Month: May 2017

Монгол Улсын гавьяат жүжигчин “Завханы” хэмээх Санжаажавын Батсүхийн “Орчлонг хайрлаарай”, “Ухаарал”, “Хаан заяатай орчлон” зэрэг дууг тун ч эвлэгхэн дуулж, олны хайр хүндэтгэлийг хүлээгээд байгаа бяцхан дуучин Болормаагийн Бат-Энэрэлтэй ярилцлаа. Тэрбээр төрөлхийн харааны бэрхшээлтэй төрсөн ч нэг настайгаасаа сул хардаг болсон гэнэ. Иймд бяцхан хүү Энэтхэг улсад нүдний хагалгаанд орохоор болсон байна. Хагалгааны зардалд зориулан гэр бүлийнхний зүгээс энэ сарын 20-нд хандивын тоглолт зохион байгуулахаар болжээ.

-Б.Бат-Энэрэл хүү хэзээнээс дуулах болсон юм бэ. Одоо хэдэн настай вэ. Гэртээ хэдүүлээ амьдардаг талаар ярихгүй юу?

-Манай ээж Солонгос руу явсан. Удахгүй ирнэ. Би гэртээ эмээ, ээжтэйгээ (ээжийнх нь төрсөн эгч), эгчтэйгээ хамт амьдардаг. Би чинь их багаасаа дуулж эхэлсэн л дээ. Анх хоёр настайдаа дуулж, дуунд дуртай болсон юм. Завханы С.Батсүх гээд хүн чинь миний дууны багш. Багшдаа үргэлж залбирч явдаг даа. Би одоо таван настай удахгүй зургаан нас хүрээд сургуульд явна. Ээждээ нэг юм хэлчих үү. Ээж ээ, сайн байна уу. Та наанаасаа хурдан ирээрэй. Та утсаараа их оролддог шүү. Ер нь хүүдээ хайртай юм уу, утсандаа хайртай юм уу гэж хэлмээр байна.

-С.Батсүх гавьяатын дууг анх яагаад дуулах болов?

-Миний багш хорвоо дэлхийн үнэнийг үргэлж дуулдаг. Тэр нь надад таалагддаг. Бас багшийн дуулсан бүх дууны аялгуу нь гоё. Хүний сэтгэлд шууд л хүрдэг. Багшдаа баярлалаа, хайртай шүү.

-Ирээдүйд багш шигээ дуучин хүн болно гэж бодож байна уу. Юуг хүсэж, мөрөөддөг вэ?

-Би багш шигээ дуучин болохыг мөрөөддөг өө. Бас ээж шигээ сайн хүн болно. Би дуучин, жүжигчин, урлагийн хүн л болохыг мөрөөддөг. Бас Отгонтэнгэр хайрхнаасаа миний хоолойг үргэлж ийм эвлэгхэн хөөрхөн байлгаж, ирээдүйд мундаг дуучин хүн болгоосой гэж хүсдэг. Бас том болоод гурван ажил хийнэ. Эхнийх нь цагдаа, дараа нь лам, сүүлийнх нь дуучин хүн болно доо.

-Яагаад энэ гурав гэж?

-Цагдаа хүн чинь хулгайч муу хүмүүсийг барьдаг, лам хүн сайхан сэтгэлтэй, буянтай амьдардаг, дуучин болох нь угаасаа тодорхой юм чинь ингэж хэлж байгаа юм. Ийм гурван ажил хийнэ.

-Анх тайзан дээр гарч дуулахад ямар санагдсан бэ. Ер нь дуулж байхдаа юуг дотроо боддог вэ?

-Тайзан дээр гарч дуулах гоё санагдсан. Би өмнө хүмүүсийн алга ташилтыг сонсож байсан. Харин намайг гарч ирэхээр хүмүүс алгаа хорстол ташсан. Тэрийг нь би харсан юм. Дуулж байхдаа ээжийгээ их боддог. Бас багшийгаа яаж дуулж байсныг нь төсөөлдөг. Тэгээд хүмүүст миний дуулж байгаа дуу таалагдаж байгаа болов уу гэж боддог.

-Багшийнхаа “Орчлонг хайрлаарай” дууг үнэхээр сэтгэлээсээ дуулсан байсан. Мөн хамгийн сүүлд багштайгаа хамтарч уран бүтээл хийсэн. Тэр дуу олон түмэнд их хүрсэн шүү. Чиний хамгийн ихээр хайрлаж, хүндэлдэг хүн хэн бэ?

-Би дууг багш шигээ сэтгэл дотроо төсөөлж дуулахыг боддог. Тэгж дуулсан дуу хүний сэтгэлд хүрдэг гэж багш маань хэлсэн. Хамгийн сүүлд багштайгаа “Хаан заяатай орчлон” гээд сайхан дууг нь дууллаа. Чи тэр дууны клиппийг үзсэн биз дээ. Багш бид хоёр хоёулаа хар хослолтой гоё харагдаж байгаа биз. Би дуугаа чин сэтгэлээсээ сүсэглэж дуулдаг. Миний хамгийн хайртай хүн ээж, эмээ, эгч, багш нар минь. Би энэ хүмүүсийнхээ төлөө залбирч дуулдаг.

