Month: May 2017

Хаягдал батарейг хадгалах стандартгүйгээс засварын төвдөө ингэж хадгалж байна

Одоогоос 40 гаруй жилийн өмнө ЕРА институтээс автомашинд хар тугалга агуулсан шатахуун хийхийг хориглож байжээ. Үүний дүнд дэлхийн хотуудын агаарын бохирдол 98 хувь буурсан үзүүлэлт гарсан байна. Ингээд 1990 оноос хойш төрсөн хүүхдэд агуулагдах хар тугалга хэвийн хэмжээнд хүрч гэмт хэргийн гаралт онцгой буурснаар эрдэмтэд “Энэ элемент хүний эд эрхтэнг гэмтээхээс гадна сэтгэцэд нөлөөлж хэрцгий болгодог”-ийг нээж олсон байдаг. Ийнхүү дэлхий нийт нэг удаа хар тугалганы аюулаас ангижирч байж. Харин сүүлийн үед автомашин хувь хүний хэрэглээ болж зөөврийн цахилгаан хэрэгсэл өдөр тутмын амьдралд ноёлох болсноор дэлхийн хэмжээнд хязгааргүй их хаягдал аккумулятор, батарей бий болж хүн, байгальд хор учруулах болжээ. Тэр дундаа эко гэсэн тодорхойлолттой нэг гибрид машинаас ойролцоогоор 40 орчим хаягдал батарей гарч байгаа нь хачирхалтай. Энэ нь хар тугалганы аюул дахин хаалга тогшиж эхэлсэн гэсэн үг. Монгол Улс үүнээс ангид үлдээгүй. Тэр дундаа нийслэл хот хаягдал батарейн хор хөнөөлд бүрэн автсан уу гэдэг асуултад гудамжаар нэг хөлхөх приус машин бэлхнээ хариулт болох биз. Приус гэлтгүй Монгол Улсад буй 700 гаруй мянган автомашин ойролцоогоор гурван жилд нэг хаягдал аккумулятор гаргадаг. нарантуул захын арын Мангасын амнаас эхлээд хоёрдогч түүхий эдийн цэг, автомашины засвар үйлчилгээ гээд алхам тутамд аккумуляторын хүхрийн хүчил, шүлтийн шингэн горхи шиг урсдаг. Энд хар тугалга, хүхрийн хүчил, шүлт болоод хийцээс хамаарч сурьма, кадми, хүнцэл, мышак зэрэг 10 гаруй хүн, байгальд хортой химийн элемент агуулагдаж байдаг ажээ. Энэ нь дахиад л дэлхийн долоон тэрбум хүн эрүүл мэндийн асуудалд орж, сэтгэцийн өвчинд нэрвэгдэж эхэлсэн гэсэн үг гэдгийг олон улсын эрүүл мэндийн байгууллагууд анхааруулаад эхэлсэн.

Тиймээс дэлхий нийт энэ аюулаас хэрхэн сэргийлж байна, нийслэл хотод нөхцөл байдал ямар байгааг мэдэхийг зорилоо. Дарь-Эхийн уулзвараар эргээд приус засварын газрууд ёстой эгнэж буусан айл шиг ярайж байна. Хамгийн эхний засвараар ороход хашаанд нь 10 гаруй пруис машин батарей солиулах бусад үйлчилгээ авахаар дугаарласан байх. Харин засварын төв дотор хоёр приус 20. Нэг нь батарей солиулах, нөгөө нь батарейн оношилгоо хийлгэж байлаа. Тэндхийн ажилчид хаягдал батарейг худалдаж авдаг систем бий болохыг хамгийн их хүлээж байна. Яагаад гэвэл зориулалтын дагуу хадгалж чаддаггүйн дээр хортой гэдгийг нь мэдэх болсноор хамаагүй ил задгай хаяж чадахгүй болжээ. Ингэж үйлчилгээнийхээ газарт хадгалж эхэлснээр хор хөнөөл өөрсдөд нь заналхийлж эхэлсэн байна. Сүүлийн хоёр сарын дотор тэд приус 20, 30-ын батарей мянга гаруй ширхгийг буюу ойролцоогоор 40 орчим автомашиныхыг бүрэн сольжээ. Мөн приус 10 машины 200 орчим хаягдал үлдсэн байв. Уг нь “Имай Амка” компани ширхгийг нь 200-300 төгрөгөөр худалдаж аваад байсан ч сүүлийн хоёр сар таг сураггүй болсон гэнэ. Ер нь приусны батарей солих үйлчилгээ үзүүлдэг хүмүүст аюулгүйн зааварчилгаа, хадгалах стандарт огт байдаггүйгээс зүгээр л засварын төвийнхөө ханыг дагуулан өрж орхисон байна. Тэр хавийн хэд хэдэн приус засварын төвийн байдал бүгд ижилхэн, нэг иймэрхүү. Хаягдал батарейг эхэн үедээ шил, лааз түүдэг хүмүүс дотроос нь тугалга хайж хагалж, цоолж баахан бужигнуулсан тухай мэдээлэл ч эндээс дуулдлаа. Харин ихэнх элемент нь шингэн хэлбэрээр агуулагддаг учраас элдэв хүчилд хордсоны дээр зарчих олигтой юм олоогүй учир сүүлдээ тоохоо больсон байна. Приус засварынхан бүгдээрээ хаягдал батарей худалдаж авдаг “Имай Амка” компанийнхныг хүлээн өнөөх хортой эдээ үйлчилгээнийхээ талбайд хадгалсаар байна.

