Month: May 2017

Төв аймгийн Жаргалант сум Тал булгийн хөндийд ургац, тариалалтын их ажил ундарчээ. Тал булгийн бригадынхан техник сэлбэлт, үр таталт, талбайн борной гээд ар араасаа ундрах их ажилд дарагдаж амсхийх завгүй байцгаана. Дээр нь энэ хаврын ааш олдохгүй бас хур дусахгүй байгаа нь тариаланчдыг түгшээж эхэлсэн бололтой. Өдрөөс өдөрт хуурайшиж байгаа хөрсний чийгийг алхам тутамдаа хэмжиж, цаг минут тутамд цаг уурын талаар ярилцаж тэнгэр ширтсэн хүмүүс тэнд олон байна. Тэдний хамгийн их анзаарч сонсч байгаа мэдээ гэвэл цаг агаар, хур тунадасын буулт. Тавдугаар сар эхний арав хоногтоо борооших биш шорооших маягтай байгаа ч цаг уурчдын гаргасан мэдээгээр олон жилийн дунджаас ахиу хуртай гэснийг сонсоод горьдлого өндөртэй байгаа аж. Үүний зэрэгцээ бас нэг таатай мэдээлэл тархсан нь хөрсний чийг хангалттай гэдгийг мөн судалж тогтоосон бололтой. “Өнөө маргаашгүй орно гэдэг мэдээлэл гарсан л бол ордогсон. Үүл үзэгдэж харагдалгүй гэнэт ирдэг юм” гэж уулзсан хүн бүр учиртай хэлнэ. Гэхдээ цаг уурчид “бүх зүйл ок” гэж тэдэнд бас дуулгаагүй ажээ. Тавдугаар сар олон жилийн дунджаас илүү хүйтэрнэ, гэнэтийн хүйтрэлт ихтэй гэсэн нь иргэдийн эргэлзээг нэмжээ. Уулын ар, салхины цохилт ихтэй газарт талбайтай нөхөд тариалалтаа түр хойшлуулсан гэдэг мэдээлэл ч байна. Тариалалтын их ажил ийнхүү эхэлж Тал булгийн хөндий нүргээнтэй байна.

Уржигдар буюу энэ сарын 9-ний өдөр Тал булгийн хөндийд Болдоо хоёр нөхрийн хамт талбайгаа бэлдэж байлаа. Гурван найз, гурван трактороор найман га талбайг хагалаад эхэлжээ. Төмс тарьж, намар мөнгөжих төлөвлөгөөтэй дайралтаа эхлүүлсэн нь энэ гэнэ. Нэг га газраас 10 гаруй, зуншлага сайтай жил 20 гаруй тонн төмс хураадаг бөгөөд Барс захад тонн тутмыг нь 400-500 мянган төгрөгөөр арилждаг байна. Талбайгаа хагалахаас эхлээд төмсөө хураах хүртэл бүх ажлаа өөрсдөө хийчихдэг учраас боловсон хүчин, ажиллах хүчний доголдолд орж байсан удаагүй. Харин техник хэрэгсэл нь жил ирэх тусам доройтож байгаа бөгөөд сэлбэх, шинэчлэх тал дээр учир дутагдалтай байгаа юм байна. Шинэ, илүү хүчин чадалтай, боловсронгуй, ухаалаг болсон техник хэрэгслүүд тариалангийн бүс нутагт олноор ирж, орчин үеийн газар тариалангийн чиг хандлага, хөгжлийг тодорхойлж эхэлсэн ч хувь хүмүүс хоцрогдолтой яваа нь энэ.

Салбар яамнаас нь хөдөө аж ахуйн техник хэрэгсэл таван жилийн хугацаатай зээлээр олгодог ч хувиараа газар тариалан эрхэлж буй хүмүүст огт хүртдэггүйн дээр төрөөс хэрэгжүүлдэг төсөл бүхэн холуур тойрдог гэнэ. Энэ жилээс зээл тусламжийн төсөл арга хэмжээ бүр дуулдахаа ч байлаа гэдгийг бас ярьцгааж байна. Үүний зэрэгцээ шатахууны зээл, хөнгөлөлт, үр, үрсэлгээний зээл бүхэн тэдэнд хаалттай аж. Томоохон гэж өөрсдийгөө сурталчилдаг компаниудтай л төр түншилдэг бөгөөд хувийн хүмүүст бүр халгаатай гэж болохуйц бодлого тодорхойлдог гэсэн мэдээлэл сонстож байлаа. Тодруулбал, өчнөөн хөрөнгө зарж, хөдөлмөрлөж бий болгосон бүтээгдэхүүнд нь бага үнэ тогтоохоос эхлээд төр оролцож эхэлдэг нь нэмэр бус нэрмээс болдог байна.

