Month: April 2017

УИХ-ын гишүүн, Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд С.Бямбацогттой ярилцлаа.

-Оффшорын тухай хуулийг ард түмэн маш их хүлээж байна. Тэдэнд хариуцлага тооцох ёстой гэсэн хандлага ч хүчтэй болж эхэллээ. Уг хууль маань батлагдах болоогүй юу?

-Оффшорын асуудал бүр 2013 оноос л яригдаж эхэлснийг та бүхэн мэдэж байгаа. Харамсалтай нь өмнөх парламент шийдэх гээд чадаагүй. Үнэндээ бол тухайн үеийн эрх баригчид шийдэхийг ч хүсээгүй. Харин манай Засгийн газар байгуулагдсан даруйдаа хулгайн мөнгөө, хууль бус орлогоо оффшор бүсэд нуусан этгээдүүдэд хариуцлага тооцох нь шударга ёсонд нийцнэ хэмээн үзэж хөрөнгө орлогын мэдүүлэг гаргадаг төрийн албан хаагчдыг оффшор бүсэд банкны данс эзэмших, мөнгөн хөрөнгө байршуулах, хувь нийлүүлэх замаар хуулийн этгээд үүсгэн байгуулах асуудлыг хориглох зорилгоор “Нийтийн албанд нийтийн болон хувийн ашиг сонирхлыг зохицуулах, ашиг сонирхлын зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай” хуулийн төслийг УИХ-д өргөн барьсан.

Хуулийн төслийг өргөн мэдүүлсэн цагаас л олны анхаарлын төвд орж, янз бүрийн хэл ам, хардлага сэрдлэг гарч байгаа нь ч үнэн. Бас хоосон шүүмжлэлээр халхавч хийж байгаад энэ хуулийг яаж ийгээд гаргахгүй байх, хуулийн нударга, төрийн илднээс амиа хоохойлж үлдэх атгаг санаархал ч ил далд цухалзаж байгаа. Гэхдээ ямар ч байсан энэ хууль батлагдах ёстой, батлагдахдаа хэрэгжих амьтай, хийрхэлээс ангид голтой чамбай хууль байх ёстой гэсэн нэгдсэн шийдэлд бид нэгэнт хүрсэн.

Нэгэнт төрд алба хашъя, түмнийхээ төлөө зүтгэе гэж байгаа бол өөрөө ч тэр, гэр бүлийн гишүүд нь ч тэр оффшор данснаас татгалзах ёстой л болж таарч байна. Хэрэв үүнтэй санал нийлэхгүй байгаа бол төрийн албанаас татгалзах нь хэнбугайд ч нээлттэй байгаа шүү дээ.

-Хууль батлагдлаа л гэдэг. Тэгээд үр дүн гарах юм уу даа? Цаасан дээр үлддэг хуулийн нэг болох вий гэсэн болгоомжлол байна?

-Үр дүн гарна гэдэгт бүрэн итгэлтэй байна. Гарах ч ёстой. Жил бүр дэлхийн нийт бүтээгдэхүүний 6-8 хувьтай тэнцэх хэмжээний мөнгө оффшор бүсэд эргэлддэгийн хамт нэг их наяд ам долларын татвар төлөлтөөс зайлсхийдэг тухай тоо баримтууд бий. Монгол Улс хэдий хэмжээний татвар төлөгдөхгүй оффшор бүсээр дамжаад байгааг, хэдий хэмжээний хууль бус мөнгө тэдгээр бүс нутагт байршиж байгааг тогтоох болно.

Олон улсын валютын сангаас 52 улс, бүс нутгийг оффшор бүс гэж зарласан байдаг юм. Үүн дээр үндэслэж Монгол Улсын Засгийн газар оффшор бүсэд ийм улс орнууд, энэ бүс нутаг хамаарна гэдгийг тодорхойлж гаргана. Хууль батлагдсаны дараа Монголын төр оффшор бүсэд хувьцаа, данс эзэмшиж байгаа болон хууль бусаар хөрөнгөжсөн, хөрөнгөө нуусан, авлига авсан, албан тушаалаа урвуулан ашигласан хүмүүсийг тодорхой хугацааны дотор ийм мөнгөө улсдаа яаралтай оруулж ир гэдэг шаардлага тавина. Тодруулбал, гурван сарын дотор оффшор бүсэд хадгалсан, байршуулсан хөрөнгөө Монгол Улсад оруулж ирэх, эсхүл тухайн албан тушаалаас татгалзах зэрэг арга хэмжээг авч энэ талаар 30 хоногийн дотор холбогдох байгууллагад мэдүүлэх үүрэгтэй байхаар хуулийн төсөлд тусгасан байгаа. Ингээд байхад мөнгөө оруулж ирэхгүй бол тэдэнд төрийн хуулийн төмөр буулга ямар байдгийг үзүүлэхээс өөр арга байхгүй. Тэдний энд тэндхийн оффшор бүсэд нуусан хөрөнгө мөнгийг олон улсын хамтын ажиллагааны хүрээнд илрүүлж, хүчээр хураан авах болно гэдгийг хэлчихье.