-Ээжийгээ санаж байна уу?

-Үгүй ээ, санахгүй байна. Яагаад гэвэл би чинь одоо уул шиг том эр болсон шүү дээ. Тийм болохоор санахгүй байгаа юм. Гэхдээ жоохон л санаж байна. Манай багшийн дуулсан Бүтэн нойртой хонож үзээгүй

Бүлээн цайгаа ууж амжаагүй

Ганцхан биений жаргал эдлээгүй ч

Газар дээр миний ээжий

Үр чинь өсөж том болжээ

Үргэлж юунд санаа тавина вэ

Уул шиг том эр болсон шүү дээ

Унтаж амар даа бүүвэй ээж ээ гээд дуу байна ш дээ, энэ дууг дуулахаараа л ээжийгээ санаад байгаам.

-Найзууд нь чиний дууг сонсоод юу гэж хэлж байна?

-Чамайг телевизэээр харсан, чи од болчихсон юм уу гэсэн. Тэгэхээр нь би од биш ээ хүн гэж хэлдэг. Зүгээр л олны танил шүү дээ. Гэхдээ манай найзууд чинь жоохон болохоор дуу сонсдоггүй юм шиг байна лээ.

-Дуучин Төрмандахтай хамтарч дуулсан хүүг таних уу?

-“Булдруу” юу. Тэрийг танина. Бас хөөрхөн дуулдаг юм билээ. Төрмандахтай хамт дуулдаг мөн биз дээ. Бас адилхан дуулдаг “булдруу” байна лээ.

-Удахгүй болох тоглолтынхоо тухайд ярихгүй юу. Тоглолт хийх гэж байгаадаа баяртай байна уу. Тусалж, дэмжиж байгаа хүмүүс их байгаа байх. Тэр хүмүүст хандаж юу гэж хэлмээр байна?

-Миний тоглолт энэ сарын 20-нд болно. Намайг бүгдээрээ хүрч ирж үзээрэй. Би та бүхэндээ гоё дуугаа дуулж өгнө. Манай тоглолтод багш маань болоод бусад Завхан нутгийн алдартай, мундаг дуучид ирж ая, дуугаа өргөнө. Хамгийн ихээр тусалж байгаа эгчдээ, ээждээ, багшдаа, бусад бүх хүмүүст баярлалаа.

Арын эгнээний зүүн гар талаас Т.Рэнцэнханд, Н.Пүрвээ, Д.Ухнаа, Б.Нандинцэцэг, Х.Галхүү, Л.Оюунчимэг, Ж.Уранчимэг, С.Янжиндулам, Н.Гэрэлт–Од, урд эгнээний зүүн гараас О.Болдбаатар, А.Зориг, Х.Төмөр, хөтлөгч В.Дүгэрмаа, Б.Бямбадорж. Соёлын төв өргөөнд тоглолтын дараа авахуулсан зураг. 1992 он. (энэ зургийг авах үеэр Б.Дамчаа гуай, Л.Цэнд–Аюуш гуай нар киноны зураг авалтад явсан байв)

Эстрадын алтан үеийнхэнтэй хамт Улсын Филармонийн “Баянмонгол” чуулгад дуулж явсан Монгол Улсын соёлын тэргүүний ажилтан Очирын Болдбаатартай ярилцсанаа хүргэе.

-Довчингийн Отгонсүрэн гуайн шүлэг “Янзага” гэж сайхан дуу бий. Нэг хэсэгтээ л хит болж байсан бүтээл. Дууныхаа түүхээс ярихгүй юу?

-“Унаган хайр”, “Амьдралын анхны хонх” жүжгийн дуу зэрэг ард түмний сэтгэлд хүрсэн олон дууны хөгжим бичсэн урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Гаадангийн Алтанхуяг анх санал болгосон юм. Тэр чинь наян он байх шүү. Тухайн цагт миний бие Улсын цагдан сэргийлэхийн газар ажиллаж байсан. Манай гэр бүлийн хүн Н.Пүрэвээ Улсын дээд шүүхэд ажиллаж байлаа. Бид хоёр далан дөрвөн оноос дуулж эхэлсэн. Үндсэндээ гэр бүлийн хос дуучдын анхдагч юм. С.Вандан, Д.Дуламсүрэн хоёр гавьяат бид хоёроос гурван жилийн дараа гэр бүл болж дуулж эхэлсэн түүхтэй. Алтанхуягийг дуудсаны дагуу драмын театрт яваад очлоо. “Говийн зэрэглээ”-гийн Арслан буюу алдарт найруулагч Г.Доржсамбуу, Г.Алтанхуяг хоёр сууж байна. “Буцах хаяг” гэж жүжиг хийх гэж буйгаа дуулгалаа. Уг жүжгийн дуу нь Д.Отгонсүрэнгийн шүлэг “Янзага” байж л дээ. Г.Алтанхуяг “Та хоёрт одоо би хөгжим дээр сонсгоё. Бараг л нэг сонсоод та хоёр дуулна, би мэдэж байна” гэдэг юм. Г.Доржсамбуу болохоор “Энэ том жүжгийн дууг энэ хоёр барах уу, чадах уу” гэсэн янзтай. Тэгж бодох нь арга ч үгүй биз дээ. Ямар мэргэжлийн дуучид биш. Ингээд үгийг нь хартал

