Month: May 2017

Монголын бизнесийн зөвлөлийн Удирдах зөвлөлийн дарга, “Нова Терра” компанийн захирал Б.Бямбасайхантай ярилцлаа.

---

-Манай эдийн засгийн өсөлт 2019 онд найман хувьд хүрэх хандлагатай байна гэсэн өөдрөг төсөөллийг Монголын бизнесийн зөвлөлөөс гаргасан байна лээ?

-ОУВС-тай хэрэгжүүлэх хөтөлбөрийн хүрээнд манай эдийн засаг тогтвортой өсөх ёстой шүү дээ.Тэр төсөөллийг хэлж байгаа юм л даа. Олон улсын банк, санхүүгийн байгууллагын судалгааг бид гишүүддээ өгдөг.

-Монгол дампуурах нь гээд байсан. Одоо өсөлтийн тухай ярьж байна. ОУВС бидний өрийг дарчихаагүй зүгээр л хойшлуулсан. Тэгэхээр гол асуудал маань яаж шийдэгдэх вэ?

-Бид гол нь бизнесээ хийгээд, өргөжүүлээд, татвараа төлөөд байвал зээлийн эргэн төлөлт асуудал биш болчихно шүү дээ. Өртэй хүн муухай гэж ойлгох хэрэггүй. Эдийн засаг өсч, компаниуд томорч, орлого нь нэмэгдэж, зээлүүд төлөгдөнө.

-ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдахыг бизнес эрхлэгчид эерэг хүлээж авсан. Харин гадаадын банк оруулж ирэх асуудлыг та яаж хүлээж авч байна вэ. Газар нутгаа барьцаанд тавих эрсдлийн тухай их ярьж байна?

-Эдийн засаг томрохын хэрээр банкны салбар өрсөлдөөнтэй болно. Өрсөлдөөнтэй байж хэрэглэгч буюу зээл авч байгаа бид хожно. Зах зээлийнхээ зарчмаар л явах ёстой. Тэр үүднээс зохицуулалт хийх байлгүй дээ. Түүнээс биш тодорхой бүлгийн эрх ашгийн төлөө шийдвэрүүд гараад байвал эдийн засаг томрохгүй шүү дээ.

-Оюу толгойн борлуулалтын орлогыг Монголын банкаар дамжуулна гэж яригдсан. Ингэж байж мөнгийг Монголдоо тогтооно гэж олон нийтэд ойлгуулаад байгаа. Үнэндээ ингэх нь зөв үү?

-Энэ тухай нэг хүн надад гоё зүйрлэл хэлсэн юм.Таван литрийн бидонд 40 литр ус хийх гээд зүтгэхтэй адил юм болж байна. Манай эдийн засаг тийм л жижигхэн. Манай банкууд бидэндээ л том болохоос олон улсын хэмжээнд бол өчүүхэн тоглогчид. Мөнгө байнга арвижиж байх ёстой. Банк санхүүгийн систем мөнгийг хамгаалж байдаг. Хамгаална гэдэг гадуур нь урсгахын нэр биш. Манай эдийн засаг томрохын хэрээр мөнгө орж ирнэ. Түүнээс биш ордонд нэг дарга тушаал гаргаад шийдчихдэг асуудал биш.

-Монголын бизнес эрхлэгчид цуглаад, Азийн боломж, тэр тусмаа урд хөршийн “Бүс ба зам” санаачилгад монголчууд ямар оролцоотой байх тухайгаа хэлэлцэх гэж байгаа гэж сонслоо?