Би удахгүй Интерполын олон улсын форумд оролцоно. Энэ үеэр уг форумын оролцогч 50 орчим улсын Дотоод хэргийн сайд, мэргэжил зорилго нэгт нөхөдтэйгөө оффшорын асуудлаар харилцан мэдээлэл солилцож, хамтран ажиллах талаар ярилцахаар төлөвлөж байна. Мөн Интерполын удирдлагатай ч энэ талаар санал солилцоно. УИХ-д удахгүй өргөн барих Прокурорын тухай хуулийн төсөлд прокурорын байгууллага гадаад улсын гэмт хэрэгтэй тэмцэх, мөрдөн шалгах чиг үүрэгтэй байгууллагатай эрх зүйн туслалцаа харилцан үзүүлэх асуудлыг тодорхой тусгаж, авлига албан тушаалын гэмт хэрэгтэй тэмцэх үйл ажиллагааныхаа хүрээг тэлж байгаа нь энэ асуудлыг шийдвэрлэхэд томоохон ахиц болох юм. Дахин хэлэхэд Монголын төрд зүтгэх гэж байгаа юм бол зарим эрхээсээ татгалзах нь зарчим байх ёстой. Төрд хоёргүй сэтгэлээр холбиролгүй зүтгэдэг, ёс зүйтэй, шударга тийм л хүмүүс хэрэгтэй. Түүнээс биш илүү харж билүү долоодог, төрийг түрийвчээ түнтийлгэх боломж, эдийн шунал, адын хүслээ гүйцэлдүүлэх талбар гэж харж байгаа бол том эндүүрэл. Төр, ард түмнийхээ төлөө шударгаар зүтгэнэ, цалингаараа амьдарна гэсэн бол тийм л ёсоор амьдрах ёстой. Хэрвээ бизнес эрхлэх, гадаадад данс эзэмших эрхээ эдлэхийг хүсч байгаа бол тэр сонголтоо дагах боломж нь чөлөөтэй байгаа. Төрд өндөр албан тушаал хашиж байгаа бол тодорхой хэмжээнд эрхээ хязгаарлуулж, үүргээ биелүүлж, хариуцлагаа ухамсарлан ажиллах зайлшгүй шаардлагатай гэдгийг хэн ч мартаж болохгүй. Түүнээс биш төр оффшортнуудын орогнох газар биш.

-Өнөөдөр манай орны залуучуудын дунд аюулын харанга дэлдэж байгаа зүйл нь яалт ч үгүй хар тамхины асуудал болоод байна. Хар тамхи хэрэглэсэн үедээ амиа алдах, хэрэглэж байгаад баригдлаа гэх мэдээлэл их гарах боллоо. Монгол Улсын хилээр хар тамхи тээвэрлэх явдал их байна гэх юм. Яамны зүгээс ямар бодлого баримталж байна вэ?

-Энэ асуудалд би ХЗДХ-ийн сайдын хувьд ч, жирийн эцэг хүний тухайд ч үнэхээр их санаа зовниж явдаг. Цагаан тахал гэгддэг хар тамхи, мансууруулах бодисын хор хөнөөлтэй цаг хугацаа алгуурлалгүй тэмцэж байж л үр дүнд хүрнэ. Сүүлийн үед хар тамхи, мансууруулах эм, сэтгэцэд нөлөөт бодистой холбоотой гэмт хэрэг, зөрчилтэй холбоотой асуудал нэмэгдэх хандлагатай байна.

Цагдаа, хил, гаалийн байгууллагаас ирүүлсэн мэдээллээс үзвэл Монгол Улс руу мансууруулах эм, сэтгэцэд нөлөөт бодисын хууль бус нийлүүлэлт БНХАУ, ОХУ болон зүүн өмнөд Азийн орноос амфетамин, метамфетамины төрлийн бодисыг оруулж ирж байгаа бөгөөд өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад гэмт хэргийн тоо 20 гаруй хувиар, холбогдогч шалгагдаж буй этгээдийн тоо 37 орчим хувиар өссөн байна. Энэ бол үнэхээр сэтгэл түгшээсэн асуудал.

Уг гэмт хэргийн гаралтад газар зүй, геополиткийн нөхцөл байдал, мансууруулах төрлийн ургамал хяналтгүй ургадаг, түүнийг устгах ажил хангалтгүй, хүүхэд, залуучууд бие биеэсээ сонсох, даган дуурайх, цахим сүлжээнд энэ төрлийн мэдээлэл хяналтгүй цацагдаж байгаа гээд сөрөг хүчин зүйлс их байна. Нөгөө талаар энэ төрлийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх орчин үеийн техник, технологи шаардлага хангахгүй, хэрэглэгч, донтогч болсон тохиолдолд үзүүлэх эмнэлгийн болон сэтгэл зүйн, нийгмийн тусламж үйлчилгээ стандарт байхгүй зэрэг нь нөлөөлж байна.