Энэ хавийнхны яриагаар хүмүүс эрт ургацын тариалалтаас ерөнхийдөө татгалзах хандлага ажиглагдаж эхэлсэн бололтой. Учир нь эрт ургацын төмс, хүнсний ногоо наймдугаар сарын 10 гэхэд боловсорч гүйцэх бөгөөд хөрснөөс гаргаснаас хойш наранд хагас өдөр байлгахад л мөнгө бус хог болдог аж. Тэгэхээр томоохон компаниуд эрт ургацын ногоо тарьж, бичил тариаланчид ердийн тариалалт хийх болжээ. Энэ нь газар тариалан эрхэлж байгаа л бол компаничилсан байдлаар хангалттай хүн хүч, техник технологитой бай гэсэн шаардлагыг өөрийн эрхгүй тавих болсон бөгөөд сайн дурынхан буюу бага талбайд хувиараа тариалан эрхлэгчид шахагдаж эхэлжээ. Монголчууд энэ онд 485 мянган га талбайд тариалалт хийж 498 мянган тонн үр тариа, 166 мянган тонн төмс, 102 мянган тонн хүнсний ногоо, дөрвөн мянган тонн жимс хураахаар төлөвлөсний 90 гаруй хувийг аж ахуйн нэгжүүд бэлтгэн нийлүүлнэ гэсэн мэдээ бий.

Болдоогийн зэргэлдээ урдах талбай Батбаярынх, түүний урдах нь Нэргүйнх гэх мэтээр газрын үндсэн нэршил устаж талбай бүр эздээрээ нэрлэгдэх болжээ. Тал булгийн хөндийн хойд хэсгийн гурван мянган га талбай “Хөх баян булаг” компанийнх. Тус компанийнхан өнөө жил уг талбайгаа амрааж буй бөгөөд Харанхуй, Мухарын хоолой тийш буудайгаа тариалахаар хөдөлжээ. Харин Батболд энэ жил нийт 200 га талбайд төмс тариалах бөгөөд хоёр ард, таван цэрэг хөлслөн авсан байхтай таарлаа. Нэг тоннын багтаамжтай сийлк чирсэн МТЗ-80 тракторыг энгийн ажилчид нь ажиллуулж цэргүүд үр ачих, талбай манах гэх мэтээр туслах ажил хийнэ. Төв аймгийн Батсүмбэр сумын С.Нямлхагва, Завхан аймгийн Шилүүстэй сумын Д.Бүрнээбаатар нар нэг жилийн албаа хаагаад гэрээт цэргээр үлджээ. Төмс тарьж үзээгүй, гэртээ хоёр жил хариагүй тэд хавар болсоор гурав дахь талбайдаа ажиллаж байгаа нь энэ гэнэ. Тэдний үүрэг үрийн төмс талбай руу татах, буулгах, сийлк рүү хийх гэсэн дэс дараалалтай. Бас үхэр хөөж, талбайн тор хийх ажээ. Мөн энэ хавийнхан үхэр малд өстэй, үхэр, адуу ургац ногоонд дуртай гэцгээнэ.

Тал булгийн урд биеийн тариалангийн талбайн өнгө төрх нэг ийм байна. Хаашаа л харна хүрз, зээтүү барьсан хүмүүс хөлхөж, талбай бүрт хар утаа суунаглуулж их тоос босгосон трактор бараг мөлхөх шахам урагшилна. Хүрз, зээтүү барьсан хүмүүсийн нэг бол Б.Жамц. Тэрээр тариа тарихаар Баянчандмань сумаас иржээ. Өөрийн талбайгүй учраас хүмүүстэй нийлж нэг га бүрийг 200 мянга төгрөгөөр түрээсэлсэн байна. Үүний зэрэгцээ сийлк га газарт 60 мянга, дан трактор 40 мянган төгрөг гэх мэтээр түрээсийг төлдөг байна. Түүнээс цөөн асуултад хариулт авлаа.

-Энэ жил хур тунадас хэр орох бол. Нэг гагаас хэр их ургац авна гэж тооцоолж байна вэ?

-Зургаан сард бороо орохгүй бол ургац авна гэж найдах хэрэггүй байдаг. Цаг агаарын мэдээ үзэхэд гайгүй юм дуулдаж байна лээ. Хамгийн хэрэгтэй үед чийг өгөөд цаашаа зуншлага сайн байвал га газраас 15, түүнээс дээш центнер ургац хураана гэж тооцдог юм.

-Чийг ямар байна?

-Өнгөрсөн жилийг арай гүйцэхгүй. Гэхдээ сүүлийн хэдэн жилийг бодвол нэлээн сайн байна. Хэмждэг багаж бий. Түүнийгээ өнөөдөр гэртээ орхичихсон учраас сүүлийн өдрүүдэд яаж өөрчлөгдсөнийг мэдэх боломжгүй байна.

-Өнөө жил үрээ хаанаас авч байгаа вэ. Сүүлийн үеийн улаанбуудайн чанар ямар байгаа вэ?