-Монголын бизнесийн зөвлөлөөс “Азийн бүс нутгийн эдийн засгийн уялдаа холбоо” сэдвээр ирэх зургадугаар сарын 19-нд хоёрдугаар чуулга уулзалтаа хийх юм. Монголын бизнесийн зөвлөл гэдэг 250 компанийн гишүүнчлэлтэй байгууллага гишүүд бусад бизнесийнхнийг уриад, жил болгон бизнесийн чуулга уулзалт хийж байгаа. Энэ удаагийн сэдэв нь “Азийн бүс нутгийн эдийн засгийн уялдаа холбоо” юм. Компаниуд хоорондоо мэдээллээ түлхүү солилцъё. Азийн бүс нутагт ямар боломжууд байгааг Монголын компаниуд сайн ойлгох юм бол ирээдүйн бизнесийн стратегиа тодорхойлоход тустай. Азид байгаа боломжийг нээвэл Монголын компаниуд илүү өрсөлдөх чадвартай болно шүү дээ. Саяхан Ерөнхий сайд Бээжинд “Бүс ба зам” санаачилгын хүрээнд болсон дээд хэмжээний уулзалтад оролцоод ирлээ. Тэнд 29 орны төр засгийн тэргүүнүүд оролцож, “Бүс ба зам” буюу орчин цагийн Торгоны зам гэж нэрлэгдээд байгаа бүс нутгийн эдийн засгийн ирээдүйн тухай хэлэлцсэн. Үүнийг яаж бодит амьдралд хэрэгжүүлэх вэ гэдэг талаас нь ярилцлаа. Монголыг гадныхан маш том боломж гэж хардаг. Газар нутаг томтой, байгалийн баялаг, эрчим хүчний нөөц ихтэй. Хятад гээд дэлхийн хамгийн том зах зээлийн дэргэд байдаг гэдэг. Урд хөршөө бид илүү сайн ойлгох учиртай. Бүх л дэлхийгээрээ “Бүс ба зам” санаачилгад оролцох гээд явж байна. Үүнийг Монголын компаниуд яаж бизнес болгох вэ гэдэг талаар бид ярилцах юм. Энэ бол Монголын эдийн засгийн 20-30 жилийн тогтвортой байдал, өсөлт, дэд бүтцийн салбарын хөгжил гээд олон зүйлтэй уялдана. 2014-2016 онд гурван жилийн хугацаанд “Бүс ба зам” санаачилгад оролцож байгаа улсууд Хятадтай гурван их наяд ам.долларын худалдаа хийжээ. Азийн хөгжлийн банкнаас гаргасан судалгаагаар Азийн бүс нутаг 2016-2030 онд 26 их наяд ам.долларыг дэд бүтцийн салбарт оруулна гэж тооцоолсон. Үүнээс 14 их наяд ам.долларыг эрчим хүчний салбарт, найман их наяд ам.долларыг зам тээвэрт, харилцаа холбооны салбарт хоёр их наяд ам.доллар зарцуулах юм байна.

-Монголын эзэнт гүрний үед Евро-Азийг хамарсан чөлөөт худалдааны том бүсийг бий болгож байсан. Торгоны зам дэлхийн худалдааны хөгжилд асар том хувь нэмэр оруулсан гэдэг. Тийм учраас манайхан Хятадын “Бүс ба зам” санаачилгыг өөрсдөдөө хамаатуулж ойлгож байгаа. Харин орчин үед Евразийн төвд оршдог гэсэн газар зүйн ашигтай байрлалаас өөр биднийг тоож үзэх ямар шалтгаан байгаа вэ?

-Өнөөдөр манай эдийн засаг хэвээрээ байх уу, илүү томрох уу гэдэг асуулт бидний өмнө байна. Яаж томрох вэ гэхээр Монголд байгаа боломжуудаа экспортлох тухай юм. Дэд бүтцийн салбарт хөрөнгө оруулна гэдэг жишээлбэл бидний үйлдвэрлэж чаддаг уул уурхайн бүтээгдэхүүнтэй холбоотой. Төмөр, зэс зэргийг дэд бүтэц байгуулахад ашиглана шүү дээ. Хятадын эдийн засгийн бодлого манай нүүрс, төмрийн хүдрийн үнэ, хэмжээтэй шууд холбоотой. Нэгэнт л бид хорвоо дэлхийтэй холбогдсон учраас энэ уялдаа, холбоогоо улам л сайжруулж байж манай эдийн засаг хөгжинө. Эдийн засгийн бодлого өрсөлдөх чадварын судалгааны төвөөс өрсөлдөх чадварын тайлан гаргадаг. Бид аймгуудынхаа өрсөлдөх чадварыг, Монголыг бусад эдийн засагтай харьцуулж үзэж байна. Эрчим хүч, дэд бүтэц, зам харилцааны салбарт бид сүүл барьдаг. Энэ бүхэн бидний бизнес хийх зардлыг нэмж байгаа хэрэг. Монголд бүтээн байгуулалт хийхэд бусадтай харьцуулахад үнэтэй. Шаардлагатай тоног төхөөрөмжөө зөөж авчрах бөөн зардал, түүнийгээ угсарч тавихад бас илүү мөнгө төлдөг. Бид улам уялдаа холбоотой болно гэдэг Монголын компаниуд ирээдүйд бизнес хийхэд илүү өрсөлдөх чадвартай болно гэсэн үг. Тэрийг л боломж гэж харж байна. Тодорхой салбаруудаар нарийвчилж ярилцах юмнууд гарна. Эрчим хүч миний гадарладаг салбар л даа. Хятад, Орос, Япон, Солонгостой уялдаж, сүлжээнд орохгүй бол Монголоос эрчим хүч экспортлох боломжгүй. Судалгаа хийж байна. Монголд газар аваад нар, салхины эрчим хүчний судалгаануудаа хийгээд явж байгаа компаниуд бас бий.