Тиймээс “Имай Амка” компанийг хайсаар Цайз захын тэндэх засварын төвд нь очлоо. Тус газрыг ажиллуулдаг Тамирын тайлбарласнаар “Тоёота” компани зөвхөн батарей бус автомашины бүхий л бараанк эд анги хайлш, зэс ороомог, эрэг шургийг эргүүлж авах сонирхолтой байдаг байна. Энэ бүхнийг эргүүлж Япон руу худалдвал хаягдал нөөц Монголд хангалттай бий болвжээ. Гэхдээ Монголоос гадагш гаргах хууль эрх зүйн зохицуулалт ерөөсөө байдаггүй аж. Харин Монголд байгаа хятадуудад автомашины эдгээр бараанк эд ангиудыг амандаа орсон тоогоор буюу үнэгүй шахам худалдаж аван, нутаг руугаа тээвэрлэдэг ажээ. Уг нь япончууд даруй 50-60 хувийн илүү үнэ санал болгодог ч хуулиас болоод яаж ч чаддаггүй тухайгаа ярилаа.

Харин приус машины хаягдал батарейн хувьд тэрээр сүүлийн хоёр жилийн хугацаанд худалдан авсаар 40 орчим тонныг япончуудын зааж өгсөн стандартын дагуу хадгалжээ. Харин хадгалах талбайгүй болсон учраас сүүлийн хоёр сар орчмын хугацаанд худалдан авахаа түр зогсоогоод байгаа аж. Хоёр жилийн турш Япон руу гаргахаар хөөцөлдөж байгаа ч мөн л хууль эрх зүй болоод бусад хүчин зүйлээс улбаалан Япон руу ачуулж чадаагүй байна. Жишээ нь Хятад улс энэ хортой ачааг өөрийн нутгаараа дамжин өнгөрүүлэхийг хориглодог аж. Хоёрдугаарт, Орос улс саяхнаас дамжин өнгөрүүлэх боломжийг нээж байгаа ч тээврийн зардал хэт өндөр шаардагдах тул алдагдал хүлээх юм байна. Ямар ч байсан Тамир гэх энэ залуу Монголоос энэ аюултай зүйлийг холдуулах санаан дор Япон түншүүдтэйгээ тохиролцоод хоёр жилийн турш ажиллаж байгаа ч нэг ширхэг батарейг ч хилээр гаргаж чадаагүй байна.

“Имай Амка” компанийн стандартын дагуу хадгалсан батарей

Хаягдал батарей агуулагдаж байгаа хэдхэн газраар ороход л ийм хэмжээний овоолго үүсчээ. Тиймээс батарейн хор хөнөөл, олон улсын практикийг судалж буй ШУТИС-ийн Механик тээврийн сургуулийн, тээврийн салбарын эрхлэгч Ц.Цэвэгжавтай энэ асуудлын хүрээнд ярилцлаа.

-Хаягдал батарейн хор хөнөөлийн тухай хүн бүхэн ярьж байгаа ч хэн ч тоохгүй байна. Танай сургуулийн багш нарын багийн хийсэн судалгааны дүн яаж гарав?

-Одоогийн байдлаар Монголд 700 гаруй мянган тээврийн хэрэгсэл бүртгэгдсэн байна. Эдгээр тээврийн хэрэгслүүд бүгд аккумулятортой. Үүний зэрэгцээ малчин өрх бүр нарны зайн хураагуур, аккумулятор ашиглаж байна. Дээр нь зөөврийн цахилгаан хэрэгслүүд болон хүүхдийн электрон тоглоомоос эхлээд орчин үеийн бүх зүйл батарей шаардах болсон. Хамгийн өргөн хэрэглэгддэг нь уламжлалт тээврийн хэрэгслийн хүхэр хүчлийн хар тугалганы батарей байна. Үүний зэрэгцээ шүлтийн аккумуляторын батарей гэж байдаг. Дараагийн зүйл нь сүүлийн үед ихээр нэвтэрч байгаа гибрид автомашинд металл, устөрөгчийн батарей хэрэглэгдэж байна.

-Хаягдлын хор хөнөөл нь тэгээд ямар түвшинд хүрсэн байна. Жишээ нь нийслэл хотод?