“Хөвчин хангайн налгархан чөлөөнд

Хөөрхөн янзага ганцаар тоглоно

Хөнгөхөн хөлөөрөө шүүдэр өшигчин

Цэцгэн дундуураа дэгдэн тонгочно

Рашаан гээд шалбааг уувал яанам билээ

Ачтанаа гээд араатныг дагавал яанам билээ

Аясын салхинаас чамайгаа хамгаалж

Аадрын үүлнээс энхрийлэн халхална…” гээд маш гоё үгтэй дуу байсан. Г.Алтанхуягийг төгөлдөр хуур дарахад нээрээ л аялгуу нь шууд ороод ирсэн. Бид хоёрын дуулахыг сонсчихоод Г.Доржсамбуу нүдээ ирмээд жигтэйхэн баясалтай байж билээ. Ингэж л энэ бүтээл драмын театрын тайзан дээр төрсөн.

-Та бол цагдаагийн хүн. Гэвч Монголын эстрадын урлагийн түүхийг бичилцсэн хүний нэг. Ингэхэд ямар сургууль төгссөн юм бэ?

-МУИС-ийг санхүү эдийн засагч мэргэжлээр төгссөн. Аав минь Монголын цагдаагийн байгууллагын эдийн засгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх хэлтсийн албаны дарга, хурандаа цолтой хүн байсан. Аавынхаа зам мөрөөр цагдаагийн хүн болсон. Монголын цагдаагийн байгууллагад би хайртай. Шинэ үеийн залуучууд намайг тэр бүр сайн танихгүй байх. Хуучны нөхөд замд таарчихаад ёсолдог байлаа. Урлагийн зам мөртэй олон олон сэжмээр холбогдсон байдаг. Октябрын районд НАХЯ-ны нэгдүгээр орлогч сайд улсын цагдан сэргийлэх газрын дарга, хошууч генерал А.Дунбуурай дуудаж “Хуучин сүмийн нууц” гэж кино хийх гэж байна. Түүний гол дүрд тогло гэсэн үүрэг өгч байлаа. Би зөвлөхөөр нь ажиллана гэв. Бүх холбоотын кино урлагийн дээд сургуулийг төгсч ирсэн Жамъянсүрэнгийн Сэлэнгэсүрэн гэж алдартай найруулагчийн бүтээл. Өмнө нь тэр хүний найруулсан “Тойрох хуудас” кинонд миний бие тоглосон юм. “Хуучин сүмийн нууц”-д Өвөрхангай аймгийн Бүрд сумын хэсгийн байцаагч Сүрэнхүү гэж хүний дүрийг наян хоёр онд хорин зургаан настайдаа бүтээсэн. Архангайн Өлзийт сумын нутагт зургийн натурт гарна. Тэгж л Шаравын Сүрэнжав гуайн шүлэг “Шөнийн эргүүл” дууг дуулах хувь тохиосон. Цэл залуу хорин хэдхэн насандаа детектив киноны гол дүрийг бүтээж, өөрөө дууг нь дуулна гэдэг сайхан. Сонирхуулахад, Пүрвээ бид хоёрын хуриман дээр Цэдэнбал Филатова ирж баяр хүргэж байлаа. Гадаадаас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд нарын гэргий нарыг өөрийнхөө барьсан хуримын ордныг үзүүлж явахад нь бид хоёрын хурим таарсан байдаг. Далан таван онд Их сургуулийн оюутан ахуйдаа Сэнгийн Эрдэнийн зохиол “Өвлийн ойд” хэмээх богино хэмжээний уран сайхны кинонд тоглож байсан. Мөн “Дэгдээхий нас” кинонд тоглосон. Сүүлд Сорогдогийн Жаргалсайханы зохиол “Хубилай хааны зарлиг” кинонд тоглож байлаа. Мөн “Цагдаагийн тангараг”, “Зүрхэнд шингэсэн нулимс” зэрэг кинонууд байна. “Хуучин сүмийн нууц”-д тоглоход мэргэжлийн бус ганц хүн нь би байсан. Ардын жүжигчин Лоолийн Жамсранжав, Хандсүрэн, “Цоохор морь”-ны Сэдэд гуай олон аваргуудтай хамт тоглосон доо.

-“Манай гаригийн залуус” гэж дууг та гэр бүлээрээ анх дуулсан санагдана?

