаг нь нэгийг хэлэх биз. Ерөнхийлөгчийн зүгээс санаачлан төслийг нь боловсруулсан “Байнга төвийг сахих тухай” хуулийн төслийн үзэл санааг энэ талаас нь тайлбарласан судлаачид бий. Харин Астанагийн өргөтгөсөн хуралдаанд оролцохдоо Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж ШХАБ-тай терроризм, мансууруулах бодисын хууль бус наймаатай тэмцэх чиглэлд Монгол Улс хамтран ажиллах сонирхлоо илэрхийлсэн. Мөн тэрбээр “Хар тамхитай тэмцэх ШХАБ-ын стратеги хэлэлцэн баталсныг сайшаан дэмжиж, үйл ажиллагаагаа бэхжүүлж, харилцан уялдаа холбоогоо сайжруулах нь Монгол Улсын хөгжил дэвшилд чухал ач холбогдолтой. Түүнчлэн дэлхий нийтийн энх тайван, тогтвортой байдал, хөгжил цэцэглэлтэд хувь нэмэр үзүүлнэ гэдэгт итгэлтэй” байгаагаа хэлсэн үгэндээ дурьдсан.

-Энэ удаагийн ШХАБ-ын хуралд Энэтхэг, Пакистан орнууд тус байгууллагад шинээр элссэнийг онцоллоо. Ингэснээр тус байгууллагын үйл ажиллагаа хэр өргөжин, хүчирхэгжиж байна вэ?

-Хамрах хүн амын тоо, газар нутгийнхаа хэмжээгээр нэлээд дээгүүр эрэмбэлэгдэх байгууллага болсны гадна цөмийн зэвсэгтэй хоёр ч орноор эгнээгээ өргөжүүлж байгаа нь бас л нэг үзүүлэлт болох биз. Гэхдээ ШХАБ-ын анхдагч баримт бичгүүдэд гишүүн орнууд нь хоорондоо ямар нэгэн газар нутгийн маргаангүй байх талаар дурьдсан байдаг боловч шинэ хоёр гишүүн нь энэ талаар харин асуудалтай гэдгийг бид мэднэ. БРИКС зэрэг олон улсын хамтын ажиллагааны механизмуудын гол цөмийг бүрдүүлдэг ОХУ, БНХАУ, БНЭУ-ын хамтын ажиллагаа, эдийн засгийн цар хүрээг тооцож үзвэл чамлахааргүй тоо гарна. Түүнээс гадна орхигдуулж болохгүй нэгэн зүйл нь Хятадын талаас санаачлан хэрэгжүүлж байгаа “Бүс ба зам” хөтөлбөрийн хэрэгжилтэд энэхүү тэлэлт өөрийн нөлөөгөө үзүүлнэ гэдгийг тооцоолсон гэдэгт эргэлзэх хэрэггүй болов уу. Ирэх жилийн дээд хэмжээний ээлжит хурал Хятадад зохион байгуулагдах юм байна.

-ШХАБ-ын уулзалтаар манай гурван улсын Төрийн тэргүүнүүд уулздаг уламжлалтай. Ер нь энэ уулзалт тэднийг уулзуулдаг гол арга хэмжээ гэж хэлж болохоор. Харин өнөө жил манай Ерөнхийлөгч ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.Путинтай уулзаж байгаа харагдлаа. Тэд хоёр орны харилцааны талаар шийдвэрлэх түвшний ямар тохиролцоонд хүрч чадав?

-Хоёр хөрш улсын төрийн тэргүүний хамтарсан уулзалт ижил түвшинд уулзалддаг гэдэг талаасаа бол ганц арга хэмжээ нь энэ юм. Дээд хэмжээний уулзалтын үеэр төлөөлөгчид хоёр талын уулзалт хийх нь хүлээн зөвшөөрөгдсөн зүйл. Энэ удаагийн уулзалтын үеэр Ерөнхийлөгч В.Путинтэй уулзсан. Уулзалтын гол сэдэв нь эдийн засгийн хамтын ажиллагаа тэр дундаа хөрөнгө оруулалтын боломжийн талаар голчлон хөндсөн гэдгийг мэдээлж байна. Харин В.Путины зүгээс хоёр талын цаашдын харилцааны талбар, чиглэл өргөн гэдгийг онцлоод уулзалтын үр дүнд сэтгэл хангалуун байгаагаа илэрхийлсэн.