-Монголчууд бид хор хөнөөлийг судлаад аюултай, аюулгүйн зэрэглэлийг үнэндээ тогтоож чадахгүй. Тиймээс олон улсын практик туршлагатай танилцана. Дээр нь физик техникийн хүрээлэн, Цэвэр агаар сан болон олон улсын байгууллагуудын судалгааны дүнг үндэслэдэг. Батарейн дотроос миний сэтгэлийг зовоож байгаа нь хар тугалганых. Дээр нь NiCd гэсэн бичигтэй зөөврийн цахилгаан хэрэгслийн болоод хуруу, товчин батарей. Ямар ч батарейн дээр ил, задгай хаяж болохгүй гэсэн байдаг. Эх нялхаст товчин батарей залгисан хүүхэд маш их ирдэг. Жижиг батарей дуран, эход харагддаггүй учраас исэлд орж задраад гамшгийн хэмжээнд хүрдэг. Ялангуяа NiCd гэсэн бичигтэй батарейг дэлхий нийт хэрэглэхээс татгалзсан ч Монголд бол үгүй. Хэдийгээр жижиг ч гэлээ хүн, байгальд маш их хор хохирол учруулах хүчин чадалтай. Жишээ нь гар дриллний зай. Үүнийг монголчууд гудамж талбайд бүү хэл гэр дотроо хамаагүй хаяснаас хүүхдүүд нь авч тоглоод хагалж, цоолоод хөрсийг, агаарыг, хүний биеийг хордуулдаг гэсэн үг.

-Тэгвэл батарейг ядаж аюулгүй хадгалах дэлхийн стандарт ямар байна?

-Аккумулятор битүү байхдаа буюу задарч, эвдрээгүй байх үедээ зүгээр. Үүнийг замбараагүй хаяад эхлэхээр хор хөнөөлтэй болж эхэлнэ. Өнөөдрийн судалж мэдсэнээр металл устөрөгчийн батарей литий ионы батарейнууд нь хор хөнөөл нь арай бага. Гэхдээ зэрэглэлийг нь тогтоож, түвшнээр нь ялгачихсан тохиолдол алга. Тэгэхээр бушуухан энэ төрлийн хуулийг гаргаж, стандартыг тогтоох зайлшгүй шаардлагатай байгаа.

-Дэлхийн орнууд бүгд нэг ижил хуультай гэж дуулдсан. Яагаад манайхан хуулиа гаргахгүй байгаа юм?

-Манайд ямар ч эрхзүйн акт байхгүй. Гэхдээ одооноос ярьж эхэлсэн. Жишээ нь, Солонгосын хуулиар иргэн хүн шинээр аккумулятор авах юм бол хуучныг нь худалдаачид заавал зөрүүлж авдаг заалттай. Дээр нь тээвэрлэх, хадгалах, борлуулах, дахин боловсруулах гээд бүхий л шат дамжлага нь аюулгүй байдлын стандартаар зохицуулагдсан байдаг. Тэгэхээр тэр хуулийн төлөө хүн бүхэн явж, аюулгүй байдлынхаа төлөө дор бүрнээ хичээх хэрэгтэй гэдгийг дэлхийн орнуудын жишээ харуулдаг. Манайд аюултай, аюулгүйг хэмжих багаж ч байхгүй. Харьцуулж тогтоох томьёолол ч байхгүй. Мэргэжлийн хяналтынхан хар утаа суунаглаагүй л бол бас шүлт, хүхрийн хүчил урсаагүй л бол гайгүй юм байна гэж дүгнэдэг гэсэн үг. Тэгэхээр батарей, аккумуляторыг ил задгай хаяж болохгүй, заавал аюулгүй стандартын дагуу хадгалж зөвшөөрөгдсөн цэгт тушааж байх иргэндээ хандсан хууль батлах ёстой. Хууль хоёрдугаарт батарей, аккумулятор импортлогч, худалдаачдад хандсан байх ёстой. Тэдэнд худалдааны зөвшөөрөл өгөхдөө би тэдэн ширхэг аккумулятор оруулж ирнэ гэсэн байх л юм бол төдий тооны хуучин аккумуляторыг түүнээс хяналт тавигсад нэхдэг байх ёстой. Жижиг зайг ч гэлээ тэгэх ёстой. Ингэж байж хаягдал аккумулятор, батарейн хор уршгаас бага ч болов сэргийлнэ. Тэгээд улсдаа дахин боловсруулж чаддаггүй юм бол үйлдвэрлэгч орнуудад нь буцааж өгдөг эрх зүйн зохицуулалт, эдийн засгийн хөшүүргийг төрөөс хийж өгөх шаардлага бий. Үйлдвэрлэгч хариуцлагаа хүлээх үүрэг хүлээдэг.

-Дахин боловсруулна гэдэг нь?

-Аккумулятор, батарейнд орж буй элементүүд бүгд маш ховор. Ер нь литий гэдэг элемент л гэхэд цаашид дэлхийн орнуудын сөргөлдөөний гол асуудал болно гэсэн судалгаа ч бий. Түүний дээр батарейнд агуулагдах элементүүдийн 97 хувь нь дахин сэргээж ашиглах боломжтой. Ер нь “Тоёота” компани хортой хаягдлын өмнө хүлээсэн үүргээ ухамсарласандаа бус энэ ховор элементийг дахин ашиглах гэсэндээ эргүүлэн авах бодлоготой байдаг. Нэмж хэлэхэд батарей гэдэг бол аюултай бараа. Тийм болохоор хоёр хөрш маань өөрийнхөө нутаг дэвсгэр дээгүүр дамжин тээвэр хийлгэхгүй. Ингээд хоёр хөрштэйгөө ойлголцож чадахгүй юм бол дотооддоо боловсруулах арга хэмжээ авах ёстой. Бас хамгийн гол зүйл бол стандарт тогтоох.