-Уялдаа холбоогоо сайжруулах гэснээс эргэлзээтэй юмнууд бас байдаг. Орос, Хятадын хооронд байгалийн хий нийлүүлэх хоолойг Монголоор дайруулах тухай их яригдсан. Бид ашигтай байрлалд байгаа гэж итгэсэн. Гэтэл энэ хийн хоолой Монголыг тойрчихсон шүү дээ?

-Ашигтай байрлалд байгаа гэж бид бодож байгаа. Гэхдээ бодох нэг хэрэг, судалж, хийх нэг өөр. Хийхийн тулд бодитой судалгаа хийх учиртай. Гэтэл бид зах зээлээ судлаагүй байж, ийм юм үйлдвэрлээд зарчихна гэж ярих утгагүй. Эсвэл газрын зураг харж байгаад “Манай нутгаар дамжихад ойрхон юм байна” гэдэг. Гэтэл яг тэр хэсэгт нь өндөр уул байвал хоолой тавихад асар их зардал гарна. Тэр бүхнийг тооцож хардаггүй. Суурь судалгаа, тооцоогоо хийж байж хүнтэй ярих хэрэгтэй. Ийм боломж байна гэдгээ эдийн засаг, санхүү, техникийн талаас нь судалж үзэж байж, тэр төслүүдийг хийнэ. Түүнээс биш хий хоосон ярих амархан. Монголд үнэхээр нөөц байгаа юу гэвэл бий. Яг юу байгаа, гол нь хэн хэрэглэх вэ гэдгийг ойлгож байж амжилтад хүрнэ. Тийм учраас энэ чуулганыг хийж байгаа юм. Монгол компаниудад маань ямар боломж байгааг, бид юу үйлдвэрлээд хаашаа зарж болох вэ гэдгийг сайн ойлгох учиртай. Тэгэхийн тулд бид хил дамнасан дэд бүтцүүдийг барих хэрэгтэй.

-Ерөнхий сайдын айлчлалын үеэр хил дамнасан дэд бүтцийг хөгжүүлэх, гурван улсын хамтарсан эдийн засгийн коридор байгуулах асуудалд ахиц гарах шиг болсон. Бас уур амьсгалын өөрчлөлтийн сөрөг нөлөөг бууруулах тухай яригдсан. Тэр нь бодвол сэргээгдэх эрчим хүчтэй холбоотой байх?

-Хятадын зах зээлийг жаахан ажиглаад үзье л дээ. Маш том зах зээл учраас бид бүгдийг нь ойлгож, мэдэхгүй. Жилд 6-7 хувьтай өснө гэж ОУВС, олон улсын байгууллагууд мэдэгддэг. Эрчим хүчний хэрэгцээ нь бас жилдээ гурваас дөрвөн хувиар нэмэгдэх төлөвтэй. Хятад дэлхийн эрчим хүчний хамгийн том хэрэглэгч шүү дээ. Тэр хэрэглээг яаж байгаль орчин, уур амьсгалд сөрөг нөлөөгүйгээр хангах гэдэг дэлхийн улс орнуудын толгойгоо ажиллуулж байгаа сэдэв. Хятадын сүлжээ рүү яаж холбогдох вэ гэдэг судалгааг Монгол Улс хийж байна. Тодорхой хариу гарахаар Монголд ийм хэмжээний нар, салхины эрчим хүчийг бий болгож болох юм байна. Энд нүүрсний том ордод түшиглээд цэвэр нүүрсний технологийг ашиглан, станц байгуулаад цахилгаан гаргах юм байна гэдэг тодорхой болох юм. Банк санхүүгийн байгууллага, хөрөнгө оруулалтын сангууд дурын нүүрсний цахилгаан станцыг санхүүжүүлэхээ байсан. Яаж цэвэр эрчим хүч үйлдвэрлэх вэ гэж харж байна.