-Монгол Улсын хувьд ШХАБ-ын гишүүн орнуудтай худалдаа-эдийн засаг, хөдөө аж ахуй, соёл, боловсролын салбарт идэвхтэй хамтран ажилласаар ирсэн. Цаашдаа хамтын ажиллагааны эдгээр чиглэлүүд өргөжин тэлэх ямар боломжууд байна?

-Уулзалтын дараагаар төлөөлөгчид Ирээдүйн эрчим хүч уриан дор зохион байгуулагдаж буй “Астана Экспо-2017” үзэсгэлэнгийн албан ёсны нээлтийн арга хэмжээнд оролцсон нь эрчим хүчний салбар ШХАБ-ын улс орнуудын цаашдын хамтын ажиллагааны нэг чухал сэдэв гэдгийг тодорхойлсон хэрэг гэж харж байна. “ШХАБ-ын эрчим хүчний клуб”-ын үйл ажиллагаа идэвхжиж, тогтворжиж байгаа нь ч үүнтэй холбоотой биз. Экспод дэлхийн 100 гаруй улс орон, олон улсын 20 орчим байгууллагын төлөөлөл оролцсон. Арга хэмжээний хүрээнд 20 гаруй сэдвээр бизнес форум, үндэсний өдөрлөг, урлаг соёлын арга хэмжээ болно гэнэ. Ирэх гурван сарын хугацаанд нийтдээ таван сая зочин хүлээн авахаар төлөвлөсөн гэдгээс хэр чухал арга хэмжээ гэдгийг нь тодорхойлж болох байх. ШХАБ-ын улс орнуудын 80 гаруй их, дээд сургуулийг эгнээндээ нэгтгэсэн салбарын үйл ажиллагаанд хамтран ажиллах боломж эрэлхийлэх нь ч зүй ёсны асуудал.

-Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржид Исламын Бүгд Найрамдах Пакистан Улсын Ерөнхий сайд Мухамед Наваз Шариф бараалхсан. Манай Ерөнхийлөгчийн хувьд ирэх жилээс ШХАБ-ын хуралд оролцохгүй. Тэгэхээр хугацаат албанаасаа бууж байгаа Төрийн тэргүүнд энэ байгууллагын зүгээс захих захиас гэж байх уу?

-Манай Ерөнхийлөгчийн хувьд төрийн тэргүүний албаа хүлээлгэн өгөхөөс өмнө хийж байгаа томоохон айлчлалын нэг энэ байлаа. “Хааны алба халаатай, Эзний алба ээлжтэй” гэдэг шиг хуучин хүн явж, шинэ хүн ирсэн ч төрийн гадаад бодлогын залгамж чанараа хадгалаад явах нь гол биз. Харин ШХАБ-д нэгэн зэрэг элссэн хоёр шинэ гишүүнээс Пакистаны Ерөнхий сайдтай уулзсан нь онцлог байлаа. Хэдийгээр албан ёсоор 1962 онд дипломат харилцаа тогтоосон боловч хоёр талын харилцааны ямар нэгэн механизм одоогоор бүрэлдээгүй. 1991 онд манай Улсын Бага хурлын даргын айлчлалыг эс тооцвол өндөр дээд хэмжээний албан ёсны айлчлал аль аль талаасаа одоогоор хийгдээгүй байна. Тиймээс ярилцах, санал солилцох асуудал арвин байх нь гарцаагүй.