-Энэ элементүүд байгальд тарвал хэдэн жилийн дараа цэвэрших вэ?

-Хэзээ ч цэвэршихгүй, мөнхөд хүн, байгалийг хордуулсаар л байна. Хамгийн их анхааруулж, хол байхыг зөвлөх батарей бол хар тугалганы болон “NiCd” гэсэн бичигтэй нь. Үүнийг хамаагүй хаяхгүй байх хэрэгтэй. Мөн ийм бичигтэй батарейг хүмүүс хазаж хэрэглэдэг. Энэ хамгийн буруу. Хүн бүр дор бүрнээ анхаарч стандартыг мөрдвөл аюулыг тойрч болдог.

Найрагч охин Д.Мөнгөндалай, Д.Дэжидмаа нарын хамт

Наран суманд Дашбалбар багшийн хүргэн Отгонбаярынд хоноод сэрэхэд өглөө тэнгэр нэг л бүүдгэр. Хаврын салхи хашааны завсраар хүүгэж хаалга нижигнүүлнэ. Гэрийн эзэгтэй Дамбийнямын Пагма сумын эмийн сангийн эрхлэгчээр ажилладаг аж. Пагмын ээж Буянжаргал, Очирбат гуай хоёр эгч дүүсийн хүүхдүүд юм байна. Наран сумын гудмаар алхаж, их найрагчийн төрж өссөн газар шороон дээр гишгэж яваагаа үнэн, үлгэр хоёрын алин болохыг эс мэдэв, би. Энд тэртээ нэгэн цагт амьдын цог төгөлдөр багш минь алхаж, аж төрж, хүн шиг амьдрахын гэгээн хүслээ өрдөж явжээ. Бага үдийн хэрд сумын төвөөс холхон саахалт хаваржиж буй Осорын Шар хэмээх ангийнх нь хүүхдийнд очлоо. Шар гуайн гэргий хот яваад өрхийн тэргүүн ач, зээ хоёртойгоо гэрээ сахиж буй ажээ. Тэрээр О.Дашбалбартай хар бага наснаасаа найзалж тавдугаар анги төгстөлөө нэг ангид суралцаж байсан төдийгүй насан турш журамт андын ёсоор нөхөрлөжээ. Дашбалбар нуруу намхан ч дультраадуухан хэлтэй, ёстой нэг өрөмний өт шиг хөдөлгөөнтэй нөхөр байв гэнэ дээ. Нэг л мэдэхэд ширээн дээр үсрээд гарчихсан яг л уран илтгэгч шиг ангийнхандаа шүлэг уншаад зогсож байх. Бага ангийн сурах бичигт байдаг байсан

“Сандаг гуай шиг

Сандруу хүн

Орчлон дээр

Олон байдаг болов уу…” гэсэн шүлгийг их уншина. Тавдугаар ангид байхдаа сумынхаа номын сангийн номыг мань хоёр бүгдийг нь уншаад дуусгачихсан байсан гэхээр овоо л уншдаг хүүхдүүд байж. Ангийнхандаа “Хоёр мянган онд манай улс тэгж хөгжсөн байна” гэж ярихад ангийнх нь хүүхдүүд огтхон ч ойлгодоггүй байж. Жаран хэдэн онд хоёр мянган оны тухай ярихаар хэн ч гэсэн гайхах нь мэдээж л дээ. Мядагмаа, Сүрэн нарын сурлага, спортод сүрхий охидтой. Охидтойгоо бүхий л талаар өрсөлдөнө. Бие жаахантай болохоор Дашбалбарыг ангийнх нь охид улаан даалимбан галстугаар нь боох зэргээр шоглох гэхэд хар ширэн цүнхээ толгой дээгүүрээ нисдэг тэрэгний сэнс шиг эргүүлээд зүсээд орчихдог байж. Хожим Шар анддаа холоос ирэхдээ дандаа шинэ номтой ирж золгоно. Шар гуайн гэргий нь Цэрмаа гэж насаараа сувилагч байсан хүн гэнэ. Гурван охин, нэг хүүтэй айл юм байна. Мань Шар гуай лонх юм ханзлангаа “Манай Дашбалбар чинь Монголын үнэн шударгын бурхан болох заяатай хүн байж. Хичээл цонхлоход Дашбалбар аавынхаа ээж Сониндулам гөеөг авчран бидэнд үлгэр домог яриулж өгдөг байлаа. Тэр эмээ нь ач хүүгээ мундаг хүн болгож хүмүүжүүлсэн хүн гэж боддог. Нэг ярьсан үлгэрээ давтаж ярьдаггүй хүн байсан. Хоёр ч бил үү, гуравдугаар ангид байхдаа ангийн дарга хийсэн. Нэг удаа бид үймүүлээд байсан чинь Дашбалбар босож ирээд “Та нар номхон сууцгаа, үхсэн хүн шиг нам болцгоо” гэж хэлтэл манай ангийн Адьяа нөгөөхийг чинь шувтарчихдаг юм байна. Багш орж ирээд “Чи хүний үгэнд ордоггүй юм бол өөрөө ангийн дарга бол” гээд нөгөө муу Адьяаг чинь ангийн дарга болгочихсон” гээд инээж байна.