-Та Монголын анхны салхин цахилгаан станц барих ажлыг удирдсан хүн. Гэхдээ одоо ч хүмүүс манай салхи хуурай, чанар муутай гэх мэтээр ярьцгаадаг. Үнэхээр бид нар, салхинаас эрчим хүч үйлдвэрлэж, түүнийгээ бусдад зарах боломж байгаа юу?

-Ерөнхий судалгаа бий. Түүнийг харвал “Тийм боломж бидэнд бий” гэдэг нь ойлгомжтой болсон. Монголын хил даваад салхи нь илүү чанартай, нар нь илүү илчтэй болчихгүй шүү дээ. Манайд нөөц байгаа нь ойлгомжтой. Хэрэглэгч, зах зээлээ бид ойлгож судалж байж, юу үйлдвэрлэх вэ гэдгээ төлөвлөнө.

-Орос, Хятад гээд эрчим хүчний хамгийн том хэрэглэгч хөршүүдийн маань зүгээс сэргээгдэх эрчим хүчний чиглэлээр бидэнтэй хамтарч ажиллах сонирхол байгаа гэж ойлгож болох уу?

-Байгаа. Бүс нутгийн эрчим хүчний сүлжээг яаж бий болгох вэ гээд ажлууд идэвхитэй хийж байна. Хятад, Орос, Солонгос, Японы эрчим хүчний компаниуд ч мөн судалгаа хийж байгаа. Дээд хэмжээний уулзалт, айлчлалуудын үеэр энэ тухай яригдаад ажил болоод явж байна. Ерөнхий сайдын айлчлал, Ерөнхийлөгчийн ноднин тохирсон эдийн засгийн коридор чухал. Бидэнд орон зай нээж өглөө шүү дээ.

-Хятадын зах зээлээс яаж ашиг хүртэх вэ гээд дэлхийн улсууд тэмцээд байдаг. Гэтэл монголчууд хамгийн ойрхон байж ашиг хүртэж чадахгүй байна гэсэн шүүмжлэл явдаг?

-Монголын нийт бараа эргэлтийн 68.7 хувь нь БНХАУ-тай хийсэн худалдаа байна. Тэрийг ашиг хүртэхгүй байна гэж хэлэх үү. “Бүс ба зам”-аас ашиг хүртэх гээд явж байна. Ерөнхий сайд нь хамтарч ажиллана шүү гээд хорь гаруй хэлэлцээр хийлээ. Ажил явж байна. Монголын зах зээл маш жижигхэн. Зөвхөн Монголд бизнес хийе гэж хүн бараг л ирдэггүй. Гурван сая хүнд юу зараад бизнес томрох юм бэ. Монголд ирж бизнес хийж байгаа хүн яаж энэ бүс нутгийн зах зээл рүү гарах вэ гэж харж байгаа. Зах зээлээ маш сайн ойлгодог улсууд л Монголд ирдэг. Гэхдээ хүн өөрт байхгүй юмаа бусдад зарж чаддаггүй. Өнөөдөр эрчим хүчнийхээ дотоодын зах зээлийг хөл дээр нь босгох хэрэгтэй. Тэгэхийн тулд дор хаяад үнийн асуудлаа шийдэхгүй бол ахиад бид том боломжоос хоцрох гээд байна. Үнэ нэмэхгүй гээд байвал эрчим хүчний салбар хөл дээрээ босохгүй. Тэгвэл бид яаж Хятад руу том экспорт хийх тухай ярих вэ. Бодлогын шийдвэрүүд тууштай хэрэгжээд явбал эдийн засаг эрүүлжнэ. Гаднаас хүн ирээд Монголд хөрөнгө оруулдаг болно. Дотооддоо сэргээгдэх эрчим хүчээ хангалттай хэрэглэж, ашигладаг, барьж байгуулдаг болчихоод бид гадныханд зарна шүү дээ.

-Зарах гэж байгаа бүтээгдэхүүнийх нь үнийг доод түвшинд барьчихаар эрчим хүчний салбарт хөрөнгө оруулах сонирхолтой хүмүүсийн хувьд ашиггүй болчих байх л даа?