Эдгээр нөхцөл байдлыг харгалзан, холбогдох судалгааг хийсний үндсэн дээр би Хууль зүй, дотоод хэргийн сайдаар томилогдсон даруйдаа хар тамхи, мансууруулах бодистой тэмцэх үндэсний хөтөлбөр боловсруулах ажлыг эхлүүлж 2017 оны гуравдугаар сарын 7-ны өдөр Засгийн газрын хуралдаанаар хэлэлцүүлж, батлууллаа. Ийм хөтөлбөртэй болж байна гэдэг маань ямар аргаар яаж тэмцэх вэ гэдэг арга хандлага, зөв зүг чигтэй боллоо гэсэн үг. Хар тамхи, мансууруулах бодистой тэмцэх хамгийн үр дүнтэй арга бол урьдчилан сэргийлэх явдал. Хөтөлбөрийн хүрээнд Мансууруулах эм, сэтгэцэд нөлөөт бодисын хууль бус эргэлттэй тэмцэхэд төрөөс баримтлах бодлого, эрх зүйн орчинг боловсронгуй болгоно.

Түүнээс гадна мансууруулах эм, сэтгэцэд нөлөөт бодисын хууль бус эргэлттэй тэмцэхэд төрийн байгууллагуудыг нэгдсэн бодлого, удирдлага, зохион байгуулалтаар хангах ажлыг оновчтой болгох, чиг үүрэг бүхий байгууллагын үүргийн давхардлыг арилгаж, уялдаа холбоог сайжруулна. Тэрчлэн мансууруулах эм, сэтгэцэд нөлөөт бодисын хор уршгийн талаар иргэдийг соён гэгээрүүлэх, урьдчилан сэргийлэх, эрүүл мэндийн

үйлчилгээ үзүүлэхэд чиглэсэн цогц арга хэмжээ авах болно. Аливаа гэмт хэрэгтэй тэмцэхэд мэргэшсэн боловсон хүчин нэн чухал. Үүний тулд энэ төрлийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх чиг үүрэг бүхий хууль сахиулах, эрүүл мэнд, шүүх эрх мэдлийн байгууллагуудын алба хаагчдыг мэргэшүүлж, орчин үеийн шинэ технологи нэвтрүүл эхээр төл өвл өж байна. Хөтөлбөрийн хэрэгжилтийг 2017-2019, 2019-2021 оны хооронд хоёр үе шаттайгаар зохион байгуулах юм. Үндэсний хөтөлбөрийн нэгдүгээр шатны үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэх төлөвлөгөөний төслийг ирэх долоо хоногт батална.

-Хөтөлбөрийг хэрэгжүүлснээр олны хүлээсэн үр дүнд хүрэх болов уу?

-Хөтөлбөрийн үр дүнд мансууруулах эм, сэтгэцэд нөлөөт бодисын хууль бус эргэлттэй холбоотой гэмт хэргийг илрүүлэх, таслан зогсоох чиглэлд ахиц гарч, гэмт хэрэг, зөрчлийн тоо буурна. Түүгээр ч зогсохгүй хүүхэд, залуучуудын мансууруулах эм, сэтгэцэд нөлөөт бодисын хор хөнөөлөөс урьдчилан сэргийлэх мэдлэг дээшилж, нөхөн үржихүй, хүн амын удмын санг хамгаалах нөхцөл бүрдэнэ гэж тооцоолж байна. Мөн донтсон болон хэрэглэгч болсон иргэдэд үзүүлэх эрүүл мэндийн болон нийгмийн тусламж үйлчилгээ үзүүлэх тогтолцоо бий болсноор дахин хэрэглэгч болохоос урьдчилан сэргийлэх, нийгэмд үзүүлэх хор уршиг буурах нөхцөл бүрдэнэ.

-Энэ төрлийн гэмт хэргийн гарал төсөх болсон үндсэн шалтгааны нэг нь хууль эрхзүйн орчин боловсронгуй биш байгаатай холбоотой гэж үзэж болох уу?

-2002 онд баталсан Мансууруулах эм, сэтгэцэд нөлөөт бодисын эргэлтэд хяналт тавих тухай хууль нь тухайн үеийнхээ нийгмийн харилцааг зохицуулах үүргээ гүйцэтгэсэн. Харин өнөөдрийн түвшинд уг хуулиар хар тамхи, мансууруулах бодистой холбоотой эрх зүйн харилцааг зохицуулахад эргэж харах шаардлагатай асуудлууд тулгарч байгаа. Тиймээс Мансууруулах эм, сэтгэцэд нөлөөт бодисын эргэлтэд хяналт тавих тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг боловсруулаад дуусч байна. Дээрх хуулийн төслийг боловсруулахдаа хэд хэдэн зүйлд анхаарлаа хандуулж байгаа. Тухайлбал хар тамхи, мансууруулах, сэтгэцэд нөлөөт бодисын нэр томьёо, найрлага, үзүүлэх үйлчилгээ хор уршиг, тунгийн их, бага болон онц их хэмжээг нарийвчлан тодорхойлж оногдуулах ялыг тогтоох, хэрэглэгч, донтогч болон ашиг олох зорилгоор худалдаалсан, тээвэрлэсэн, дамжуулсан, бэлтгэсэн, тарьж ургуулсан этгээдэд ногдуулах хариуцлагын асуудлыг чангатгах, уг гэмт хэргийн хор хөнөөлөөс насанд хүрээгүй хүнийг хамгаалах, хэрэглэгчдийн хүрээг хязгаарлах, шинээр хар тамхи мансууруулах бодис хэрэглэхээс урьдчилан сэргийлэх зорилгоор, бусдыг өдөөн хатгах, уриалан дуудах, турхирах болон хууран мэхлэх замаар дээрх бодисыг хэрэглүүлсэн бол хүндрүүлэн авч үзэхээр тусгаж байна.