Монгол улсын манлай уяач Ж.Нямдорж хүрэн халзан морьтойгоо

Дээлийнх нь ар гандсан ч үл тоох монголын уяачид, дэвжээнийх нь өвс зулгарсан ч өвдөг шороодоогүй босоо хүчтэнүүд, тавьсан сум нь байнаасаа төөрч үзээгүй харваачидтай Монгол наадам айсуй. Энэ өдрүүдэд нутаг, нутгийн хүчит бөхчүүд, уяачид эхнээсээ гал болон хэдийн гарчээ. Үүний нэг нь тэртээ 1975 оны Ардын хувьсгалын 54 жилийн ойгоор 21-хэн насандаа унаган хонгор хязаалангаа уралдуулж, түмний эх, торгон жолоо өргүүлж байсан Монгол Улсын манлай уяач Жигжидийн Нямдоржийн уяанаас хийсэн сурвалжлагаа хүргэе. Ж.Нямдорж манлай уг гарлаа хөөвөл Завхан аймгийн Алдархаан сумын хүн гэнэ. Харин түүнийг хэдхэн сартай байхад Жигжид гуайнх одоогийн Төв аймгийн Борнуур суманд нүүчихсэн юм билээ. Лхүндэвийн алдарт “Чонон” хонгор морийг нэг жилд найман удаа түрүүлгэж байсан манлай уяач өдгөө “Дуган хад”-ны өвөрт уул, ус, ой мод хосолсон үзэсгэлэнт газар хонин сүрэг, саалийн хэдэн үхэр, хурдан хүлгүүдийн хамт хэдхэн хоногийн өмнө нүүн иржээ. Зуны эхэн сар хэдийн гарсан ч энэ нутагт сүүлийн хэдэн хоногт хур бороо ороогүйн улмаас газрын чийг арилж, шороон шуурга үе үехэн хийсч гандуухан байв. Тийм ч болохоор манлай уяачийн адуу өвсөө даган ой руу орсон гэнэ.

Харин уналгын хоёр, хурдны зургаан насны морио барин уяжээ. Эдгээр ажнай хүлгүүдээс хүрэн халзан морь, хүрэн азарга хоёртоо ихээхэн найдлага тавьж байгаа гэнэ. Энэхүү хурдан хүлгүүд нь Ж.Нямдорж манлайн унаган адуу юм санж. Өмнө нь ямар нэгэн бүсийн наадам, уралдаанд тоосоо өргөж байгаагүй ч өнөө жилийн наадамд дээгүүр давхих хурдууд гэнэ. Хүлгийн сайныг унан байж мэднэ, хүний сайныг ханилан байж танина гэдэг шиг хашир уяач нэг юм бодсон нь тодорхой биз ээ.

УЯАЧИД ЗУНЫ ЭХЭН САРЫН ГАХАЙ, НОХОЙ ӨДРҮҮДЭД УЯАГАА ЁСОЛДОГ

Ж.Нямдорж уяачийнх өнгөрсөн долоо хоногийн гахай өдөр адуун сүргээ бөөгнүүлж, ах, дүү, нутгийн хүмүүсийг цуглуулан цайлж, уяандаа хийморийн сан тавьж, байгаль дэлхийгээ аргадсан гэнэ. Ийнхүү уяачид наадмын бэлтгэл ажилдаа албан ёсоор оржээ. Ер нь газар газрын уяачид наадам болохоос сарын өмнө хурдан хүлгээ барьж, уяа сойлгыг нь жигдрүүлдэг аж. Уяа сойлго дөнгөж л эхэлж байгаа хэдий ч манлай уяачийн хурдан буянууд тун чиг өнгөтэй харагдаж байсан юм. 1975 оноос Ж.Нямдорж гуай бие дааж морь уясан аж. Аавын нь олон хурдан хүлгүүд улсын наадмаас айраг түрүү авч байсан билээ. Ж.Нямдорж манлайн алдарт унаган хонгор үрээний угшил нь Завхан аймгийн Алдархаанаас эхтэй, зэгэлийн удмын эцэгтэй, 1975 онд хязааландаа улсын наадамд түрүүлсэн хурдан хүлэг юм. Харин түүний хул даага нь 1997 онд Эрдэнэтийн хангайн бүсийн анхны наадамд түрүүлж байжээ. Ж.Нямдорж манлай Л.Лхүндэвийн чонон хонгор морийг нэг жилд найм түрүүлүүлж, 1998 онд анхны “Их хурд” буюу хурдан морины их олимпод түрүүлүүлж байсныг ард түмэн санаж байгаа биз ээ. Харин түүний унаган адууны гарал угшил нь Завхан аймгийн Алдархаан, Сүхбаатар аймгийн Халзан, Онгон сумдынх аж. Сүхбаатар, Хэнтий гаралтай адуунаас гадна Төв аймгийн Жаргалант, Баянцогтын Дамдинсүрэнгийн зэгэл, Лүнгийн Нацагийн Авирмэдийн сэрвээ хээр азаргануудын төлөөс сэлбэсэн гэнэ. Түүний хүрэн халзан азарга нь Хэнтий аймгийн Галшараас гаралтай гэв. Тэрбээр “Ц.Цэнгэлийн “Түмний эх” саарал азарганы мялаалга наадам Булган аймгийн Хишиг-Өндөр суманд болоход унаган ухаа морио түрүүлүүлж, Цэнгэлийн хар морь аман хүзүүнд, хээр морь гуравт, ногоон морь тавд дундаа нэг морьтой дөрвөн их нас орж байлаа. 2000 онд “Тамирын хурд” наадамд Борнуур гаралтай хээр соёолон гуравт давхиулсан. Улс бүсийн наадамд Ц.Цэнгэл, Л.Лхүндэв, Н.Алтан-Очир нарын морийг уяж айраг түрүү авч байв” хэмээн өвгөн уяач амжилтаасаа дурьдлаа. Тэрээр улс бүсийн наадамд зургаан адуу түрүүлүүлж есөн адуу айрагдуулсан билээ.