-Шинэ станц барихад хөрөнгө оруулсан зардлаа нөхөх хэрэгтэй байдаг. Хөрөнгө оруулалтаа нөхөх хэмжээний төлбөр хийгдэхгүй бол хүн бизнес хийхгүй, энэ салбарт хөрөнгө оруулахгүй шүү дээ.

-Сая Улаанбаатар-Мандалговийн цахилгаан дамжуулах агаарын шугам, дэд станц барихаар болсон байна лээ?

-Мандалговь, Улаанбаатарыг холбовол төвийн эрчим хүчний сүлжээ илүү бат бэх найдвартай болно гэсэн үг. Өнөөдөр манай сүлжээ, жижигхэн, найдваргүй. Том үйлдвэр барихад эрчим хүч шаардлагатай болдог. Ийм тохиолдолд гаднаас үйлдвэр барихаар ирсэн хүн өнөөдөр хийх хөрөнгө оруулалтаа хойшлуулахаас аргагүй. Дотоодын зах зээлийг яаж өсгөх нь гадаад зах зээлтэй холбоотой. Түүнийгээ зөвхөн улстөрчид ярьдаг биш компаниуд нь ярьдаг болъё. Ямар боломжууд байна гэдгээ судалъя. Монгол компаниуд ч бас л хөршүүдтэйгээ бизнес хийж байж л томроно.

-Бизнес эрхлэгчид чуулахдаа зөвхөн Монголын компаниуд биш гаднаас хүмүүс урих юм байна лээ. Ямар хүмүүс ирэх вэ?

-Бүс нутгийн дэд бүтцийг санхүүжүүлэхээр байгуулсан, шинэ банк сангууд, олон улсын банк санхүүгийн төлөөлөгч нар ирж, дэд бүтцийн санхүүжилт, хөрөнгө оруулалтын талаар ярилцана. Өөрөөр хэлбэл боломжуудыг бидэнд илүү ойлгуулж өгнө. Эрчим хүчний компанийнхан ирж, эрчим хүчний зах зээлийн талаар ярилцана. Элчин сайд нар, яамдын төлөөлөл ирж бодит мэдээлэл өгнө. Бодит мэдээлэл олж авч байж бизнесийн оновчтой шийдвэр гаргахад ашиглана.

-Бид Азийн, цаашилбал дэлхийн сүлжээнд нэгдэх тухай ярьж байна. Харин дотооддоо хэр сүлжээнд орж, бие биенээ ойлгож чаддаг улс вэ. Мэдээж Монголын бизнесийн зөвлөл нэг сүлжээ нь байх л даа?

-Компаниудын хувьд хамгийн зөв шийдвэрийг ямагт гаргахыг хүсдэг. Өнөөдөр бизнесийн шийдвэр гаргахад хамгийн хэрэгтэй өгөгдөл бол мэдээлэл. Монгол компаниуд мэдээллээ олж авах өөрийн гэсэн суваг хангалттай бий. Манай компаниуд ер нь сүрхий шүү. Монголын бизнес эрхлэгчид хамт суугаад ярилцдаг, гарц хайдаг, мэдээлэл авдаг болсон.

Монголын кино урлагийн шилдэг уран бүтээл шалгаруулах “Cinema аwards” наадам өнгөрсөн баасан гаригт болж өндөрлөлөө. Наадмын шилдгийн шилдэг бүтээлээр соёлын тэргүүний ажилтан Б.Амарсайханы гол дүрд нь тоглосон “Итгэл” уран сайхны кино шалгарав. Мөн тэрээр шилдэг эрэгтэй гол дүрийн шагнал хүртсэн билээ. Тус кино наадамд өнгөрсөн онд үзэгчдийн хүртээл болсон 12 кино 14 номинацид өрсөлдөж ийнхүү шилдгүүдээ тодруулсан юм. Тухайлбал шилдэг нүүр хувиргагчаар “Бүү март” киногоор Ц.Дэлгэр, шилдэг дууны найруулагчаар “Үргээлэг-2” киноны дууны найруулагч Б.Билгүүтэй, шилдэг хөгжмийн зохиолчоор “Итгэл” киноны хөгжмийн зохиолч Б.Одбаяр, шилдэг туслах эмэгтэй дүрээр “Атганд үлдсэн эрдэнэ” киноны уран бүтээлч гавьяат жүжигчин У.Уранчимэг, шилдэг туслах эрэгтэй дүрээр “Ээж” киноны уран бүтээлч гавьяат жүжигчин Ц.Төмөрхуяг, шилдэг найруулагчаар “Lov­ers” киноны найруулагч Ж.Сэнгэдорж нар шалгарсан юм. Ингээд тус кино наадамд “Ээж” киноны дүрээрээ шилдэг гол дүрийн эмэгтэй жүжигчний шагнал хүртсэн Монгол Улсын ардын жүжигчин Дагвадоржийн Мэндбаяртай ярилцлаа.