-Танай яам өнгөрсөн намрын чуулганы хугацаанд нэлээн идэвхтэй ажиллалаа. УИХ-ын Хаврын чуулганаар танай салбараас ямар гол хуулиуд хэлэлцэгдэх гэж байна?

-Өнгөрсөн намрын чуулганаар хууль сахиулах үйл ажиллагаатай холбоотой олон чухал хууль батлагдлаа. Хилийн тухай, Цагдаагийн албаны тухай гээд сүүлийн хорь гаруй жил цогцоороо шинэчлэгдээгүй байсан хуульд батлагдан гарав. Энэ Хаврын чуулганаар Эрүүгийн, Зөрчлийн, тэдгээрийг хянан шийдвэрлэх процессын, Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх, Прокурорын гээд цар хүрээ, ач холбогдолоороо Үндсэн хуулийн дараа орохуйц томоохон хуулиуд багцаараа хэлэлцэгдэн батлагдана. Дээрх хуулиудыг батлан гаргаснаар гэмт хэрэг зөрчлийг шалган шийдвэрлэх ажиллагааг шуурхай явуулах, хүний эрх хууль бусаар, үндэслэлгүйгээр хөндөгдөх, зөрчигдөхөөс урьдчилан сэргийлэх, хохирлыг нөхөн төлүүлэх, шүүх прокурор, өмгөөлөгч, мөрдөн байцаагчийн эрх үүргийг нарийвчлан зохицуулах асуудлыг цогц байдлаар шийдвэрлэх болно. Хийдэлгүй тодорхой, хүний эрхийг дээдэлсэн байх гол зарчмыг эдгээр хуулиудын төслийг боловсруулахдаа баримталлаа. Чуулганы завсарлагааны үеэр УИХ- ын Хууль зүйн байнгын хороо, манай яамныхан өдөр алгасалгүй эдгээр багц хуулиудын төсөл дээр ажилласан. Хүний эрхэнд хуулиас гадуур халдах аливаа оролдлогыг тэвчихгүй. Нэг талд нь хүний эрх, нөгөө талд нь хуулийн хүчийг тэнцүүлж байж гэмт хэрэгтэй тэмцэнэ. Хүний эрхээр бамбайлж хуулийн цээрлэлээс зугтаах боломж олгох ёсгүй. Хууль сахиулагчид ч хуулийн хүчээр айлгаж хүний эрхэд дур зоргоор халдаж дарамтлахыг өөгшүүлэх ёсгүй. Дээрх багц хуулийн гол амин сүнс нь ийм байгаа. Түүнчлэн бүртгэлийн багц хуулийн төслүүдийг хэлэлцүүлнэ. “Нэг иргэн-Нэг бүртгэл” зарчмыг баримталж улс орны улс төр, эдийн засаг, нийгмийн амьдралыг үнэн зөв мэдээллийн үндсэн дээр залан чиглүүлэх боломж бүрдэнэ гэж найдаж байна.

-Сөрөг хүчний хувьд МАН-ын Засгийн газар маш муу ажиллаж байна гэсэн дүн тавиад байгаа. Та үүнтэй санал нийлэх үү?

-Бодоод үз дээ. 2012 онд бид тэдэнд ямар улс орон хүлээлгэж өглөө. Эдийн засгийн өсөлтийн хурдаараа дэлхийд тэргүүлж, монгол төгрөг олон улсад хамгийн их ханш нь чангарсан валютаар тодорч, улс орноороороо урагшлан дэвжиж, унаа тэрэгтэй, орон байртай иргэдийн тоо огцом нэмэгдэж, иргэдийн итгэл сэтгэл ямар их урам зоригтой байлаа даа. Тэр бүхнийг өчигдрийн эрх баригчид, өнөөдрийн сөрөг хүчин болох АН-ынхан зүгээр л үрэн таран хийж, үнс нурам болгож орхисон. Эдийн засгаа” эмээлээ гэдсэндээ хийсэн эмнэг адуу шиг” булгиулж хаячихаад өнөөдөр эрээ цээргүй ингэж гулгиулж суух эрх тэдэнд бий гэж үү? Тийм ёс суртахууны эрх байхгүй. Хүн ухаантай юм бол гадны хөрөнгө оруулалт яагаад дайжив, Монгол Улс яагаад ийм их өртэй болов, ард түмний амьдрал яагаад ингэтлээ ядууран доройтов гэдгийг эрх биш ойлгож л баймаарсан. Улсынхаа эдийн засгийг, хүн зоныхоо амьдрал ахуйг ийм байдалд оруулчихаад гаргасан алдааг нь засах гээд мачийж байгаа Засгийн газрыг шүүмжлээд байх шаардлага үнэндээ тэдэнд байхгүй. Ууж идэхдээ уургын морь шиг болсон тэдэнд ингээд шүүмжлээд суух нь амархан байж магадгүй л юм.