-Чанар нь сайн муу гээд л яам нь тариаланчидтайгаа хэрэлдээд байдаг юм. Ер нь чанар нь муу үр гэж Монголд байхгүй болсон л гэж би үздэг. Манайх өнгөрсөн жил авсан ургацаасаа багахныг нөөцөлж одоо тарих гэж байгаа юм.

-Бензин шатахуунаа яаж шийдсэн бэ. Ихэнх тариаланчид яамнаас зээлдэг гэсэн?

-Яамны зээл бидэн шиг хүмүүст нэг их олдоод байдаггүй. Нутгийнхаа нэг компанитай хоршиж шатахууны зээл авахаар болсон. Урьдчилгаа 30 хувиа төлөөд үлдсэнийг нь намар мөнгөөр юм уу тариагаараа төлдөг. Ингэж дэмжихгүй бол бас хэцүү шүү. Мөн хор, бордоог яг ижил нөхцөлөөр яамнаас олгодог.

-Тариалангийн техник хэрэгсэл өдрөөс өдөрт шинэчлэгдэж байна. Шинээр боловсон хүчин бэлтгэгдэж байгаа юу?

-Ер нь нэгдэл, хоршооллын үеийн боловсон хүчин өнөөдрийг хүртэл явж байна. Шинэ технологиуд орж ирэхэд тэд л ном, зааврыг нь уншиж байгаад ажиллуулдаг юм билээ. ТМС-үүдэд трактор компанийн жолооч бэлддэг ч ихэнх нь уул уурхай руу урвадаг гэсэн.

Ер нь том талбайтай томоохон аж ахуйн нэгжүүд бүгд орчин үеийн техник технологи ашиглах болжээ. Жаргалант сумаас хойш Харанхуй, Мухарын хоолойд тариалалт хийж буй “Хөх баян булаг” компанийн талбайгаар ороход ажлаа эхлээд гурав хонож байв. Тэднийх Америкаас есөн жилийн өмнө оруулж ирсэн таван Челленжер трактор, сийлк ашиглаж байна. Үүнийг монголчууд “цанат” хэмээн нэрлэх болжээ. Лам нарын хооронд нь хавсарч чимээ гаргадаг цантай төстэй үрлүүртэй учраас ийм нэр өгсөн бололтой. Челленжер тракторын хувьд хойд дугуй нь хоёр давхраас эхлээд давуу тал, шинэлэг, ололт ихтэй юм байна. Мотор, кроп нь энгийн трактортой төстэй ч халуун, хүйтэн кондейшн, хөгжим, ажилласан талбай, зарцуулсан түлш, гаргасан үрийн хэмжээгээ хянах самбар гэх мэтээр орчин үеийн газар тариалангийн техникт байх ёстой бүхий л зүйл суурилагдсан аж. Гол давуу тал нь хуучны 5-6 трактор хийдэг ажлыг ганц челленжерээр гүйцэтгэдэг юм байна. Энэ бас хуучирсан технологи болж байгаа гэх мэдээллийг ч зарим хүмүүс өгч байна. Дөрвөн үйлдлээр хийдэг байсан хавах, бүхэл шороог бутлах, нягтшуулахыг нэг үйлдлээр хийдэг тракторыг сүүлийн үед монголчууд ашиглаж эхэлсэн байна. Сэлэнгийн томоохон тариалан эрхлэгчдийн техник хэрэгсэл ихээхэн шинэчлэгдсэн гэнэ лээ гэдэг мэдээлэл Жаргалант суманд яригдсаар гурван хаврыг үдэж байгаа гэх. Бүр өгсөн хэмжээгээр үрийг газар руу буудаж суулгадаг болсон тухай ч сонин болгон ярьцгаалаа. Үүний зэрэгцээ орчин үеийн бүхий л техник хэрэгслийн шатахуун зарцуулалт 8-10 дахин бага байдаг ажээ.

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

УДЭТ-ийн жүжигчин, Монгол Улсын соёлын тэргүүний ажилтан Г.Амгаланбаатартай ярилцлаа. Тэрээр “Хязгааргүй орон зай” уран бүтээлийн цэнгүүнээ тун удахгүй хийхээр болжээ.

---

-Таны “Хязгааргүй орон зай” уран бүтээлийн цэнгүүн тун удахгүй болох нь ээ. Хэзээнээс цэнгүүнээ хийхээр төлөвлөсөн бэ?

-Манай театраас жилд нэгээс хоёр уран бүтээлчийн цэнгүүнийг хийдэг. Харин энэ жил С.Болд-Эрдэнэ бид хоёрыг цэнгүүнээ хийгээчээ гэсэн санал тавьсан юм. Ихэвчлэн ахмад уран бүтээлчдийн цэнгүүнийг хийдэг байсан бол энэ удаад театрынхаа ачааг нуруундаа үүрч яваа залуучуудынхаа тоглолтыг хийе гэж бодсон юм билээ л дээ. Ингээд л миний бие сэтгэл шулуудаж энэ сарын 21-нд 16 цагаас Соёлын төв өргөөнд цэнгүүнээ хийхээр болоод байна.