Дунд сургуульд хайрын захиаг үйлдвэрлэгч нь ирээдүйн яруу найрагч байсан гэнэ. Дарьгангын сургуулийнхан захиа бичихэд Дашбалбарыг, шугам зургийн хичээлээ хийхдээ “муухай” Сумьяаг гуйдаг байж. Молоко, консерв барьж гүйгээд ёстой нэг долигонож өгдөг гэж байгаа. Нарангийн төвд Осор, Очирбат, Гунаа, Намжим, Дугаржав нарынх айл аймаг байх. Эднийхний Сүхбаатар, Ганбаатар, Шар, Дашбалбар, Минжмаа, Сүрэн нарын нэг ангийн хүүхдүүд их үерхэнэ. Хүрлээ найзынхаа унадаг дугуйг талын нэг тарааж өгнө. Хожим Дашбалбарыгаа хотоос ирэх үед зуны цагт дуу шүлэгт нь мөнхөрсөн Наран булгийнхаа тархин дээр сартай шөнөжин дуулж гитардан, наргиж инээж хонодог байснаа эдний ангийнхан одоо ч дотноор өгүүлж байна. Ангийнхны гэр бүлийнхэн нь “Танай ангийнхан хөгширчихөөд дандаа л нийлж байх юм” “ахарчилдаг” байлаа гээд Шар ах цар цар инээнэ. Ер нь их алиа зантай, гүйлгээ ухаантай хүн юм. Ахарчилна гэдэг нь цухалдах гэсэн үг ажээ. Үүнээс улбаалж дарьганга нутгийн бяцхан толь бүтээх талаар ч Ренчинханд захирал дурдаад авав. Дарьгангачуул эргүүлийг өргүүл, эмээгээ гөеө, найзаа өөшгөө, сахилгагүйтэж дүрсгүйтэхийг эсэнгүйтэх гэх мэтээр хэлэх агаад Шар Дашбалбарыгаа дандаа “Манай өөшгөө чинь” гэж ярьж байлаа. Эрээнцавын яруу найрагч Данзангийн Нямсүрэн хоёрдугаар ангид байхад нь багшилж байж. Мань эр шавь нарынхаа тоосыг сайн гүвдэг байснаас Балбар найрагчийн дультрааг засах гэж чулуу хүлхүүлж байсныг Шар огт мэдэхгүй гэж байна. Бакааль гутлынхаа түрийг эргүүлчихсэн билэг танхай Нямсүрэнгийн залуу нас Наран сумын сургуульд багшилж явсан гэхээр гайхамшигтай биш гэж үү. Анх Дашням гэдэг багш нэгдүгээр ангид хүлээж авсан ч хагас жил болоод Багшийн дээд сургуульд явсан учир Монголжав гэдэг зургаан хуруутай хүн нэгийг нь төгсгөжээ. Хоёрдугаар ангийг нь Нямсүрэн төгсгөсөн бол Паламын Адьяа гуравт нь дааж авч байсан аж. Сэтгүүлч, яруу найрагч Ишийн Батсүх гуравдугаар ангид нь бас багшилж байлаа гэх. Ямартай ч Дашбалбар Монголын хоёр ч яруу найрагчаар бага ангидаа хичээл заалгаж байсан хувь ерөөлтэй нэгэн юм.

Наран сумын төвд Шарнууд овогт Цэндийн Санжайдорж хэмээх Очирбат гуайнхны хүргэнийд очиж золголоо. Наран сумын төвд Балжиннямын ахдаа зориулан байгуулсан О.Дашбалбарын нэрэмжит цэцэрлэгт хүрээлэнд очих үед тэнгэр намсхийн ёстой нэг мөөгний зөөлөн цагаан бороо шиврэв. Хаврын цагт юуных нь ч мөөгний зөөлөн бороо байх вэ дээ. Эл хүрээлэнд багшийн “Амьддаа бие биеэ хайрла”, “Залуус дүү нартаа хүргэх” шүлгийн гэрэлт хөшөөг босгож, “Би талын хөх чоно” шүлэгт нь зориулж гантиг чулуун хөшөө босгожээ. Энд Улаан сахиусны овогт О.Дашбалбар багшийн гэгээн дурсгалд зориулсан “Диваажин тийш илгээх шүлгүүд” цувралаасаа “Мөнх бусын галт тэрэг”, “Хүслийн тунгалаг сэхээвчнээ…” шүлгүүдээ уншлаа.