-Ханьтайгаа дуулсан. “Аль нь вэ” гэсэн киноны дуу шүү дээ. Бадар-Ууган, Оюунцэцэг хоёр анх дуулж байсан. Гэтэл уг киноноос тэр дууг хассан байдаг. Намын төв хорооны үзэл суртлын нөхөр “Манай залуучуудын өмнө олон салаа зам байхгүй. Коммунизм гэсэн ганцхан зам байгаа” гээд хасуулсан юм билээ. Дэлхийн залуучууд оюутны их наадамд оролцох гээд Гомбосүрэнгийн Баярхүү гэж найзаараа шүлгийг нь бичүүлж Алтанхуягаараа хөгжмийг нь бичүүлж энэ дуу төрсөн.

“Хүсэл мөрөөдлийн оч болон гялалзаад

Хүний орчлонд жаргалын гэгээ туяарсан

Хүж дэлхий нараа тойрон эргэж байна

Хөвчин дэлхий чамдаа хичнээн хайртай вэ

Дэлбээлж ургасан амьд цэцгүүд

Дэлхийгээ ээж шигээ хайрладаг залуус

Бүүвэйлж аялсан төрөлх гаригаа

Эвийн сэтгэлээр уярааж явна аа…” гэх залуу насны цог жавхааг харуулсан дуу. Гэр бүлийн “Бид” хамтлаг байгуулж, мөн чиг олон жил ард түмнийхээ хайр энхрийлэлд багтаж явсан байна.

-“Жар, далаад оны залуус наашаа” хэмээх супер тоглолтыг “Улаанбаатар палас”-ын их танхимд зохион байгуулж бужигнуулсныг санаж байна?

-Тийм ээ. Монгол түмэн маань өөрсдөө дуунд дуртай их дууч ард түмэн. Ялангуяа жар, далаад оны залуус дуунд бүр илүү их дуртай, маш эрч хүчтэй, доргио гэдэг нь тэрхүү тоглолтоос илт мэдрэгдсэн. Жар, далаад оны залуучууд эх орон ард түмнийхээ өмнө хэлэх үгтэй, хийсэн юмтай улс орныхоо хөгжил цэцэглэлтэд тав таван жилээр ажлаа төлөвлөж Улс ардын аж ахуйн бүхий л салбарт залуу нас, амьдрал тэмцлээ чин сэтгэлээсээ зориулж ирсэн үнэтэй эрхмүүд. Энэ цагийнхны бахархал болсон хүмүүс. Амьдралын хатуу хөтүү, баяр жаргал, зовлон зүдгүүрийг биеэр амсч, нийгмийн давалгаанд цохигдон тэсвэр тэвчээрийг мэдэрсэн “алтан үеийнхэн” юм. Өнөөдөр шиг компьютер, гар утас байхгүй тэр үед тэд хариуцсан ажлаа эзний ёсоор хийж, за бол ёогүй жинхэнэ “хүн” байхын утга учрыг үзүүлжээ гэж бодогддог. Миний бие гэр бүлийн хүн Н.Пүрвээгийнхээ хамт бүр оюутан ахуй цагаасаа эхлэн Улсын филармонийн “Баянмонгол” чуулгатай, энэ олон сайхан дуучинтай нэг баг болж концертын тайзан дээр хамтран дуулж, хөдөө бригадаар явж агуу их урлагийг түгээсэндээ бахархдаг. Түүх сөхөхөд, 1941 оны долдугаар сарын 12-ны өдөр Ардын хувьсгалын 20 жилийн ойгоор Улсын циркийн дагшаа найрал хөгжим анхны тоглолтоо наадамчин олон түмэнд толилуулахад өдгөөгийн Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар, ардын жүжигчин Л.Цогзолмаа гуай “Чайка” дууг дуулж, Саксафон хөгжим тоглож байснаар Монголын эстрадын түүх эхэлсэн юм билээ. Саяхан би ардын жүжигчин, Монголын урлагийн амьд домог болсон П.Хаянхярваа гуайнд очиж хууч хөөрөхдөө мэдсэн. Хаянхярваа гуай надад “Чи Цогзолмаа гуайнд очихдоо үүнийг өгчихөөрэй” гээд нэгэн жижигхэн цаас өгсөн нь Цогзолмаа гуайн анх дуулж хөгжимдсан “Чайка” гэдэг дууны нот, мөн өөрийнх нь түүнд зориулан бичсэн зурвас үг байлаа. Би гэр бүлийн хүн Н.Пүрвээ, охин Ариунаа, Халиунаа нартайгаа нийлж гэр бүлийн “Бид“ хамтлагийг 2007 онд байгуулж мөн л олон газраар явж тоглолтоо хийсэн. Бидний урын санд орос, украин, монгол олон сайхан аялгуут дуу байдаг байв. Гэр бүл Н.Пүрвээ маань хүнд өвчний улмаас 2013 онд таалал төгсөж бидэнд болон түүний дууг сонсох дуртай үзэгч, сонсогч түмэнд хүнд гарз тохиосон юм. Мөн дараа бага охин Халиунаагаа алдаад амьдралын хүнд бэрхийг туулж л явна, ах нь. “БИД” хамтлаг дотнын анд, зууны манлай дуучин Х.Төмөрийнхөө гэгээн дурсгалд зориулж түүний дуулдаг байсан Ш.Шажинбатын шүлэг О.Бэгзийн хөгжим “Бидний дуулах дуртай дуу”-г нь дуулж клипжүүлсэн нь түмний талархал хүлээсэн билээ.