-Цэнгүүнд тань ямар уран бүтээлчид оролцох бол?

-Цэнгүүнд маань Улсын драмын эрдмийн театр, Үндэсний урлагийн их театрын уран бүтээлчид, Төрийн соёрхолт, Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Д.Сосорбарам, Зууны манлай дуучин, Б.Сарантуяа, “Драм-4”, “Нюанс”, “Мотив”, “Uvertura” хамтлагийнхан болон бусад дуучид оролцоно. Д.Сосорбарам ах маань “Атга нөж” жүжгийн Чингис хааны дүрийг тайзнаа дахин амилуулах юм. Миний хувьд театрт орсноор 50-иад жүжгийн гол болон туслах дүрийг бүтээжээ. Үүнээс цэнгүүндээ арван жүжиг тоглохоор бэлтгэж байна. Гэхдээ цаг хугацаанаас хамаараад хасагдаж магадгүй байх. Ямартай ч анхлан тоглож байсан “Бооцоо”, “Надаар тоглосон хайр” жүжгээс авахуулаад “Ромео, Жульетта” жүжгийн хэсгээс ч тэр тоглох болно. Харин жүжгийн дуунуудыг дээрх хамтлаг дуучид эгшиглүүлэх юм. Цэнгүүний ерөнхий найруулагчаар Төрийн соёрхолт Б.Наранбаатар найз маань ажиллаж байгаа. Сонирхолтой, хөнгөн гунигтай басхүү инээд цалгисан цэнгүүн болох болно. Ямартай ч энэхүү цэнгүүнээрээ театрын босгыг алхаад 17 жилийн хугацаанд сурсан, мэдсэн, хийсэн зүйлээ тайлагнахаас гадна цаашид ихийг хийж бүтээх урам зориг дүүрэн байна шүү гэдгээ үзэгч, олондоо илэрхийлэх юм.

-Та нийт 50-иад жүжгийн гол болон туслах дүрийг бүтээсэн гэлээ. Харин танд эдгээр дүрүүдээс хамгийн онцлууштай нь аль нь вэ?

-Ер нь бид жижиг ч гэлтгүй бүх л дүрүүд дээрээ няхуур ажиллаж байж уран бүтээл гараас гардаг л даа. Гэхдээ миний хамгийн хайртай уран бүтээл биднийг олны танил болгож чадсан “Надаар тоглосон хайр” жүжиг юм. Харин хамгийн их хөлс дуслуулсан дүр нь “Парисын дарь эхийн сүм” жүжгийн Фебдийн дүр. Энэ дүр бол гол дүрийн эмэгтэй Эсмеральдогийн дурлалт залуу шүү дээ. Гэтэл тухайн үед миний жин 90 гараад талийчихсан, юун дурлалт залуу манатай байв. Гэхдээ дүрээ амилуулахын тулд нэг сарын дотор 13 кг турсан. Мөн Америкийн зохиолчийн “Гол дүрийн амрагууд” инээдмийн жүжигт тоглоход С.Болд-Эрдэнэ бид хоёр эмэгтэй хүний дүрд хувирах шаардлага гарсан юм. Тэр дүр мөн л хүч, хөдөлмөр багагүй шаардсан. Түүнчлэн 2013 онд тавигдсан М.Сервантесийн “Кихот Ноён” жүжигт Санчо Пансиогийн дүрийг амилуулсан юм. Энэ жүжигт тоглосныхоо дараа цаашид ямар ч дүрд тоглож чадахаар юм байна гэж омогшдог болчихсон шүү. Ингээд бодоход драмын жүжгүүд л их хөлс, хүч шавхаж басхүү туршлага болсон байна даа.

-Театрын ажлынхаа хажуугаар кинонд тоглох боломж байдаг уу. Кинонд тоглох санал хэр их ирж байна вэ?

-Би саяхан “Хуримын даашинзтай бүсгүй” гэсэн кинонд тоглосон. Энэ сард багтаж нээлтээ хийх байх. Миний хувьд ихэвчлэн эерэг талын дүрд тоглосон байдаг юм билээ. Харин энэ кинонд эсрэг талын дүрд тоглосон. Дүрдээ орохын тулд үсээ хусуулчихсан л байна. Цэнгүүнээс өмнө амжиж ургах байгаа л гэж бодож сууна (инээв). Үүнээс гадна нэг киноны санал ирсэн. Удахгүй тэрхүү кинондоо тоглохоор төлөвлөж байна. Түүнчлэн намайг өөрөө кино найруулаачээ гэсэн санал их ирж байгаа. “Драмын дөрвөөс чамаас бусад нь л кино найруулчихсан байна, чи яагаад хийхгүй байгаа юм бэ” гэх нь цөөнгүй байна. Мэдээж боломж, нөхцөл нь гарвал хийлгүй яахав. Юутай ч хүмүүсийнхээ саналыг хэрэгжүүлж нэг кино найруулна. Инээдмийн эсвэл аймшгийн гэхээсээ илүү уянгын драмын кино хийх бодолтой байна.