“Дөчин хоёрхон цуваатай амьдралын галт тэрэг

Догшин сахиусны бүрэлбааг амирлангуйд өртөөлж одов.

Цуваа болгоны нь цонх руу чулуу шидсэн нүгэлтнүүд

Цусан тахилга үйлдэж, эмгэнэлт жүжиг дэглэв.

Тайзнаа гоцлон наадагч нь хэргэм зэргийн хэнээтнүүд

Тансаг зоогийн ширээнээ хэнхдэг задгай суугаад

Боомилон егүүтгэсэн гүтгэлгийнхээ унжлага олсны гогцоог

Богдын сунтгийн манжилга шиг ариун хэмээн нэрийдэв”,

“Тэнд… Мөнх бусын тунгалаг сэхээвчнээ…

Тэнгэрийн хүү газрын тухай бодлогоширч

Уйт нутгийн салхинаа замхрах гитарын аялгууг

Уянгалаасай, намуухан уянгалаасай гэж хүсэн залбирч сууна.

Цэмцгэр охид янагийн болзоонд догдлон алхах шиг

Цэнхэр гитарын чавхадсан дээр бүжих уяхан хурууд

Амрагийнхаа сормосонд алтран тогтсон мөнхийн нулимсыг

Арчиж амжилгүй бийрээ алдан хөшиж хоцров” гэж даяар Монголын оюун санааны шүтээн болсон Дашбалбар хэмээх бурханд сэтгэл зүрхний зориуллаа илгээсэн юм.

Зүүн гар талаас эхнийх нь О.Дашбалбар

Биднийг О.Дашбалбарын мэндэлсэн газарт очиж шав тавих үеэр ангийнх нь О.Шар, Сүхбаатар нар хүрэлцэн ирж чулуу хормойлон овоолцгоов. Их найрагчийн мэндэлсэн төрсөн гэрийнх нь буурин дээр холын хүмүүнийг урин далласан сайхан хөшөө дурсгал нь хэзээ нэгтээ босох биз ээ. О.Дашбалбар, гэргий Борхүүхэнтэйгээ өрх үүсгэж, сунган ёсолсон газар энэ мэндэлсэн газрын ойр саахалтын зайтай харагдана. Бор эгч “Далан таван онд бид хоёрыг найраа хийхэд Дарьгангаас ангийнх нь морьтой таван залуу ирчихээд хөгшчүүлээс эмээгээд орж ирж чадахгүй орой болтол гадаа хүлээж байсан сан” гэж байна. Ангийнхантайгаа тархин дээрх хадан дээр нь сууж шөнөжин дуулан хонодог асан Наранбулагт нь очлоо. Бороо дусагнаж, булгийн уснаа под подхийн бууна. Дашбалбар найрагчийн тухайд энэхүү бяцхан булаг эх орон нь болж анх төсөөлөгдсөн төдийгүй хожмын өдөр хүний нутгаас үргэлж санан догдлохын чавхдасыг нь хөглөж, урин дуудсан онгодынх нь их ундарга байсаар ирсэн билээ л. Тиймээс ч тэрээр

“Зүйрлэшгүй тансаг хивсэн дээр өдөн хөнжилтэй унтсанаас

Зүлгэн дээр сууж, урсгал ширтэхийн жаргалыг хэлэх юун

Харь газрын дарс шимж, буйдан дээр тухалснаас

Наран сумын төвд О.Дашбалбарын төрсөн гэрийн буурин дээр шав тавив. 2017.04.16

Манай улсад хар тамхи, мансууруулах эм, сэтгэцэд нөлөөт бодистой холбоотой гэмт хэргийн гаралт болоод хэрэгт холбогдогчийн тоо жилээс жилд өссөөр байгааг албаныхан хэлж байгаа. Хар тамхитай холбоотой хэрэг онц хүнд гэмт хэрэгт тооцогддог. Тодруулбал, хар тамхи улсын хилээр гарах болон улс хооронд тээвэрлэсэн тохиолдолд Монгол Улсын Эрүүгийн хуульд зааснаар гурван сараас 25 жилийн ял эдэлнэ. Харин ОХУ-д гурваас арван жил, Хонгконгт 8-23 жил, БНХАУ-д долоон жилээс цаазаар авах хүртэл ялаар шийтгэдэг онц хүнд гэмт хэрэг юм. Гэвч үүнийг иргэд төдийлөн мэддэггүй, мэдсэн ч биеэ зовоохгүй хэдэн төгрөг олж байвал гэсэн охорхон сэтгэлээр хандаж эцэстээ эрх чөлөөгөө хэдэн жилээр хасуулж, өргөст торны цаана суудаг.

Хар тамхи, мансууруулах бодистой холбоотой гэмт хэрэгт холбогдогчдыг насны байдлаар авч үзвэл 19-25 насны залуучууд зонхилох хувийг эзэлж байгаа бөгөөд сүүлийн гурван жилийн байдлаар хэрэгт холбогдсон 00-18 насны буюу насанд хүрээгүй хүүхдийн тоо хоёр дахин ихэсчээ. 19-25 насны холбогдогч 24.2 хувиар, 26-35 насны холбогдогч 38 хувиар, 35-аас дээш насны холбогдогч 3.6 дахин өссөн гэх тоон үзүүлэлт байна.