Бурхантын-Арын бууцанд Ж.Мөнхсайханых хаваржиж байна. Энэ бол Төв аймгийн Аргалант сумын нутаг, хүмүүсийн мэдэхээр Хустайн нурууны ар, Молцог элсний зүүн хавирга. Сүүлийн хэдэн өдөр тасралтгүй уясан хавсарга салхинд өвлийн их цас урагдаж, ханзраад бараг дуусчээ. Зөвхөн толгодын ар, гуу жалганд хайлж халтартсан цас, цаг зүтгүү орсныг гэрчлэн байна. Хавар ирдгээрээ л ирж. Цаг агаар хувирамтгай, мал сүрэг туранхай. Өнгөрсөн баасан гаригт ч хүйтэн хавсаргатай, хөхөмдөг, зэвэргэн байлаа.Хууччуулын хэлдгээр “шар тос, ногоон цас” гэгдэх саяын хур Улаанбаатарын ижлээр энд дусаа ч үгүй байна.

Үе үехэн ширүүсэх салхиар боссон шар бууц Бурхантын-Арыг нөмөрч гэрийн эзэн үхэр, тугал, уядаг морьдоо бэлчээрт тууж, гэрийн эзэгтэй хотны мухарт хургалсан хонь, ямаагаа түшгирэн,тойглосоор угтлаа. Малчин Мөнхсайханых гал голомтоо асааснаас хойш сүүлийн хориод жилийн хаврын өглөөг яаж угтсан, яг л тэр хэмнэлээрээ өнөөдрийг эхлүүлж байгаа нь энэ.Өөдлөх айл үүднээсээ гэдгийг үлгэрлэж яваа өрх бололтой. Хонины хашааныхаа ард залгаж хөх блокоор адууны жүчээ, автомашины гарааш барьсан бол өөрсдөө улаан тоосгон байшинд төвхнөжээ. Хуучин амьдарч байсан их таван ханатаа хотондоо шахаж барин ишиг, хурганы пүнзний зориулалтаар ашиглаж байна. Хавар цагийн хот айл гэж овоорсон их ажил, ноолорч навсайсан аж байдал гэж төсөөлдөг бол энэ айл тиймгүй нь хэзээнээсээ хөдөлмөрч улс гэдгийг нь илтгэнэ. Хэдхэн хормын дотор үхэр тугал, хонь хурга, уядаг морьдын өглөөний ажлын ард гарч төл малаа ялгаж хонин сүргээ бэлчээрлүүлэв. Бүл муутай, мал сайтай айл юм. Хоёр настай охин Буяндэлгэр ч эцэг, эхийгээ хормойдож зовооно гэж үгүй. Ишиг, хургаар тоглож хошуу амаа нийлүүлэн эрхэлсээр хотны мухарт өдрийг бардаг хүн бололтой. Эдний мал нь төллөж эхлээд дөнгөж долоо хонож байгаа ч хэдийнэ 70 гаруй ишиг 20 гаруй хурга авчээ.

Нар баруун ханын элгэнд буух үед түр амсхийх боломж олдоно. Ийнхүү гэрийн эзэдтэй хэсэг зуур цагийн байдал, малчны амьдралын талаар хөөрөлдлөө. Мөнхсайханых Бурхантын-Арын бууцанд сүүлийн 20-иод жил өвөлжиж, хаваржиж байгаа. Удахгүй тариалалт эхлэхээр Цагаан хөтөл, Хүй долоон худаг тийш нүүхгүй бол мал аж ахуй, газар тариалан хоёр нэг дор байж таарахгүй. Гэрийн эзэн Архангай аймгийн Цэнхэр сумын уугуул. Сумын алдарт уяач, сумын хөдөлмөрийн аварга малчин ажээ. Тэрээр Улаанбаатар хотод наймдугаар анги хүртлээ сургуульд суугаад 1990 онд Барилгын цэргийн158 дугаар ангийн туслах аж ахуйг эрхлэн Атарт ирсэн байна. Эхнэр Г.Гэсэржумаа энэ нутгийн уугуул. Том охин, хоёр хүү нь сургуульд сурч байгаа. Өнгөрсөн өвөл цас их, цаг зүтгүү болсон ч хот айлын тухайд малын гарзгүй. Хар, сартай хар, шарга халзан борлонгийн тамир муудаж сүргийн хөл гүйцэхээ байсан тул хотондоо үлдээн тэжээж байна. Хавар ирсэн ч дуусах яагаа ч үгүй. Одоо л “Ногоо идэх үү, нохойнд өгөх үү” гэдэг шийдэгдэнэ дээ хэмээн ирэх цагт санаа зовнин буйгаа илтгэнэ.