-Таны өвөөг найруулагч хүн байсан гэж сонссон юм байна. Энэ нь таныг урлагийн хүн болгоход нөлөөлсөн үү?

-Тийм шүү. Аав, ээж хоёр минь инженер мэргэжилтэй хүмүүс л дээ. Өвөө минь л манайхаас урлагийн хүн байлаа. Хөдөө орон нутгийн театрыг хөгжүүлэхэд амьдралаа зориулж, их хувь нэмэр болсон хүн дээ. Харин миний хувьд өвөө, эмээгийнхээ галынх нь ганц зээ. Ээж, аав хоёр минь Төв аймгийн Эрдэнэсант суманд ажиллаж, амьдардаг байсан болохоор би өвөө, эмээтэйгээ хотод амьдардаг байлаа. Харамсалтай нь намайг наймдугаар ангид байхад өвөө минь бурхан болсон. Тухайн үед би өвөөгийнхөө залгамж халаа болсон сайн найруулагч, жүжигчин болно гэж өөртөө болон өвөөдөө амласан юм. Ер нь бол наймдугаар ангидаа л мэргэжлээ сонгож, түүндээ сэтгэл шулуудсан хэрэг. Гэхдээ би их дэггүй хүүхэд байлаа. Өвөөгөө бурхан болсноос хойш бүр ч дүрсгүйтэж, эмээгийнхээ үгэнд орохоо больсон. Түүний үр дүнд наймдугаар ангидаа тавдугаар сургуулиасаа хөөгддөг юм байна. Сургуулиасаа хөөгдсөн учраас Эрдэнэсант руу явж, мал малладаг баатар боллоо. Миний санаснаар ч болдог юм гэж юу байхав. Ээж, аав сумын арван жилийн сургуульд оруулчихсан. Анги даасан багш нь Доржханд гээд миний авга эгч. Дуу хөгжмийн багш хүн л дээ. Тиймдээ ч эгч минь намайг урлаг соёлын бүх л арга хэмжээнд оруулна. Би дуу дуулна, гитар, casio хөгжим, морин хуур ч тоглодог байж билээ. Харин арван жилээ төгсөөд СУИС-ийн жүжигчний ангид суралцаж эхэлсэн дээ. Ардын жүжигчин Ж.Лхамхүү багш маань “Чи бол драмын театрын л жүжигчин. Тиймээс заавал драмын театрт орох ёстой шүү” гэдэг байж билээ. Харин 2000 онд их сургуулиа төгсөөд драмын театрт ирэхэд Ардын жүжигчин Б.Мөнхдорж найруулагч маань “Бооцоо” жүжгийн гол дүрд тоглуулсан юм. Энэ жүжгээр л энэ их театрын өндөр босгоор алхсан түүхтэй. Тэр үеэс хойш энэ их айлд хоёргүй сэтгэлээр, үнэнчээр зүтгэж байна. Намайг театрт ороход Ардын жүжигчин Л.Жамсранжав, Ц.Гантөмөр, П.Цэрэндагва, МУГЖ Б.Жаргалсайхан гээд сайхан хүмүүс тосож авсан. Энэ сайхан хүмүүсээс үргэлж суралцаж, үнэтэй зөвлөгөөг нь сонсож иржээ. Ингээд бодоход урлаг намайг хүмүүжүүлсэн байна. Хэрэв урлагийн зам мөр хөөгөөгүй бол би өнөөдөр өдий зэрэгтэй явахгүй л байсан болов уу. Тийм л омголон, хэрсүү хүү байлаа даа.

-Та эхээс хэдүүлээ вэ?

-Би айлын ганц хүү.

-Та гэр бүлээ танилцуулаач. Ханьтайгаа анх яаж танилцаж байв?

-Би хүү, охин хоёртой. Хүү маань саяхан 18 нас хүрч, эрийн цээнд хүрлээ. Харин охин маань найман настай. Миний эхнэрийг Оюунжаргал гэдэг. Герман хэлний орчуулагч мэргэжилтэй. Би гэр бүлийнхээ хүнтэй их багадаа танилцсан юм шүү дээ. 15, 16 настай хүүхдүүд л байлаа. Би есдүгээр ангид байсан юмдаг. Зуны амралтаар манайх сумынхаа Өвөр-Ус гэдэг газар зусланд гарчихдаг байсан юм. Гэтэл нэг өдөр аав, ээжийн минь найзууд гурван охиноо дагуулаад УАЗ-469 машинтай ирдэг юм байна. Гэтэл дундах охин нь их хөөрхөн харагдаад болдоггүй. Тэгээд л танилцаж, үерхэж, гэр бүл болцгоосон доо. Харин гуравдугаар курстээ аав, ээж болж үрийн зулай үнэрлэсэн юм. Цаг хугацаа их хурдан байна шүү, хэдийнэ арван найман жил өнгөрчихсөн байна.