БНХАУ-ААС ЧИГЛЭСЭН ХАР ТАМХИНЫ УРСГАЛ

Тэгвэл нийгмийг төдийгүй манай улсын ирээдүй болсон өсвөр насныхан, залуусыг хар тамхи хаанаас даллаж байна вэ. Энэ төрлийн хилийн зөрчилтэй холбоотой мэдээллийг Гаалын ерөнхий газрын Гаалын зөрчилтэй тэмцэх хэлтсийн улсын байцаагч Б.Сүхбаатараас тодрууллаа.

-Хар тамхитай холбоотой зөрчил ихсэх хандлагатай байгаа энэ үед гаалийн зүгээс шаардлагатай гэсэн хяналтыг тавьж ажиллаж чадаж байна уу?

-Сүүлийн таван жилийн байдлаар манай улсын иргэд лабораторийн нөхцөлд гаргаж авсан хар тамхи, мансууруулах төрлийн бодисыг ачаа тээш, эд зүйлс, халаасандаа хийж хууль бусаар хилээр нэвтрэхийг завдсан хэрэг ихсэх хандлагатай байна. 2016 оны байдлаар Замын-Үүд, Буянт-Ухаа зэрэг боомтоор БНХАУ-д зорчсон иргэд нийтдээ таван удаагийн үйлдлээр 200 орчим грамм мөсний төрлийн бодисыг хилээр нэвтрүүлэхийг завдаж үйлдэл дээрээ баригдаж хууль хяналтын байгууллагад шилжүүлэн шалгаж байсан. Тэгвэл 2017 оны нэгдүгээр улирлын байдлаар нийтдээ гурван удаагийн үйлдлээр мөн урд хөршөөс, Хонгконгоос мөсний төрлийн бодисыг хууль бусаар улсын хилээр нэвтрүүлсэн хэргийг хууль хяналтын байгууллагад шилжүүлэн шалгаж байна.

-Гаалийн шалгалтад ямар тоног төхөөрөмж ашигладаг вэ. Манай гаалийн хяналт шалгалтын төхөөрөмж хуучных учраас иргэд энэ байдлыг ашиглахыг оролддог гэж их ярьдаг?

-Өнөөдрийн байдлаар хяналт, шалгалтад ашиглаж байгаа багаж төхөөрөмж, технологийн хувьд уламжлалт арга барилыг ашиглаж байгаа боловч олон улсад ашиглагдаж буй хүний бие шалгах гаалийн скайнер буюу рентген тоног төхөөрөмж, зорчигчийн гар тээш шалгах скайнер гээд сүүлийн үеийн технологийг ашиглаж байгаа.Үүнийг төдийлөн зорчигчид мэддэггүйгээс болж “Хилээр аргалаад гарчихна” гэж бодох тохиолдол бий. Үүнээс нарийн нууцын зэрэглэлд хамаарагдах технологийг ч ашиглаж байна. Мөн мансууруулах бодис шалгах тусгай тестерүүд, эрэлч ноход, эрсдэлтэй зорчигчийн мэдээллийн санд тулгуурласан судалгаа зэргийг ашиглаж хилийн зөрчлийг илрүүлж байна.

-Аль боомт дээр илүү их хэрэг зөрчил гардаг вэ?

-Замын-Үүдийн авто замын боомтоор хар тамхи, мансууруулах төрлийн бодистой холбоотой зөрчил их гарах болсон. Сүүлийн хоёр жилд зорчигч тээврийн автобусаар зорчиж буй иргэд биедээ болон тээврийн хэрэгслийн зай хөндийд мөсний төрлийн бодис нууж хилээр нэвтрэхийг завдсан гурваас дөрвөн тохиолдол бүртгэгдсэн байдаг. Тухайлбал, 2016 оны арванхоёдугаар сард урд хөршөөс зорчиж ирсэн манай улсын иргэн С гэгч Бээжингийн зах дээрээс худалдаж авсан гэх компьютерийн процессор дотроо мансууруулах бодис нууж явж байгаад илэрч саатуулагдсан байдаг.

-Хилээр нэвтэрч буй зорчигчид хүний гуйлгын ачаа, тээш авснаас болж гэмт хэрэгт холбогддог гэсэн мэдээлэл бий?