Мөн Төв аймгийн Угтаалцайдам сумын харьяат алдар уяач Лувсанжамцын Лхүндэвийн “Чонон” хонгор морины тухайд тэрбээр “Хонгор морь Хэнтийн Дархан сумаас ирж байх замдаа гарсан унага юм билээ. Би шүдлэнгээс нь эхлээд мэддэг юм. Уядаг ч өөдтэй давхидаггүй. Борнуур, Баруунхараад айрагдсан.Тэгээд их морь болсон хойно нь зарлаа гэсэн юм. Яг тэр намар нь би хоёр том хүүхдээ айл болгох гээд байсан хэдийгээ үрчихсэн байж таараад. Малаар авъя гэсэн өгөхгүй гэхээр нь би Цог ахад хэлсэн юм. Түүний өмнө хурандаа Монхорын хурдан цагаан гэж улсад айрагдсан цагаан морийг би сайн адуу гэж байгаад хавар нь авахуулчихсан байлаа. Хязаалан үрээ авч яваад тэр жилээ нутаг солигдоод хойхнуур давхисан. Тэгсэн намар нь ахиад хонгор морь их хурдан адуу, зарагдах нь гэж хэлүүлээд загнуулсан. Тэгэхэд би залуу, хааяа тааралдсан нөхөдтэйгээ зуу татчихдаг байсан үе л дээ. Тэгсэн чинь “чиний хурдан морь таних гэж юу байхав. Нөгөө нисэх цагаан адуу чинь яваагүй шүү. Би бараг Монхорт бэлгэнд өгч адуугаа цэвэрлэсэн” гэх шахуу юм ярьж загнаж байж билээ” гэв. Анхны их хурдаас хоёр жилийн өмнө буюу 1996 оны намар Угтаалын гаралтай Л.Лхүндэвийнх гэдэг айл мал хуйтайгаа Борнуурт Ж.Нямдорж манлайн тэнд нүүж ирсэн аж. Тэдний хоёр айл саахалт бууж, бие биенийхээр орж гарцгаадаг болж. Нэг өдөр алдарт уяач Л.Лхүндэв гуай Ж.Нямдорж манлайд “Ганц шийдсэн их морь авмаар байна” хэмээн хэлсэн гэнэ. Улмаар хонгор морийг тод манлай уяач Б.Содномцог гуайг авахгүй гэхээр нь Ж.Нямдорж манлай Л.Лхүндэвт хэлж авахуулсан аж. Тухайн үед “Чонон” хонгорыг нэг сая төгрөг дээр тугалтай үнээ, хоёр морь өгөөд Л.Лхүндэв гуай худалдан авчээ. Чонон хонгор 1997 онд Партизаны Монгол Улсын манлай уяач Доржсүрэнгийн “Манлай уяач” цолны наадам, морин тойруулгын 40 жилийн ой, анхны Дүнжингарав өвлийн бүсийн наадамд түрүүлж,1998 онд Булган аймгийн Баяннуурт болсон өвлийн бүсийн наадамд түрүүлдэг тэр жилээ найм түрүүлж, улмаар анхны “Их хурд” наадамд түрүүлж, алтан жолоо өргүүлсэн түүхтэй билээ.