Шинжлэх ухаан техникийн их сургуулийн хэрэглээний шинжлэх ухааны сургуулийн математикийн багш, доктор Төмөрөөгийн Батзултай ярилцлаа.

---

-Таны төрж өссөн нутаг уснаас тань яриагаа эхэлье?

-Би Ховд аймгийн төвд буюу одоогийнхоор Ховд Аймгийн Жаргалант суманд төрсөн хүн. Хүүхэд ахуй насандаа аймгийн төвөөр урсдаг тунгалаг Буянт голынхоо хөвөөнд үеийн багачуудтайгаа наадан тоглож өссөн маань одоо хүртэл сэтгэлд тодхон үлджээ. Аравдугаар анги дүүргэж оюутан болохоос өмнө аймгийнхаа ганц хоёр суманд очсоныг эс тооцвол бараг л аймгийн төвд эцэг эх, эмээ, дүү нартайгаа хамт байсан. Миний аав Ж.Төмөрөө Ховд аймгийн нисэх буудалд 2006 он хүртэл ажилласан, ээж Б.Батчулуун худалдааны байгууллагад ажиллаж байсан улсууд, одоо аав ээж хоёр маань Ховд аймагт амьдардаг.

-Сурагч ахуй насныхаа тухайд дурсахгүй юу?

-1979 он хүртэл аймгийн төвийн баруун хэсэгт Ховд аймгийн Буянт сумын захиргаа болон бага сургууль гэж байлаа. Тэр үед миний эмээ М.Балжир энэ сургуульд цэвэрлэгчээр ажилладаг, ээж маань Буянт сумын дэлгүүрт худалдагчаар ажилладаг байв. Анх 1978 онд хичээлийн шинэ жилийн анхны өдөр эмээ маань Буянт сумын бага сургуульд намайг дагуулан очиж нэгдүгээр ангид хөтлөн оруулж байсан юм. 1979 оноос буюу хоёрдугаар ангиасаа эхлэн аравдугаар анги төгстөл Ховд аймгийн 10 жилийн нэгдүгээр дунд сургуульд суралцсан даа.Наймаас аравдугаар ангидаа математикийн гүнзгийрүүлсэн сургалттай ангид суралцаж төгссөн. Арван жилд байхад манай ангийн хөвгүүдийн ихэнх нь хөлбөмбөг сонирхдог, тоглодог байлаа. Улмаар аравдугаар ангиа онц дүнтэй төгсөж, 1988 онд Монгол Улсын Их Сургуулийн математикийн ангид элсэн орж суралцаад 1993 онд төгссөж, 2000-2003 онд их сургуулийн докторантурыг сурч төгссөн хүн.

-Анхны А үсэг заасан багш болоод их сургуулийнхаа багш нарын тухайд яривал?

-1978 онд анх нэгдүгээр ангид орж байхад Баасандорж гээд, хүүхдэд их хайртай багш гардан авч байлаа. Тухайн үед надад олон сайхан эрдэмтэй багш нар хичээл заадаг байснаас физикийн багш Б.Гантулга, Д.Борхүү, Ш.Харашаш, орос хэлний багш Ж.Энхтал, монгол хэлний багш Ц.Алтанцэцэг, биологийн багш Д. Даваахүү, химийн багш Ц.Энхжаргал, математикийн багш Г.Сонин нарын ахмад багш нар маань одоо хүртэл төрөлх сургуульдаа багшилсаар байгаа билээ. Оюутан байх үед А.Мекей, Л.Хадхүү, Ц.Лхамсүрэн, В.Адъяасүрэн, Ц.Дашдорж, Ц.Баясгалан, Р.Энхбат, Ц.Хашбаатар, .Лхагва, Б.Батцэнгэл, С.Батсүрэн, С.Төмөрбат, С.Ганбаатар, А.Галтбаяр, А.Булган, Ц.Далайжамц, Д.Гармаа, О.Цэрэнбат, Өвгөн зэрэг нэр хүндтэй эрдэмтэн доктор багш нараар математикийн хичээл заалгаж байснаараа бахархмаар санагддаг. Миний докторын ажлын удирдагч А.Мекей багш маань Монголдоо төдийгүй дэлхийд танигдсан нэрт математикч эрдэмтэн багш байсан юм.

-Ажил амьдралын гараагаа хэрхэн эхэлж байсан бэ?