---

-Монголын кино урлагийн шилдэг уран бүтээл шалгаруулах “Cinema аwards” наадамд “Ээж” киноны эхийн дүрд тоглон шилдэг эмэгтэй жүжигчин болсонд баяр хүргэе. Энэхүү наадмын тухайд болоод тоглосон уран бүтээлийнхээ талаар ярихгүй юу?

-“Ээж” хэмээх уран бүтээлийг залуу авьяаслаг зохиолч Б.Мөнхтуяа бичиж, найруулагчаар нь жүжигчин Б.Эрдэнэцэцэг ажилласан юм. Тус уран бүтээлийн зохиолыг Б.Мөнхтуяа арав гаруй жил бичиж, улмаар эхийн дүрд нь намайг тоглуулах санал ирүүлсэн. Өдий насанд “Ээж” уран сайхны киноны эхийн дүрд тоглох болсон маань бас нэгэн хувь заяа юм уу даа. Миний уран бүтээлийн их зам болоод өнгөрсөн амьдралдаа үзэж, харсан монгол эхчүүдийн олон сайхан зан араншин, нийтлэг эх хүнийг төлөөлөн энэхүү дүрийг бүтээсэн гэж хэлж болно. Киноны зураг авалт өнгөрсөн гуравдугаар сарын сүүлчээр Дорноговь аймгийн Зүүнбаянд хийгдсэн болохоор шороон шуурга ихтэй, ер нь цаг агаарын хүндрэлтэй нөхцөлд киноны багийнхан ажилласан. Энэ нутагт зураг авалтынхаа 80 гаруй хувийг авсан байгаа. Кино сайн болох уу, муу болох уу гэдэг хамтран ажиллаж байгаа уран бүтээлчдээс их шалтгаалдаг л даа. Харин энэхүү уран бүтээлийн хамт олон үнэхээр сайн ажилласан. Тийм ч болохоор уран бүтээл маань үзэгч түмэнд их хүрсэн дээ. Миний шилдэг эмэгтэй гол дүрийн шагнал хүртсэн маань энэ бүх хүмүүсийн ач тус, үр шим юм аа. Мөн хаврын хавсарганаар Зүүнбаянд зураг авалт хийж байхад уугуул нутгийн ард түмэн бидэнд чин сэтгэлээсээ тус дэм болж байлаа. Тэр нутгийн ард олон “Мэндбаяр гуай ирчихсэн байна. Энэ их шуурга салхитай үед ажиллаж байгаа болохоор ядарчих вий дээ” гэсээр өдөр бүр борцтой, банштай цай хийж авчирдаг байсанд үнэхээр их баярлаж байна. Энэ их сэтгэлээр манай кино багийнхан маань ажлаа амжилттай хийж дуусгасан шүү. “Ээж” уран бүтээлийн гол утга агуулга нь 1986 онд Дорноговь аймгийн Зүүнбаян хотод өрнөдөг юм. Гол дүрийн ээж буюу Ханд 63 настай, Увс аймгийн малчин хүн. Хэнзхэн гарсан ганц хүүтэй. Хүү ээжийнхээ хайранд юугаар ч дутахгүй өсөж, цэргийн сургуульд суралцаж, төгсөөд Ардын армид албаа үргэлжлүүлэн хааж байхдаа, хайртай ээжээ удахгүй ирж авна гэж хүүгийнхээ хэлсэн баярт мэдээг сонсож Ханд хүлээнэ. Гэвч хүү нь ээжийгээ ирж авах биш, ээж нь хүү рүүгээ явах хэрэг гардаг юм. Учир нь хүү нь хэрэгт холбогдож шоронд орсноор үйл явдал өрнөж, ээж нь хорвоогийн бүх зовлон бэрхшээлийн өмнө үрээ хайрлах эхийн цагаан сэтгэлээр бамбай хийн тулалдаж, ялалт байгуулдаг. Монгол эхчүүдийн нийтлэг араншин, эх хүний үрээ гэсэн сэтгэл ямар байдаг вэ, монгол эхийн ухаан бусдаас арай өөр шүү гэдгийг энэхүү уран бүтээл хүргэж байгаа юм. Ийм сайхан эх хүний дүрийг өдий насандаа бүтээж, шилдэг гол дүрийн шагнал хүртсэндээ баяртай байна. Мөн өнгөрсөн жил ОХУ-ын Башкортостан улсын нийслэл Уфа хотноо зохион байгуулагдсан “Серебряный Акбузат” кино фестивалаас миний бие энэхүү уран бүтээлийн ээж дүрээр “Шилдэг эмэгтэй дүр”- ийн шагнал авсан. Манай улсаас энэхүү наадамд тавиад жилийн өмнө “Ардын элч” киноны Ариунаад тоглосон гавьяат жүжигчин Пүрэвийн Цэвэлсүрэн гуай мөнгөн шагнал авч байсан түүхтэй юм билээ. Энэ бол Зүүнбаянчууд, кино багийнхан, миний гэр бүл, үр хүүхдийн минь сэтгэлийн галаар дулаацсан уран бүтээлийн үр шим ээ.