Л.Лхүндэвийн “Чонон” хонгор морь. Нэг жилд найман удаа дараалан түрүүлж, анхны “Их хурд”-д алтан жолоогоо өргүүлж байсан

ТӨВ АЙМГААС ТӨРӨН ГАРСАН АЛДАРТ УЯАЧИД ХЭНТИЙ, СҮХБААТАР, БАГАНУУР ЧИГТЭЭ ГАЛД ГАРЧЭЭ

Монголын алдартай уяачдын ихэнх нь Төв нутгаас төрсөн байдаг билээ. Шандаст хурдан хулгүүдийн уяа сойлгыг гарын арван хуруу шиг мэдэх Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар, зууны манлай уяач Д.Даваахүү, Монгол Улсын гавъяат малчин, тод манлай уяач Г.Сундуйжав, Ц.Хэнмэдэх, Д. Даваахүү, Д.Онон, Бандгай хэмээх С.Ганхуяг нарын алдартай уяачид энэ л нутгаар овоглодог юм. Эдгээр эрхмүүд өнөө жил нутаг ус нь гандуу, газрын гарц муу байгаагаас болж, Хэнтий, Сүхбаатар, Багануур чигтээ хурдан хүлгээ аваачиж, галд гарсан мэдээг манлай уяач дуулгав.Олон газрын уяа засал өөр өөрийн онцлогтой боловч Төв Халх, Зүүн Монголын уяаны дэг илүү боловсронгуй болж хөгжсөн. Наадмын түрүү, айргийг сайн хүлэг сайн уяагаар тэнцүүлэн байж авна хэмээн дээрх эрхэмүүд хэлсэн байдаг. Монголчуудын уламжлалт шинжлэх ухаан, хурдан морь шинжих, уях, засах ёсонд өгүүлэхдээ морины уяа засал яг таарсан үеийг “Газрын чагтага тасрах” хэмээн нэрлэжээ. Уяач хүний ажил бол газрын амьтныг тэнгэрт гаргах буюу “Газрын чагтагыг таслана” гэсэн утгатай аж. “Уяач хүн морь шинжих, уяж засах арга барилдаа дүгнэлт хийж бусад уяачдын арга барилаас суралцаж уяа заслаа уяанаас уяанд тасралтгүй сайжруулж байвал сайн уяач болно” хэмээн манлай уяач залуу уяачдаа захисан юм. Уяач хүн уралдааны дараа заслыг сайн хийж, зун намрын тарга авалт, өвөл хаврын онд оролтын байдлыг харгалзан морины ажлыг тохируулан хийх нь зөв. Уядаг морины тамир тэнхээг сайн суулгах нь уяач хүний гол анхаарах зүйлсийн нэг хэмээн тэрээр олон жилийн туршлагаасаа ярьж байв.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Англи хэлний “Цо багш” сургалтын төвийн багш Ц.Сэлэнгэтэй ярилцлаа.

-Даяаршиж буй өнөөгийн нийгэмд англи хэл сурахыг хүн бүхэн хүсдэг ч тэр бүр сайн сурч чаддаггүй. Тэгэхээр эдгээр хүмүүс юун дээр гацаад байдаг юм бол?

-Ихэнх нь үйл үгийн хэдэн цаг дээр толгой нь эргэчихсэн байдаг. Мөн англи хэлний баахан сурах бичиг, ном, толь бичиг худалдаж аваад дэрлэж унтах нь холгүй байна. Бие дааж сурах гэж буй хүмүүс хамгийн гол нь тууштай байх ёстой. Миний хувьд 1986 онд ЗХУ-ын Эрхүү хотын Улсын багшийн дээд сургууль, 1989 онд Москва хотноо А.С.Пушкины нэрэмжит Орос хэл, утгазохиолын дээд сургуульд орос хэл-утгазохиолын багш мэргэжил эзэмшсэн. Монголдоо ирээд Ховдын багшийн их сургуульд орос хэлний багшаар ажиллаж байгаад ерээд оны эхээр Улаанбаатар хотод ирсэн. Тэгээд англи хэлийг бие даан сурах гэж 13 жил хөдөлмөрлөсөн. Энэ хугацаанд Сэрүүлэг дээд сургууль, “Олонлог төвд” гадаад хэлний багшаар ажиллаж байлаа. Би өөрөө англи хэлийг бие даан сурахын тулд ийм их цаг хугацаа зарцуулсан болохоор зовж олсон мэдлэгээ хүмүүст хуваалцах гэж 2009 онд “Цо багш” сургалтын төвөө нээсэн.