-Монголын эстрадын алтан үеийнхнээс Ухнаа гуай, Уранчимэг гавьяат бид гурав л байна гэж та хэлж байсан. Сар шинийн босгон дээр Ухнаа гуай ардын жүжигчин боллоо. Эстрадын алтан үеийнхнийхээ тухай дурсахгүй юу?

-Ухнаа гуайгаа өндөр цол хүртэхэд баярлаж л байлаа. Яалт ч үгүй амьд домог болсон хүний нэг мөн. Би “Зууны манлай” гэж сүүлд өргөмжлөгдсөн дуучин Х.Төмөртэй дотно үерхдэг байлаа. Яг өнөөдрийн өндөрлөгөөс харвал эстрадын ёстой жинхэнэ гайхалтай од нь байж дээ. Түүний уянгалаг, мэдрэмжтэй цээлхэн хоолойгоор дуулсан “Нарт тэнгэрийн дор”, “Аяны шувууд” “Үдэлт” “Бидний дуулах дуртай дуу” зэргийг нь барууны үзэл суртал үнэртүүлсэн гэж Монголын радиогоор явах эрхийг нь бүтэн зургаан жилээр хасч байлаа. Энэ тухай өөрөөс нь сонсоод зүрх шимширч байсан. 1989 оноос эхлэн “Эстрадын ахмад дуучдын тоглолт” гэж гайхамшигтай тоглолт болдог байсныг манай жар, далаад оны залуучууд андахгүй тод санана даа. Бид хамтдаа 512 удаа дүүрэн үзэгчтэй тоглосон бөгөөд бүх үзэгчид нь жар, далаад оны залуус байсан. Энэ тоглолтыг зохион байгуулсан Д.Ухнаа гуай нэг удаа тайзан дээрээс “Та нарын дотроос энэ тоглолтыг хамгийн олон үзсэн хүн байна уу” гэхэд үзэгчдийн дундаас нэг нь “Найм дахь удаагаа үзэж байна” гэснийг тодхон санадаг юм. Алтан үеийнхэн маань мөнгө хөлс нэхдэггүй байлаа. Тэдний маань гол шагнал нь үзэгчдийн халуун алга ташилт байсан. Энэ бол гайхамшиг. Тэр үед надад “Лада” нэртэй Оросын нэг муу хуучин машин байлаа. Тоглолтын дараа Төмөрийг гэрт нь хүргэж өгөөд харина. 50 мянгатын нэг байрны булангийн орцонд нэг умгар өрөөнд амьдардаг байв. Орос, англи хэлийг төгс эзэмшсэн, өндөр боловсролтой, тэр үеийн мундаг сэхээтнүүдийн нэг байлаа. Улаан тамхийг нимгэн цаасанд ороогоод ирийтэл нь жагсаагаад нэг саванд хийчихсэн байдаг сан. Их найзархуу, хааяа нэг зуу татна. Заримдаа тоглолтын үеэр намайг хөшигний ард дуулах ээлжээ хүлээгээд зогсож байхад чихэнд сэмээрхнээр “Боогий, найз нь жижигхэн юм аваад ирсэн, нааш ир” гээд дагуулаад хүнгүй газар очно. Үзвэл жижиг шилэнд архи хийчихсэн хуваана. Картаар өрх бүрт бараа тоо хэмжээтэй олгодог, аливаа юм ховор, архи нүдний гэм байсан тэр үед хаанаас ч юм цэвэрхээн самагон олоод ирдэг байж билээ. Тийм л үнэн түүх бидэнд байсан юм. Сүүлд хөгжмийн зохиолч З.Зундарийн байгуулсан “Мөнгөн хүрхрээ” хамтлагт Х.Төмөр, Пүрвээ бид гурав дуулдаг байж билээ. Буурангийн Нандинцэцэгийн тухай мөн л дурсах байна.

Нэгдүгээр дэлгүүрийн урд гэр нь байлаа. Нандиагийн гэрээр бишгүйдээ л орж гарч явжээ. Ээж нь надад их сайн байж билээ. Галхүүтэй хөдөөгүүр олон чиг удаа зам нийлж явжээ. Бүгдийнх нь тухай дурсмаар байх юм.

Ийнхүү Болдбаатар ахтай багагүй хугацаанд ярилцсанаа товчлон хүргэлээ. Өндөр соёл, хүнлэг сэтгэл нэвт ханхлуулдаг эл эрхэм хайрт охин Халиунаадаа зориулсан “Гэрэлтэй сүүдэртэй энэ хорвоод нэр төртэй явсан шүү, миний охин

Гэгэлгэн энэ дэлхийгээ дуу хуураар уярааж явсан шүү, миний охин” гэх шүлгээ хоолой зангируулан уншиж өгсөн юм.