Түрүүхэн хөдөлсөн хонь аль хэдийнэ Бурхант уулын баруун сугаар ороон далд оржээ. Мөнхсайхан ч хурганы уутаа үүрэн өглөөнөөс хойш уяан дээр байсан шарга мориндоо мордлоо. Хонины бэлчээрт хүрээд төд удалгүй шинэ төлийн цангинах дуу сонсогдов. Хонины хойд захад хэвтэж босоод байсан шар халзан хонь хургалжээ. Бас мухар хар ямаанаас бор ишиг хүлээн авлаа. Хургалсан хонь, ишиглэсэн ямааг алсаас ажихгүй бол төлөө орхиод хониныхоо хойноос давхичих учир ойртож төвдсөнгүй. Ийн хонины бэлчээрт морио идүүлж, алсыг дурандан суухаас өөрийг хийхгүй тул хот, хөдөөгийн шинэ сонин мэдээллийг хавсаргатай өдрийн хууч болгоно.

Ж.Мөнхсайхан 1995 оноос хойш морь уяж байгаа бөгөөд ойролцоо сумдын наадмаас 30-40 айраг түрүү хүртжээ. Өнөө жил Аргалант сумын 4О Жилийн ойд уралдуулахаар 10 гаруй хурдан морь тэжээж байна. Эднийх таван азарга адуутай бөгөөд Хэнтий, Сүхбаатар, Дорнодын адуугаар цус сэлбээд авчээ. Харин хонь нь Баргын илүү нугаламт, ямаа нь Говийн улааны удам угшил болжээ. Ер нь Мөнхсайхан мал аж ахуйн уламжлал, заавал бэлчээр сэлгэж нүүдэг байна гэхээсээ илүүтэй орчин үежсэн мал аж ахуйг нэлээд сонирхдог хүн бололтой. Мотоциклиор мал маллахыг байж болох үзэгдэл гэнэ. Австралиас эхлээд олон орон онгоцоор малаа хариулж байхад монголчууд яагаад морио мотоцикль, машинаар юүлж болохгүй гэж гэсэн асуултыг ч тавина. Гэхдээ Ж.Мөнхсайхан төдийгүй тэдний гэр бүлийн хамгийн эрхэмлэдэг мал нь морь, адуу. Энэ гэр бүлд хамгийн эхэлж айраг амсуулж, малгай мялаалгасан хурдан буян гэвэл Төв аймгийн баруун бүсэд алдартай Сармай халзан гэх морь. Сармай халзан морио 25 наслуулж сумандаа амжилт тогтоожээ. Ер нь цаг өнгөрөх тусам яс хэврэгшиж, мөс нимгэрч байна гэж үздэг. Яс хэврэгшинэ гэдэг нь хуучин цагт адуу мал 20-иос дээш наслахад гайхах зүйлгүй байсан бол одоо 15-аас дээш наслахад л мөн ч буянтай мал юм гэх болсон. Мөс нимгэрч буй тухайд гэвэл эднийх жилдээ 1-2 адуу, бусад бог мал хулгайд алддаг болжээ. Өнгөрсөн өвөл л гэхэд Дорнодоос мөнгө хайрлалгүй авсан хурдан азарга бас нэг үрээгээ хулгайд алдсан байна. Арав гаруй хоног эрэлд хатсаны дараа адууныхаа бэлчээрээс цусны толбо л олсон гэж байгаа. Ингээд асуудал тодорхой болсон учир зөнд нь орхиж. Гэтэл садангийнх нь залуус Улаанбаатар хотод авто угаалгын газар машинаа цэвэрлүүлж байхдаа тэнд ажилладаг залуусаас шөнө болгон цус болсон делика машин ирдэг тухай өгүүлснийг цагдаад мэдэгджээ. Асуудлын мөрөөр малын хулгайтай тэмцэх тасгийнхан ажиллахад Ж.Мөнхсайханы хурдан азаргыг буудаж алаад ачиж явсан гэдгээ хүлээжээ. Нийт 60 гаруй адууны хэрэгтэй нөхөд гэнэ. Түүнээс хойш юу болж байгаа нь сураггүй. Ерөнхийдөө бол “хулгай хийсэн хүмүүс төлбөрийн чадваргүй юм байна” гэсэн захиаг л холбогдох байгууллагаас нь ирүүлдэг бололтой.