-Хоёрдугаар сарын 26-нд Хонгконгоос ирсэн Монгол Улсын иргэн мөсний төрлийн бодис авч ирж байгаад саатуулагдсан байгаа. Одоо зөвхөн Хятадаас гэлтгүй Хонгконг руу зорчсон монголчууд энэ төрлийн зөрчил гаргах хандлага их байна. Учир нь монголчууд Хонгконгоос гар утас их хэмжээгээр оруулж ирэх болсон. Татвараас, гаалийн байцаалтаас зугатах зорилготой ч юм уу, наймаачид иргэдээс “Хоёр ширхэг утас, гурван ширхэг утас хилээр аваад орчих. Хилээр гарсан хойно чинь авчихъя” гэдэг ч юм уу ятгалга, гуйлга их байдаг. Үүнд нь зорчигчид өөрийнхөө ачаа тээшиндээ хийчихдэг. Гэтэл дотор нь магадгүй хар тамхины төрлийн мансууруулах бодис байхыг үгүйсгэхгүй юм. Тиймээс хүний ачаа, бараа, бэлэг дурсгалын зүйлст зорчигчдыг маш болгоомжтой хандаач ээ гэж хэлмээр байна. Түүнчлэн энэ үүднээс манай Гаалийн ерөнхий газраас хар тамхитай тэмцэх түүний хор уршгийг таниулах үүднээс хар тамхитай тэмцэх фэйсбүүк хуудас ажиллуулж байгаа. Ялангуяа өсвөр насныхан болон зорчигчдод мэдээлэл олгох зорилготой юм. Мөн Хар тамхитай тэмцэх үндэсний хөтөлбөр хэрэгжээд эхэлбэл Гаалийн ерөнхий газар хар тамхитай тэмцэх тусгай алба байгуулж албан хаагчдаа мэргэшүүлэх тал дээр ажиллахаар бэлтгэж байна.

-Гадны иргэд манайд хар тамхины хэрэгт холбогдох тохиолдол байдаг уу?

-Ихэвчлэн манай улсын иргэд энэ төрлийн гэмт хэрэгт холбогддог. Харин 2012 оны дөрөвдүгээр сард Филиппин улсын иргэн Филиппин-Энэтхэг улсын Дели- Өмнөд Солонгос улсын Сөүл-Улаанбаатар гэсэн маршрутаар зорчин ирэхдээ нийтдээ 5.4 кг хар тамхи чемодандаа нуусан байсныг илрүүлсэн байдаг. Бусад тохиолдолд хар тамхитай холбоотой зөрчил урд хөршөөс чиглэсэн байдаг. Ингэхдээ дандаа манай улсын иргэд байна.

-Манай улсын иргэд гадаадын улс оронд хар тамхитай холбоотой гэмт хэрэгт хэр холбогддог вэ?

-Манай улсын иргэд 2006 оноос хойших байдлаар БНХАУ-д 94, ОХУ-д тав, Казахстанд гурав, Германд нэг, Малайзад тав, Унгарт гурав, Бангладешт гурав, Грект нэг, Болгарт нэг, Словак улсад нэг нийт 117 хүн хар тамхи, мансууруулах бодистой холбоотой гэмт хэрэгт холбогдон шалгагдсанаас тээвэрлэсэн 13, хадгалсан 15, хилээр нэвтрүүлсэн 41, хэрэглэсэн 39, бусдад дамжуулсан нэг иргэн тус тус шүүхээс ял шийтгэгдсэн байна. 2016 онд гадаадын улсад мансууруулах эм, сэтгэцэд нөлөөт бодистой холбоотой гэмт хэрэгт Монгол Улсын 18 иргэн саатуулагдан шалгагдсанаас БНХАУ-д 17 иргэн байна.

ХИЛИЙН ЧАНАД ДАХЬ ХАР МӨРТЭЙ БЭЛЭГ

Өнгөрсөн хоёрдугаар сарын 23-нд манай улсын нэгэн эмэгтэй ой гаруй насны хүүхдийн хамт “Буянт-Ухаа” боомтоор хил нэвтэрч орж ирсэн байна. Гаалийн хяналт шалгалтын үед тухайн эмэгтэйн хүүхдийн тэрэгний суудал дороос 45 гр мөс илэрчээ. Харин эмэгтэй мэдүүлэг өгөхдөө өөрөө хүүхдийн тэргээ угсраагүй болохоо хэлжээ. Учир нь ахынх нь найз нутаг буцахаас нь хоёр хоногийн өмнө хүүхдэд нь тэрэг бэлэглэсэн гэнэ. Мөн нэг гашуун түүх дурдъя. 2012 онд Бээжин рүү зорчихоор нэг охин явахад нь таньдаг хүн нь ачаа дайжээ. Тэрээр охинд “Эгч нь брэнд бараа авсан чинь охинд маань багадчихлаа. Чи аваад явчих.Хилээр гарангуут чинь манай танил тосоод авчихна” гэж хэлээд цүнхтэй зүйл өгч. Охин тухайн ачааг ч шалгаж үзэлгүй танилдаа итгээд орсон боловч Буянт-Ухаа боомтод хяналт, шалгалтын үеэр баригдсан байна. Гэтэл нөгөө брэндийн бараа гээд байсныг шалгаад үзэхэд нэг килограмм геройн гарч иржээ. Ингээд тус охин улсын хилээр хууль бусаар хар тамхи тээвэрлэсэн хэргээр эрүүгийн хэрэгт холбогдсон байдаг. Иймэрхүү санаандгүй байдлаас болж гэмт хэрэгт холбогдох тохиолдол их гарч байгааг Гаалийн ерөнхий газраас анхааруулж байна.