Сүүлийн үед өсвөр наснынхны дунд амиа хорлох явдал нэлээд гарах болсон. Үүнтэй холбогдуулан сэтгэл судлаач Я.Батхүүтэй ярилцсаныг сонирхуулъя.

-Саявтар дунд сургуулийн сурагч хоёр найз охин “Алт шиг гялалзахгүй ч ган шиг хатуу нөхөрлөл энд байна” гэж бичиж үлдээгээд байшингаас үсэрсэн. Өнгөрсөн жил мөн хоёр охин өөрсдийгөө боомилж нас барсан. Өсвөр насныханд нөхөрлөл гэдэг аминаас нь илүү үнэтэй болчихсон юм уу?

-Насанд хүрсэн хүмүүс оюун ухааныхаа түвшинд дүгнэлт гаргаад миний амь нас ямар үнэтэй, нөхөрлөлийн үнэ цэн ямар байх вэ гэдгийг дүгнэж бодож чадна. Өсвөр насныхан энэ тухай төдийлөн тунгааж бодохгүй. Өөрийн аминаас илүү нөхөрлөл гэж юу байхав. Өөрийгөө хайрлаагүй хүн хэнийг ч хайрлаж чадахгүй гэж сэтгэл судлалд үздэг. Таны дурдсан тохиолдолд ямар нэгэн юм бодож саналгүйгээр, цэвэр сэтгэл хөдлөл дээр гаргасан шийдвэр. Өсвөр насныханд гэр бүлийн дотнын гишүүдээс илүү найз нөхдийнх нь хамаарал хамаагүй их байдаг. Үерхэл, нөхөрлөл нь дэндүү үнэтэй. Дээр дурдсан хоёр найз охин бол сайхан үерхдэг, бие биеийнхээ зовлон жаргалыг мэддэг байсан байна. Нэг нь гэр бүл дотроо зөрчилдөөнтэй, хэцүү байж. Түүнийгээ найздаа ярьдаг байсан бололтой.

-Хүн амиа хорлох шийдвэрийг гэнэт гаргадаггүй гэж зарим сэтгэл судлаачид хэлдэг. Нэлээн удаан бодсоны эцэст шийддэг гэсэн.

-Аливаа юм хоёр талтай. Өсвөр насны хүүхдүүдийн хувьд бол өөр. Үнэхээр тийм байсан бол дээр дурдсан хоёр охин ямар нэгэн байдлаар гэрээслэл бичих юм уу бусдад мэдэгдэх байсан. Найзууддаа ямар нэгэн байдлаар илэрхийлэх байсан гэж бодож байна. Өсвөр насныханд амиа хорлох оролдлого, бодол санаа орж ирдэг. Жишээ нь өсвөр насны дөрвөн хүүхдээс нэгд нь ийм бодол төрдөг. Долоон хүүхдийн нэг нь амиа хорлохоор төлөвлөсөн байдаг. Арван сурагчийн нэг нь нэгээс олон удаа амиа хорлох оролдлого хийсэн гэсэн судалгааны дүнг харсан. Ямар нэгэн бэрхшээл, асуудал тулгарахад гарц байхгүй мэт санагдаж амиа хорлоё гэж боддог. Үүнээс наана судсаа ханахын тулд гарын шуугаа зүсэж гэмтээх зэрэг үйлдэл хийдэг. Байшингаас үсэрсэн хоёр охин миний сонссоноор гэрээсээ яваад хоёр, гурав хоночихсон байсан гэсэн. Түүнээсээ их айсан байж ч болох талтай.

-Өмнө ч ийм явдлууд гарч байсан. Эцэг, эхийн зүгээс анхаарал халамж дутуу тавьсан, янз бүрийн мэдээлэл хүлээж авч байгаа, дарамтлуулах зэрэгтэй холбоотой юу?

-Тэгэлгүй яахав. Нийгэмд бол ядуурал, ажилгүйдэл гээд тулгамдсан асуудал маш их байна. Эцэг, эхчүүд амьжиргааныхаа төлөө яваад үр хүүхдэдээ анхаарал тавих нь багассан. Хүүхдүүдийн дунд хийсэн судалгаагаар эцэг, эхээсээ материаллаг байдал бус, өөрийг нь ойлгоосой, мэдрээсэй гэсэн хүсэл нь илүү давамгайлдаг. Өсвөр насныхны 55 хувь нь өөрийг нь ойлгохгүй байна гэж үздэг. Тэд өөрсдийнхөө дураар байхыг илүүд үздэг. Дураараа байна гэдэг нь хүссэнээ хийнэ гэсэн үг биш. Өөрийнхөө мөн чанараар байж, өөрийгөө мэдрүүлэх гэсэн бодол хүсэл давамгайлдаг. Өөртөө хэтэрхий шүүмжлэлтэй хандах, байгаа амьдралаа хэтэрхий харлуулж бодох, буруу мэдээлэлд үнэмших зэрэг зүйл гардаг.