Ийм сонин дуулсаар шар халзан хонийг хургатай нь үлдээж, мухар хар ямааны ишгийг аваад гэрийн зүг эргэлээ. Гэрийн гадаа Мустанг-5 мотоцикль байсан нь эзэгтэй Гэсэржумаагийн аав Ганбүргэд түүний найз Лантуу нарынх байв. Тэд Хустайн нуруу руу бугын эвэр түүхээр өчигдөр яваад ганзага хоосон иржээ. Үнэ ханшийн тухайд нэг килограмм бугын эвэр 40 мянган төгрөгөөс дээш байдаг бөгөөд өрөөсөн эвэр гурав, дөрвөн килограмм татдаг байна. Хустайн нурууны сонин гэвэл ойр тойрны хүмүүс бүгд л тэнд эвэр түүхээр хонон, өнжин яваа сурагтай. Гэвч бугын сүрэг бараа сураггүй гэнэ. Хүйтэн салхинд уруудан Хустайн нурууныхаа өвөр рүү орсон бололтой. Нэгэнт урагшаа явсан бугын сүргийг тэр хавийн айл өрхүүд адгуулж хариулаад эврийг нь унахыг хүлээж байгаа мэдээллийг ч тэд авчээ.Төд удалгүй Марк-2 машин ирсэн нь Мөнхсайханы авга дүү Батаа байв. Тэрээр жижиг тэргээр адуугаа хайж явна. Түүний араас саахалтын Нямаа гэх мэтээр хот айл нэг хэсэгтээ л хүний хөлд дарагдав.

Тэдний ярианы гол сэдэв нь ноолуурын ханш, ямаагаа самнах тухай. Айл, саахалтынхан нь эр ямаагаа самнаад эхэлсэн бөгөөд бүгд л өнөө маргаашгүй энэ ажлаа эхлүүлэхээр боллоо. Үнэтэй байгаа дээр нь өгөхгүй бол ноолуур элбэгшихээр үнэ хямдарч өрх айл эдийн засагтаа алдагдал хүлээнэ.Ямаа самнах гэдэг том ажил. Нэг хэсэг залуу малчид нийлэн айл саахалтынхаа ямааг самнаад өгчихдөг байсан бол өдгөө амин хувиа хичээж дан биеэр энэ ажлыг нугалахыг оролддог болсон сурагтай. Сумын удирдлагаас амьжиргаа дор хүмүүсийнхээ нэрийг жагсааж тодорхой цалинтайгаар ажилдаа туслуулахыг уриалан малчдадаа тараажээ. Гэвч ийм хүмүүст итгэлтгүй болсон цаг гэнэ. Өнгөрсөн жил хэд хэдэн айлд туслахаар очсон хүмүүс ноолуураас нь шамшигдуулж байгаад баригдсан аж. Үүнээс хойш өөрсдөдөө итгэхээс өөр аргагүй болсон бололтой. Гийчдийн хөөрөлдсөн дараагийн сэдэв нь шилэрч ирээд ботголсон ингэ. Хоёр хоногийн өмнө энэ нутаг гэнэт л тэмээтэй болжээ. Аргалант сумын хоёрдугаар багийнхны хувьд энэ бол содон үзэгдэл. Ботго байтугай тэмээ ховор тааралддаг учраас тэр. Малчдын барагцаалсан яриагаар шилэрч ирсэн ингэ Лүн сумынх байж магадгүй гэнэ. Эндээсээ ангийн сэдэв рүү яриа эргэлээ. Нутагт ан гөрөө хөөдөг хүн ховордсон сурагтай. Харин хотоос хүчит унаа, хурдан буугаар зэвсэглэсэн хүмүүс намрын цагт энэ хавийг эзэгнэх болсоор уджээ. Чоно үргээгээд ашигтай ч намрын хайлган үеийн малд тусгүй байдаг байна. Дорнодынхон чинь хотон дахиа чононд идүүлээд өөрсдөө хээрээс зээр барьж иддэг юм гэх чинь билээ гэх ч дуулдав.

Энэ өдрийн бас нэг үйл явдал бол сурагчдын хаврын амралт эхэлж байгаа. “Хэдэн хүүхдээ бушуухан олж ирж хэсэгтээ нуруугаа амраагаад авъя” хэмээн гэрийн эзэгтэй сумын төв орохоор зэхлээ. Бага охин Буяндэлгэрийн хамтаар төв орж хүүхдүүдээ авах гэнэ. Эднийх Аргалантаас чанх урагшаа 10 километрт, бартаа саадгүй учир машинаар явахад 10 гаруйхан минутын дотор хүрнэ. Сумын төв ороход Аргалантынхан субботник хийж таарлаа. Хоёр банди нь дотуур байрандаа, том охин нь ангийнхантайгаа их цэвэрлэгээ хийж байв. Болормаа багш “Хог түүж дуусахаас нааш хүүхэд авч явахгүй шүү” гэсэн ч зориод ирсэн тул аваад явахаас өөр аргагүй. Хүүхдүүд “Миний хонь хургалсан уу, миний ямаа ишиглэсэн үү” хэмээн асуусаар эх өөдөө гүйж ирцгээв. Том хүү Дэлгэрсайхан утсаа алдсан сонинтой бол бага хүү Дэлгэрмөрөн өчигдөр (өнгөрсөн пүрэв гаригт) болсон сумын сунгаанд хүний морь гуйлгаар унаж түрүүлжээ. Дэлгэрмөрөнг удахгүй Улаанбаатараас хамаатных нь хүн ирж авах бөгөөд дөрөвдүгээр сарын 2-нд Гачууртад болох уралдаанд морь унуулахаар болсныг дуулаад бөөн баяр. Том охин Дэлгэрзаяа нь ангийн дарга, гурван настайгаасаа хурдан мориор уралдсан, одоо онц сурлагатан. Дээхнэ үеийн дотуур байрны хүүхдүүд “өвдөг тохой нь цооронхой, өмссөн хувцас нь нооронхой” хэмээн хочлуулж нэгнээсээ боов, боорцогхон зээлж өдөр хоногийг бардаг байсан бол өнөөдөр өөр болжээ. Утас барьж, нэгж, дата өөр хоорондоо шилжүүлж, фэйсбүүк, чат ашигласан шигээ сэргэлэнтэж явна. Бага хүү Дэлгэрмөрөн бол уяачдын дунд алдартай нэгэн. Сумынхаа шилдэг унаач хүүхэд болсны дээр дуучин Н.Баасандоржийн дуулсан “Далай зээрд” болон “Уяачдын алдар”, “Гангараа” зэрэг дууны клипэнд уралдаанч хүүгийн дүр бүтээжээ. Бас энэ хот айлыг дөрвөн жилийн өмнө Цагаан хөтөлд зусч байхад “Малчин” телевизийнхэн ирж уяачдын тухай нэвтрүүлэг хийхэд гол дүрийг Дэлгэрмөрөн хүү бүтээсэн байна.