-1993 онд их сургуулиа төгсөөд Монгол Улсын их сургуулийн салбар сургууль болох Ховдын их сургуульд математикийн багшаар томилогдон багшлах ажлын анхны гараагаа эхэлж байсан. Анх ажлын гараагаа эхэлж байх үед Ховдын их сургуулийн багш Б.Цэрэнжав, С.Шийдэв, Ц.Равданжамц зэрэг багш нар тусалж дэмжиж байсанд одоо хүртэл талархаж явдаг. Тэр сургуульдаа би арвангурван жилийн турш математикийн багшаар ажилласан даа. Улмаар 2006-2009 онуудад Дарханы техникийн коллеж, Эрдэнэтийн техникийн их сургуулийн дэд захирал, ахлах багш зэрэг ажлуудыг хийж байгаад 2009 оноос Шинжлэх ухаан технологийн их сургуулийн математикийн багшаар ажиллаж байна. Одоогоос 14 жилийн өмнө “Стандарт бус бодит тоон талбарын зарим чанарууд” сэдвээр математикийн ухаанаар боловсролын докторын зэрэг хамгаалж байлаа.

-Багш хүний сайхан нь юу вэ. Ер нь та багш болно гэж бодож байв уу?

-Анх дунд сургуульд байхдаа математикч эсвэл физикч болохыг их хүсдэг сурагч байв. Их сургуулийн матматикийн ангид элсэн орсноор миний хувьд математикч, математикийн багш болох хүсэл маань биелсэн юм даа. Би их дээд сургуульд олон жил багшилсны хувьд оюутан бүхэн бүтээлч сэтгэлгээтэй судлаач болоосой гэж хүсдэг. Хэрэв би математикч эсвэл физикч болоогүй бол байгаль орчин юм уу, газарзүйн чиглэлийн хүн болох байсан болов уу гэж санагддаг. Нарт ертөнцөд байхгүй нандин сайхан албыг багш хүнд заяажээ гэсэн энэ алдарт үг миний хувьд мэргэжлийн минь бахархал юм. Хүн амьдралынхаа турш суралцдаг гэдэг. Тэгвэл багш хүн амьдралынхаа турш шавь нартаа хичээл заана гэдэг нэгэн ёсны их бахархал гэж би боддог. Тухайлбал, багш хүний хичээл заалгаж байсан шавь багшийгаа ямар ч үед багш аа, сайн уу хэмээн хүндэлдэг бол том дарга байсан хүний удирдлаган дор байсан хүмүүс тэр хүнийг дандаа дарга хэмээн дуудахгүй шүү дээ. Энэ бол багш хүний жинхэнэ бахархал гэж хэлж болно.

-Математикийг бүх шинжлэх ухааны хаан гэдэг. Мэргэжлийнхээ онцлог, давуу талыг дэлгэрэнгүй ярихгүй юу?

-Үнэхээр математикийн судалгаа хийгдээгүй байгаль техникийн ухааны салбар гэж үгүй юм. Инженер хүн ямар нэгэн техникийн судалгаа хийх, ядаж тухайн салбартаа ашиглагдах инженерийн нэр томьёог ойлгоход математик хэрэгтэй байдаг бол байгалийн ухааны физик, хими, биологи, газарзүй зэрэг салбарууд математикийн шинжлэх ухаангүйгээр хүний ой тоонд буухгүй шүү дээ. Санхүү эдийн засаг, компьтерийн ухаан гээд ер нь бүхий л салбарт математикийн шинжлэх ухаан өргөн ашиглагддаг. Эдгээр салбаруудад ажилладаг хамгийн шилдэг мэргэжилтнүүд нь үнэн хэрэгтээ хамгийн сайн математикчид байдаг юм. Орчин цагийн шинжлэх ухааныг судлахад математикийн гүйцэтгэх үүрэг их. Улс орноо хөгжүүлье, эх орноо түүхий эд нийлүүлэгч бус харин үйлдвэрлэгч баялаг бүтэгч улс болгоё гэвэл инженер, технологийн чиглэлийг илүү хөгжүүлэх хэрэгтэй. Тэгвэл энэ чиглэлийг хөгжүүлэхийн тулд математикийн сургалтыг эрс сайжруулах нь зүй ёсны шаардлага юм. Нөгөө талаас математик гэдэг бол сэтгэлгээний гайхамшиг сэтгэлгээний гоо зүй гэдгийг хүн болгон мэдэж байх учиртай.

-Бидний амьдралд математик яг ямар ашиг тустай вэ. Тодорхой тайлбарлаж болох уу?

-Манай улсын хөгжилд ялангуяа баялаг бүтээгч улс болоход инженер технологийн чиглэл тэргүүлэх үүрэгтэй гэдгийг дахиад хэлье. Тэгвэл математикийн хичээлдээ сайн хүн л хамгийн сайн инженер, менежер болно. Тухайлбал, математик мэдэхгүй сайн эдийн засагч болно гэдэг амьдрал дээр бараг боломжгүй зүйл шүү дээ. Зарим хүмүүс математикаар яах юм бэ, хэн тэр тоог боддог юм эсвэл математикийг би амьдралдаа хэрэглэхгүйгээр сайхан амьдарч байна гэх мэтээр боддог. Үнэндээ бол математикаар байнга хичээллэдэг хүмүүс эсвэл түүнийг байнга ашигладаг инженер техникийн ажилчдын сэтгэлгээ нь бусад хүмүүсийг бодвол арай илүү тооцоотой юм уу гэж би ойлгодог. Тэр ч утгаараа өөрийнхөө амьдралыг хэрхэн зөв авч явах ухаанаа олдог юм болов уу.