-Энэхүү наадам жил бүр уламжлал болон зохион байгуулагдах уу?

-Уламжлал болгон зохион байгуулагдах талаар мэдэхгүй юм. Ер нь манай улсад кино үзвэр гаргаж, олон түмэнд хүргэдэг кино театрууд хамтран Монголд анх удаа кино урлагийн их наадам зохион байгуулсанд үнэхээр талархаж байна. Намайг залуу байхад кино наадмыг хувь уран бүтээлч болоод кино үйлдвэр зохион байгуулдаг байлаа шүү дээ. Тухайн үед шинээр гарсан уран бүтээлийг кино театрууд авч гаргадаг, заримыг нь хүн үзэхгүй байна гээд буцаадаг, олсон хэдэн төгрөгийн ихэнх хувийг кино гаргасан газар нь авчихдаг байсан. Харин одоо үед кино театрууд боловсронгуй болж, үзэгч түмэндээ бидний бүтээсэн уран бүтээлийг сэтгэл гарган хүргэдэг болж.

-Тайз дэлгэцийн их урлагт анх хөл тавьж байсан үеэ дурсахгүй юу?

-1957 онд намайг долдугаар ангид байхад манай ангийн багш Дэндэв гэж хүн байлаа. Монголын радиод олон жил сэтгүүлч хийсэн, хэл уран зохиолын багш хүн л дээ. Багш маань “Муурын байшин” гэдэг жүжгийг тавиад ангийнхаа хүүхдүүдийг тоглуулсан юм. Би тэр жүжигт баян муурын дүрд тоглож байлаа. Тэгэхэд л би анх драмын жүжиг гэж байдаг юм байна гэдгийг мэдэж авсан юм. Манай сургууль төмөр замын сургууль байсан болохоор бид жүжгээ төмөр замын дагуу Сайншанд хүртэлх зөрлөгүүдээр явж тоглодог. Анх урлагийн зах зухаас мэдэрч эхэлсэн үе минь гэвэл энэ л юм даа. Үүнээс хойш өдгөө театрын урлагт 50 гаруй жил ажиллалаа. Өдгөө 180-аад жүжгийн гол ба туслах дүрд тогложээ. Монголын тайз дэлгэцийн их урлагт оруулсан хувь нэмрийг төр засаг, түмэн олон маань үнэлж, 2005 онд ардын жүжигчин хэмээх эрхэм хүндтэй цол хайрласан.

-Та хамгийн анх ямар кинонд тоглож, ямар дүр бүтээж байсан юм бэ?