Буцаж ирэхэд нар гудайж мал хотлох цаг ойртжээ. Хүүхдүүд цай ч уулгүй хот руу гүйлдлээ. Ууган ишиг, ууган хургаа сурсаар. Буурал чихтийн, бор түрийтийн хурга алив, угждаг ишиг бий юү хэмээн хот хороо, хонь малын ажилд уралдацгаав. Ийнхүү үхрийн баасаа цэвэрлэж дуусаагүй шахам байхад хонь хотолж, залгаад уяа морьд нь хивэг тэжээлдээ ирж малчин айлын оройны их ажил ундарлаа. Хэдийнэ хөрвөжсөн хурга давхиж ирсэн эхийгээ хэсэг нудчин хөхөөд сүрэгт уусах бол ишиг, ямаагаа уулзуулах гэж их ажил болно. Мөнхсайханы ямаа гурван бүлэгт хуваагддаг ажээ. Ишгээ голсон арав гаруй ямаа байна. Тэдгээрийг таван ханатай гэртээ оруулж аваад, тойглон уяраах ажил хамгийн хэцүү нь. Нэг бүрчлэн дэлэндэж суугаад хөхийг нь шувтарч, ишгийг хөхүүлнэ. Гологдсон ишиг доожоогүй байдгийг хэлэх үү, эхийгээ ивлэтэл хөхөж огтоос чадахгүй. Бас хүйтэн өдөр ишгээ хөхүүлдэггүй 20 орчим ямаатай. Зөвхөн ийм нэг ямаанд ишгийг нь хөхүүлэхээр дөрөв, тав оролдсоны эцэст ажлын үр дүн гарч хивж, ивлэж үзэгдэнэ. Харин үлдсэн 40 гаруй ямааны ишгийг нэг бүрчлэн эхэд нь угтуулан ойртуулж өгөхгүй бол нэгнээ хайгаад олдог тохиолдол тун ховор юм.

Цас ханзарч доороос нь өвс борго ихээр гарсан тул одоохондоо малын жилбэ, сүүний гарц тун сайн байгаа ажээ. Гэсэн ч шинэ зусаг ямааны ишгийг угжихгүй бол өлдөх хандлагатай. Харин сагилаас дээш ямааны ишиг угжуулахааргүй байна. Оройн хонь хурганы ажлаа арай гэж амжуулсан хот айлынхны хийх дараагийн ажил нь хурдан морины овьёос, тэжээлийн борлонгийн хивэг, хөгшин үнээний өвс өгөх ажил. Үүнийг хүүхдүүд төвөггүйхэн хийчихнэ. Харин нар шингэж бүрий буухаас өмнө ишиг, хургаа барьж гэрт хийхгүй бол шөнө осгож үхэх аюултай. Түүний хажуугаар энэ өдөр ихээхэн хүйтэн байсан учир ердийн үеэс арай эрт уг ажлыг амжуулахаар боллоо. Нэг, хоёроор нь тэвэрч зөөсөөр дулаан байранд нь оруулна. Сүү сайтай малын ишиг, хурга андашгүй. Сүрэгтээ сүлжиж давхиад баригдана гэж үгүй.

Хаврын өдөр уртасч байгаа ч малчдын их ажилд богинодмоор юм. Өглөөн нарнаас оройн нартай уралдаж мал төллүүлэх, ямаа самнах, цаашлаад сааль сүүний их ажил ийнхүү Монголын хөдөөд эхэлж байна. Хавар урсгасан хөлстэй бол намар таргалсан малтай гэдэг. Ийм л онолоор борви бохисхийлгүй хаврын хавсарга, хүйтний эрчийг үл ажран хөдөлмөрлөж явна. Ж.Мөнхсайханы хот айл, Бурхантын-Арын бууцны хаврын нэг өдөр ийн өнгөрлөө.

Гэрэл зургийг Ц.Мягмарсүрэн