-Англи хэлийг сурах гэж яагаад тэгтлээ их хөдөлмөрлөсөн юм бэ. Орос хэлний багшаар ажиллаад явж болох байсан юм биш үү?

-Хүмүүс нусаа хацартаа нааж явлаа гэж ярьдаг. Харин би нэг үе нусаа бүр бүх биендээ нааж явсан гэж хэлж болно. Зөвлөлт Холбоот улсад Багшийн дээд сургуулийг улаан дипломтой төгсөж ирсэн ч бие маш хүндээр өвдсөний улмаас нүд юм харахаа больж, элэг хүндээр өвдсөн юм. Группд орж, мөнгө хүрэлцэхгүйн улмаас хорооллын зах дээр чацаргана, жамц давс зарж, автобусанд ч суух мөнгө байхгүй гүйж явдаг, эм тариаг хоол шиг хэрэглэж, өөртөө тариа хийж явдаг болсон үе бий. Гэхдээ би өөрийгөө цоо эрүүл болгож чадсан. Өглөө бүрийг “ямар сайхан өглөө вэ” гэж угтаж, өөрийгөө болон өрөөлийг чин сэтгэлээсээ магтаж, англи хэлийг бие даан сурсан мэдлэг туршлагадаа суурилан тавь гаруй ном бичиж орлогоор нь 10 хүнд унаа, хашаа байшин авч өгч байлаа. Үргэлж сайхан юм бодож, өөртөө байгаадаа сэтгэл ханаж явснаар одоо ердөө ядардаггүй, огт өвддөггүй хүн болсон.

-Багш бүрт өөрийн гэсэн арга барил байдаг. Таны сургалтын гол арга барил, онцлог юунд байна вэ?

-Би улсад 32 жил ажилласны сүүлийн 22 жилд англи хэл заасан. Би өөрийн 13 жил хөдөлмөрлөж олж авсан мэдлэгээ системчилж 13 хоногийн дотор хүмүүст хүргэдэг. Миний хичээл минут минутаар төлөвлөгдсөн, агуулгын хувьд маш баялаг юм. Суурьтай анхан шатны сургалтад суусан ямар ч хүн 2000 үгийн нөөцтэй, орчуулгыг баруун солгойгүй хийдэг, дүрэм ярианы өндөр мэдлэгтэй болдог. Хүмүүс янз янзаар хүлээж авдаг. 13 хоногт юу сурах вэ гэж бодох хүн ч бий. Богино хугацаанд чанартай мэдлэг олгож чадах юм байна гэж олзуурхах хүн ч байдаг. МУИС-ийн гадаад хэлний сургуулийн захирал миний хичээлд суугаад маш их олзуурхсан. Юу гэвэл, надад олон хүнийг мэргэжлийн орчуулагч болгосон нандигнаж явдаг англи хэлийг гишүүнчилж орчуулах гэдэг арга бий. Энэ аргыг ямар ч хүн эзэмшиж чадна. Бүх үгийг нь мэдээд байгаа мөртлөө орчуулж чадахгүй байна гэдэг хүмүүс байдаг. Эдгээр хүмүүсийн арга нь буруу байгаа юм. Олон товчтой цамц байлаа гэхэд эхнийхийг зөрүүлээд товчлох юм бол бүх товч нь ташраараа зөрдөгтэй адил гэсэн үг.

-Энэ аргаа жаахан дэлгэрэнгүй тайлбарлаач?