-Нэрт зохиолч Чадраабалын Лодойдамба агсны зохиол, кино найруулагч, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Р.Доржпалам гуайн найруулсан “Энэ хүүхнүүд үү” киноны Должингийн дүрд тоглосон маань миний хамгийн анхны дэлгэцийн дүр байсан юм. Тухайн үед би оюутан байлаа. Р.Доржпалам гуай манай ангид киноны түүхийн хичээл заадаг, хөдөлмөрийн баатар, төрийн шагналт, ардын жүжигчин Г.Гомбосүрэн гуай тайзны яриа, Э.Оюун багш театрын түүх заадаг байж билээ. “Энэ хүүхнүүд үү” кино 1962 онд хийгдсэн. Багш нар маань энэ кинонд тоглосон, найруулсан болохоор манай ангийнхан бүгд туслах дүрд тоглох боломж олдсон юм. Манай Н.Мягмар Дулмаагийн дүрд, би найз охин Должингийнх нь дүрд тоглож байлаа. Кинон тоглох эхлэл болсон энэхүү сайхан уран бүтээл өнөөдрийг хүртэл хүмүүсийн үзэх дуртай кино хэвээр байдагт баярлаж явдаг аа.

-Өдий олон жил кино урлагт зүтгэж, олон сайхан дүрээр үзэгч олонтойгоо уулзлаа. Ер нь таны бүтээсэн дүрүүдээс таны амьдралд хамгийн ойрхон нь хэний дүр байсан бол?

-Ер нь хүмүүс намайг “Жаргал даахгүйн зовлон” киноны Сүндэръяа баатраар ч төсөөлөн магтдаг, “Мандухай цэцэн хатан”-ы Юнгэн хатны дүрээр ч бодон муулдаг. Ингэж олон түмнийхээ дунд тоглосон киноныхоо дүрээр сайн, муугаар хэлүүлэх нь жүжигчин хүний хөдөлмөрийн үр шим байх хэмээн санадаг.

-Та Ховд аймгийн Манхан сумын хүн. Танай нутгаас төрөн гарсан алдартнууд хэн, хэн байна вэ?

-Олон ястны өлгий нутаг Ховд аймгаас төрөн гарсан алдартнууд их бий. Харин манай нутгаас Монгол Улсын баатар хилчин Цэндийн Олзвой, хөдөлмөрийн баатар Борондонгийн Лувсан, Улсын их хурлын дарга асан Дамдины Дэмбэрэл гуай гээд хүмүүсийн мэдэх олон сайхан алдартнууд төрөн гарсан байдаг.

-Аав, ээжийнхээ тухай болоод гэр бүл, үр хүүхдийнхээ талаар ярихгүй юу. Ач зээ хэд хүрч байна?

-Миний аав Ховд аймгийн Манхан сумын харьяат Лооройн Дагвадорж гэдэг хүн байлаа. Төмөр замын хамгийн анхны ажилчдын нэг. Халхын голын дайнд орж “Бид ялав” гэсэн тэмдэг, “Алтан гадас”, “Цусан гавьяаны одон”-гоор шагнуулсан, шударга, сайхан сэтгэлтэй, хүний мөстэй хүн байсан даа. Өдгөө амьд сэрүүн байсан бол зуун настай буурай байх байж дээ аав минь. Бага нас минь Зүүнхараад өнгөрсөн. Аав маань ах, бид хоёрыг Сайншанд хүртэл вагондоо авч явдаг байсан. Зуны цагт яшик гэдэг жижиг ачааны вагонд амьдардаг байлаа. Ингэж явсаар л аав минь бид хоёрын хөлийг дөрөөнд, гарыг ганзаганд хүргэсэн. Намайг хоёр настай байхад ах бид хоёр аавыгаа дагаж, хотод орж ирсэн. Тийм болохооор хар багаасаа ээжээсээ хол өссөн. Би ханьтайгаа анх 1968 онд танилцаж, 1971 онд нэг гэрт орсон юм. Өнөөдрийг хүртэл 40 гаруй жил хамт амьдарч байна. Миний хань бид хоёр өдгөө гурван сайхан үртэй, арван ач, зээ, дөрвөн гучтай өнөр олуулаа, энх тунх, элбэг хангалуун амьдарч явна.

-Сүүлийн үед шинээр гарч ирж буй киноны тухайд таны бодол ямар байдаг вэ?

-Сүүлийн үед шинээр гарч ирж байгаа кинонуудад сайн уран бүтээл ч байна, бага зэрэг тааруу болсон кино ч байна. Гэхдээ залуучууд юмыг хийж, бүтээж байна гэдэг сайн хэрэг. Хийж л байхад болдог юм, алдсан ч алдаан дээрээ суралцах боломжтой. Юм хийхгүй байвал алдах ч үгүй, онох ч үгүй шүү дээ.