Шашны нөлөөлөлд хэт автах явдал ч бий. Нийгмийн зүгээс ч хүний оюун ухааныг хордуулах янз бүрийн сурталчилгаа, мэдээлэл ямар ч шүүлтүүргүйгээр тархаж байна. Хүүхдүүд түүнийг нь оюун ухаандаа шууд тусгаж авдаг. Манай боловсролын системд амьдрах чадварт суурилсан амьдралын мөн чанар, утга учир, зорилго чиглэл зэргийг таниулсан онолын буюу шинжлэх ухааны болон хүн байх ухаан, ухамсрыг бий болгодог гүн ухааны мэдлэг олгох сургалт явагдахгүй байна. Үүнээс болоод хувь хүн өөрийнхөө хөгжлийн үе шатууддаа доголддог.

-Ер нь манайд өсвөр насныхны дунд явуулсан нарийвчилсан судалгаа байдаг уу?

-Миний мэдэхийн тийм дорвитой судалгаа байдаггүй. Сүүлийн дөрвөн жил манайд 92 хүүхэд амиа хорлосон байдаг. Гутрал, гадуурхал, хүчирхийлэл дарамт шахалтаас болсон гэж ерөнхий боловсролын сургуульд явуулсан судалгаагаар тогтоогдсон. Манайд сэтгэл зүйн төвүүд ч ховор. Одооноос л сэтгэл зүйчид хандах соёл бий болж байна. Бид тийм юманд хэвшээгүй байна л даа. Надад олон хүн хандаж ирдэг. Заримдаа маш жижигхэн асуудлаар ханддаг. Гэтэл дагаж ирж байгаа хүүхдүүд нь биш дагуулж ирж байгаа эцэг, эхчүүд нь өөрсдөө асуудалтай байдаг. Зүгээр байгаа хүүхдээ өөрсдөө асуудалд оруулдаг, түүнийгээ ч ойлгодоггүй, мэддэггүй. Өөрийнхөөрөө байлгах гэж дарамтална, гуйна, ятгана, хүчирхийлэл үйлдэнэ. Зарим тал дээр одооны хүүхдүүд нь зөв мэдээлэл авчихсан өөрийнхөөрөө байх гээд байдаг. Иймэрхүү байдлаас л болж зөрчилдөөн үүсдэг.

-Өөрөө өөрийнхөөрөө байна гэдэг нь дураараа байхыг хэлээгүй, өөрийгөө мэдрүүлэхийг хичээж байгаа хэрэг гэж та түрүүн хэлсэн. Үүнийг тайлбарлаач…

-Өсвөр насны хүүхдүүд ямар орчинд төрсөн, амьдралд нь юу ч тохиолдсон байж болно. Хүнд амьдрал туулсан, хайр халамжаар дутсан зэргээс шалтгаалаад ирээдүйнхээ амьдралыг кодолчихдог гэж үздэг. Бага насандаа харгис хэрцгийг мэдэрч, эцэг эхдээ орхигдож хаягдсанаас амьдралд хандах хандлага нь өөр болдог. Зан ааш нь эвдэрч, аливаа зүйлийг сөргөөр харна. Өсвөр насныхан гэж би 12-18 насны хүүхдүүд, тэдний сэтгэл зүйд гардаг өөрчлөлтийг хэлээд байна л даа. Бэлгийн бойжилт явагддаг, гэтэл үүнийгээ мэддэггүй. Энэ талаар хичээл байдаггүй тул биед нь өөрчлөлт гарахад маш их айж, цочирддог. Биед нь физиологийн огцом өөрчлөлт гарах, сарын тэмдэг ирэх зэргээс айдаг.

Дээр нь сэтгэл санаанд нь өөрчлөлт гардаг. Эцэг, эхэд нь бол өөрийнхөө дураар байх гээд байгаа юм шиг харагддаг. Урьд сонирхдог байсан юмандаа дургүй болох жишээтэй. Цаад санаа нь бол өөрөөрөө байх гэсэн оролдлого, өөрийгөө ойлгуулах гэсэн тэмүүлэл. Бодож, санаж байгаагаа шууд илэрхийлэх, түүгээрээ байх гэх жишээтэй. Урьд нь үгээр нь байсан хүүхэд гэнэт өөрчлөгдөхөд эцэг, эхчүүд нь бэлтгэлгүй байдаг тул зөрчилдөөн гардаг. Дураар нь байлгах гэдэг нь өөрийг нь зөв ойлго гэсэн үг. Юу хүсээд байна, яамаар байна, юу таалагдахгүй, юунд шаналаад байгаа зэргийг нь мэдэх. Ийм насанд сэтгэл санаанд нь хамгийн их нөлөөлдөг зүйл бол өөртөө идеал дүр бий болгочихдог. Ямар нэгэн хүнийг дуурайж, түүн шиг болох, амьдрах юмсан гэж бодох жишээтэй. Өөрийгөө тэр хүнтэйгээ ижилхэн байлгах гэж гадаад байдал, үйл хөдлөл, зан аашаа өөрчилдөг. Өөрийнхөө гаднах байдал, гоо үзэмжинд хэт эмзэг хандаж, өөрийгөө голдог.