-Англи хэлний өгүүлбэр үнэн зөвийн ганц зарчимтай. Чиг баримжаа нь хоёр янз. Албан орчуулга, өдөр тутмын хэв шинжтэй орчуулга. Хэв маяг, зураглал нь таван янз байдаг. Эдгээрийг маш удаан тунгааж гаргаж ирсэн. Урдаас нь хойшоо, араас нь урагшаа, гол өгүүлбэрээс хоёр тийш, гол өгүүлбэрийг аль ч талаас нь орчуулах гэх мэт. Энэ загваруудад тохирсон 100 гаруй өгүүлбэрт тулгуурлаж орчуулгыг зохих түвшинд хийж сургадаг. Энэ аргыг ямар ч хүн өвлөж сурах боломжтой.

-Ихэнх хүмүүс үйл үгийн хэдэн цаг дээр толгой нь эргэчихсэн байдаг гэсэн. Та тэдэнд цагийг яаж ойлгуулдаг вэ?

-Англи хэлний үйл үгийн цагийн эргээг гаргах цагаан алт шиг ганцхан хичээл байдаг. Модуль буюу баймж дээр хүмүүсийн толгой эргэсэн байдаг. Монголчууд бүдүүн баараг хүмүүс болохоор цагийг анх, энх, мөнх-өнгөрсөн, одоо, ирээдүй гээд гурав хуваадаг. Өнгөрсөн цагийг гэхэд явжээ, явав, явсан гээд төгсгөлөөр нь ялгачихдаг. Харин англи хэл бол айхтар маягтай. Нэг цагийг дөрвөн бүлэгт хуваагаад бүгдэд нь идэвхгүй хэв үүсгэчихдэг. Тэдэнд баттай сайн мэдлэг өгөхийн тулд гурван шат дамжлагатай арга хэрэглэдэг. Яаж бүтээхэв, юу гэж орчуулах вэ, хэзээ хэрэглэх вэ. Бүтээж чадаад, орчуулж чадаад байдаг хэрнээ хэрэглэж чадахгүй бол баттай мэдлэг биш. Хамгийн гол нь энэ гурвыг суулгаж өгөх хэрэгтэй.

-Багш мэргэжлийн сайхан нь юундаа байдаг вэ?

-Олон сайхан шавьтай болсноороо л бахархдаг даа. Англи хэлний багш болоод 50 гаруй сурах бичиг гаргаж, Азийн хөгжлийн банкны шугамаар гурван хот, 21 аймаг, 365 сумын мянга гаруй англи хэлний багш нарт англи хэл зааснаараа бахархаж явдаг. Тэр утгаар нь намайг багшийн багш ч гэж нэрлэдэг. Тэр үед маш их сэтгэл хөдөлгөсөн нэг үйл явдал болсоныг энд дурсмаар байна. Тэнд цугласан 1000 гаруй багш гарын зурж Сэлэнгэ багшийг Монгол улсын гавьяат багш болгож өгөөч гэсэн хүсэлт гаргаж байлаа. Бас “надаар англи хэл заалгасан хүн азтай” гэж би ам бардам хэлж чаддаг.

-Хэл сурахад онцгой авьяас шаардлагатай юу?

-Монгол тархи дэлхийд нэгдүгээрт жагсаж явдаг. Хоёр хятад тархи нэг солонгос ухаантай, хоёр солонгос нэг япон ухаантай, хоёр япон нэг еврей ухаантай, хоёр еврей нэг монгол ухаантай тэнцдэг гэдэг. Еврейчүүд оюуны асар өндөр нөөцтэй мөртлөө хэлтгий заяатай явсан. Тэгсэн хэрнээ еврейчүүдийн дундаас 22 нобелийн шагналтан төрсөн байдаг. Гэтэл монголчууд нобелийн шагнал хүртэхгүй, дээшээ гарч гавьдаггүй. Монголчууд бол ерөөсөө билэг танхай ард түмэн юм. “Оюун ухааны хүн төрөлхтөнд таниулж өгсөн ард түмэн бол монголчууд” гэж Гегель хэлж байсан удаатай. Тэгэхээр монгол хүний тархийг тордоод байвал англи хэл байтугайг сурах боломжтой. Гол нь өөрсдөө хичээх хэрэгтэй байна.