-Тооны хичээл их хэцүү гэж зарим оюутан сурагчид шантардаг. Математикийн хичээлдээ сайн байхын тулд анхнаасаа яах ёстой юм бол?

-Ирээдүйд таны амьдралд математик ямар үүрэгтэй вэ гэдгийг эхлээд сайн ухамсарлах хэрэгтэй, бас эзэмшиж буй мэргэжилд нь математикийн хичээл хичнээн чухал үүрэгтэй вэ гэдгийг сайн ойлговол энэ хичээлийг сурах бэрхшээл багасна. Бодож чадахгүй бодлого, ойлгоогүй томьёогоо багшаасаа, найзаасаа ичиж зоволгүй шууд асууж байх нь их чухал л даа. Ер нь математикийн хичээлд сайн байхын тулд би яагаад ч энэ тоог бодож чадахгүй гэсэн хулчгар зангаасаа хамгийн түрүүнд салах хэрэгтэй. Нэг л удаа би энэ тоог, бодлогыг бодож чадахгүй гээд сэтгэвэл тэр хүнд математикийн хичээл хүнд л санагдана. Тэгвэл эрдэм сурахад оройтохгүй гэдэгтэй адил тооны хичээлийг ойлгоход ч хичээл зүтгэл итгэл байвал хэзээ ч оройтдоггүй юм. Үүнийг манай зарим математикч эрдэмтдийн түүх нотолдог.

-Өөрийнхөө болоод шавь нарынхаа гаргасан амжилтаас дурдахгүй юу?

-Би стандарт бус анализ, дифференциал тэгшитгэл, тодорхой бус олонлогийн чиглэлээр математикийн онолын судалгаа хийдэг хүн. Одоогийн байдлаар 26 өгүүллийг гадаад дотоодын мэргэжлийн сэтгүүлд нийтлүүлсэн байх юм. Мөн 10 орчим олон улсын их хуралд математикийн мэргэжлийн чиглэлээр илтгэл тавьж хэлэлцүүлсэн гээд өдий хүртэл гаргасан амжилтууд их бий. Миний хичээл заасан шавь нараас Т.Гансүх, Ц.Дашдэмбэрэл, М.Итгэл, Т.Цэвээнгэрэл, М.Мөнхтуул, Б.Алтангэрэл, Т.Ганзориг зэрэг нэлээд олон шавь маань их дээд сургуульд багшилж байна. Эдгээр шавь нараас зарим нь дифференциал тэгшитгэл, алгебр, криптографи зэрэг чиглэлээр онолын судалгаа хийж олон улсын хуралд илтгэл тавьж, гадаад дотоодын математикийн мэргэжлийн сэтгүүлд ажлаа нийтлүүлсэн байдагт нь би их бахархдаг.

-Урлаг соёл, спортын хүмүүс хэдийгээр эх орныхоо нэрийг тив дэлхийд дуурсгаж яваа ч гэсэн, улсын хөгжилд төдийлөн нэмэр болдоггүй ээ хэмээн олон түмэн ярьдаг. Харин манай улсын хөгжлийг эрдэмтэд, баялаг бүтээгчид авч явна гэж та хэлж байна?

-Нэг талаасаа үнэн боловч урлаг соёл нь Монголын ард түмний үнэт баялаг юм. Монгол Улсын хөгжил дэвшил, үйлдвэрлэлд эрдэмтэд, баялаг бүтээгчид чухал үүрэгтэй гэдэгт хэн ч маргахгүй гэдэгт би санал нэгтэй байна. Ядаж л бид бусдаас эд материал гуйлгүй, дотоодынхоо үйлдвэрүүдийг улам хөгжүүлж, нөөц бололцоогоо өөрсдөө ашиглаж сурмаар байх юм. Чанартай хувцас, гутлаас эхлээд мал аж ахуйгаа өргөн хүрээнд дотооддоо чанартай боловсруулж, өөрсдийн хэрэгцээгээ хангах шаардлагатай юм шүү дээ.

-Таны цаашдын зорилго юу вэ?

-Миний амьдралд их олон зорилго, мөрөөдөл бий. Эрдэмтэн хүний хувьд цаашдаа судалгааны ажилдаа амжилт гаргах, өөрийн судалгааны үндсэн чиглэл болох стандарт бус анализын чиглэлээр нэг сайн математикч шавьтай болох зорилготой. Мэдээж хэрэг түмний хүүхдүүдэд хичээл зааж байгаагийн хувьд сурагч бүрт хичээлээ ойлгомжтой тайлбарлаж, энэхүү аугаа шинжлэх ухаанд суралцуулах, дурлуулахыг эрмэлздэг, үүний төлөө зүтгэж явдаг.