-Тэгэхлээр ийм явдлыг, ийм санааг болиулахын тулд яах ёстой вэ?

-Үүнтэй холбоотой нэг судалгаа гарсан. Өсвөр насныхны 50 хувь дарамтанд өртдөг. Сургууль дээр нь мөнгө төгрөг авах, үнэтэй хувцсыг нь дээрэмдэх, номыг нь авах гээд. Бас зодох, зодуулах, онлайнаар дарамтлах, сошиалаар доромжлох. Үүний улмаас хүүхэд сургуульдаа явах дургүй болох төдийгүй аюултай орчин гэж үздэг. Энэ талаар багшдаа хандаж чадахгүй. Сургуулиасаа зайлсхийнэ. Ер нь стресст орох ганцхан шалтгаан буруу бодлын урсгал гэж мэргэжлийн хүмүүс тодорхойлдог. Бодит байдлыг харж чадахгүй болдог. Тиймээс эцэг, эх нь түүнийг өөрчлөх хэрэгтэй. Чадахгүй бол мэргэжлийн хүнд хандах ёстой.

-Хайр дурлалаас болж амиа хорлох явдал их гардаг. Гэтэл ДЭМБ-аас дурлахыг өвчин гэж үзсэн байдаг байх шүү.

-Тийм ээ, дурлалыг нэг ёсондоо сэтгэл мэдрэлийн гаралтай өвчин гэж томьёолдог. Яагаад гэхээр дурласан байхад хүний сэтгэл санаа огцом өөрчлөгддөг. Нөгөө хүнээ маш их санаж, хүлээж, түүнгүйгээр ирээдүйгээ төсөөлж чаддагггүй. Амиа хорлолт нь гутрал, гадуурхал, хүчирхийлэл дарамт, шахалтаас болдог гэж ерөнхий боловсролын сургуульд явуулсан судалгаагаар тогтоогдсон байгаа. Ер нь олон улсын практикт иймэрхүү явдал их байдаг. Манайд бол харьцангуй гайгүй юм шиг санагддаг.

-Танд хандаж байгаа өсвөр насныхны дийлэнх нь ямар асуудалтай байдаг вэ?

-Иймэрхүү явдалтай холбогдолтой нэвтрүүлэг хийдэг болсноос хойш хүмүүс нэлээд ханддаг болсон. Хамгийн сүүлд гэхэд төрсөн ахынхаа дарамтнаас болж амиа хорлох үйлдлээ бодоод, төлөвлөөд, бүр шийдчихсэн, дотно харьцаатай хүндээ хэлчихсэн байсан тохиолдол ч бий. Хүүхдээ сайн анзаардаг эцэг, эхчүүд ирээд “Манай хүүхэд нэг л өөр болчихоод байна” гэдэг. Ер нь амиа хорлохоор шийдчихсэн хүүхэд шал өөр болчихдог. Харц нь тогтворгүй, нэг газраа тогтож сууж чадахгүй эсвэл нүд нь бүр сүүмийчихсэн байх жишээтэй. Өөрийгөө үнэлэх үнэлэмж тэг болсон тохиолдолд хүн ийм шийдвэр гаргадаг.

-Иймэрхүү байдалд орчихсон хүүхэдтэй сэтгэл судлаачид аль зэрэг удаан ажиллах шаардлагатай байдаг вэ?

-Нөхцөл байдлаасаа шалтгаална. Хэр зэрэг их дарамттай, хүчирхийлэлд өртсөн, буруу итгэл үнэмшилд өөрийгөө оруулсан зэргээс шалтгаалдаг. Бодит байдлыг хэлэхэд дороо ойлгодог хүүхэд ч бий. Сэтгэл зүйч бол тухайн хүний олж хараагүй гарцыг нь хэлж өгдөг. Надад хандаж байгаа хүмүүсийг харахад лам, бөөгөөр их явж, засал хийлгэлээ гэх юм. Орчин үеийн хүүхдүүд ийм юманд итгэхээ больсон. Сэтгэл зүйчид очихыг зөвшөөрдөг, өөрсдөө очих сонирхолтой болж.

Тиймэрхүү хүүхдийг дор нь өөрчилж болдог. Тиймээс эцэг, эхчүүд маш анхааралтай байх хэрэгтэй. Хүүхдээс тань хэвийн бус зан үйлдэл, аливаа эмгэг илрэх юм бол сэтгэл зүйчид хандах нь зүйтэй. Кибер ертөнцөд амьдраад, найз нөхөдгүй болоод, хоол идэж, унтахаа болиод, ядаргаанд ороод илт өөрчлөгдөөд ирэх юм бол заавал мэргэжлийн хүнд хандах хэрэгтэй.