Month: April 2017

“Авьяаслаг монголчууд-2015” телевизийн шоуны ялагч “Эгшиглэнт чимээ” хамтлаг энэ сарын 22-нд тоглолтоо хийхээр болжээ. Энэ тухай тус хамтлагийг үүсгэн байгуулагч, Монгол Улсын гавьяат багш С.Жамъянхоролтой ярилцлаа.

---

-Танай хамтлаг удахгүй тоглолтоо хийх гэж байна. Тоглолтын бэлтгэл ажил хэрхэн хангагдаж байна?

-Бид 15 жилийнхээ ойн баярыг угтаж, бие даасан тоглолтоо хийх гэж байна. “Эгшиглэнт чимээ” хамтлагийн авьяаслаг хүүхдүүд маань мэргэжлийн уран бүтээлчид биш болохоор хичээл, сургууль гээд зав зай муутай хэдий ч хажуугаар нь амжуулахыг л бодож байна. Энэ сарын 22-ны 15 цагаас зөвхөн хүүхдүүдэд зориулан тоглоно. Харин орой 19 цагаас нийт ард түмэндээ зориулан уран бүтээлээ хүргэнэ. Үндсэндээ нэг өдөр хоёр тоглолт хийх гэж байна.

-Тоглолтонд мэдээж хэрэг таны гараар бүтсэн хөгжмийн зэмсгийн содон сонин хөг аялгууг сонсох байх. Өөр ямар уран бүтээлчид хүрэлцэн ирж уран бүтээлээ хүргэх вэ?

-Миний ч гэлтгүй 40 гаруй шавь нарын минь бүтээсэн 500 гаруй төмөр, мод, яс, хуванцар, шил, шаазан гэх мэт эд зүйлсийг хөгжмийн зэмсэг болгон ашиглаж, хөг аялгууг нь сонсгоно. Манай тоглолтонд урилгаар Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Н.Чулуунхүү, Завханы С.Батсүх, У.Далантай болоод “Universe best songs”, “Авьяаслаг монголчууд” шоуны оролцогчид оролцоно. Уран бүтээлч хүний хувьд үзэгч, олон түмэнтэйгээ уран бүтээлээрээ уулзана гэдэг хамгийн аз жаргалтай агшин байдаг. Тэр ч утгаараа удахгүй болох тоглолтоо тэсэн ядан хүлээж байна даа.

-“Авьяаслаг монголчууд” шоунд оролцоноос хойш гурван жил өнгөрчээ. Анх энэ шоунд оролцох болсон түүхээсээ хуваалцаач. Мөн “Эгшиглэнт чимээ” хамтлагийг хэдэн онд байгуулж байв?

-Завхан аймгийн Тосонцэнгэл суманд анх “Аялгуу” гэж хамтлагтай байлаа. Улмаар зах зээлд шилжихтэй зэрэгцээд амьдрал ахуй, ажил төрөл өөрчлөгдөж, Эрдэнэт хот руу шилжин суурьшсан юм. Ингээд Эрдэнэтэд “Ардын аялгуу” хэмээх хүүхдийн хамтлагтай болж, орон нутагтаа гурван жил тоглосон. Анх 2001 онд Дархан-Уул аймагт шилжиж ирээд “Эгшиглэнт чимээ” хамтлагийг үүсгэн байгуулсан. Түүнээс хойш өдий хүртэл хүүхдүүдтэйгээ ажиллаж, түмэн олондоо уран бүтээлээ хүргэж байна. “Авьяаслаг монголчууд” шоунд оролцох болсон маань их сонин. 2015 онд би охиныхоо урилгаар Япон улсад очиж хонхны баярт нь оролцоод ирсэн чинь манай шавь нарын эцэг, эхийн төлөөллөөс “Авьяаслаг монголчууд” шоунд оролцохоор аль хэдийнэ бүртгүүлсэн байж. Би өөрөө оролцохгүй хүүхдүүдээ оруулъя гэж шийдээд бэлтгэж эхэлсэн. Тэгээд “Авьяаслаг монголчууд” шоуны баг манай бэлтгэл хийдэг танхимд ирж өөрсдөө бидний үзүүлбэрийг үзэж сонирхсон. Учир нь хөгжим, хүүхдүүд гээд бүх зүйлээ аваад очиход шалгаруулалт хийсэн газар бид багтахааргүй байсан л даа. Шоуны багийнхан ч бидэн дээр ирж бидний тоглолтыг үзээд, хэсэг ярилцаж суухдаа намайг хүүхдүүдтэйгээ хамт хөгжимдөж шоундаа оролц гэж зөвлөсөн. Ингээд хамгийн эхний шалгаруулалт буюу нээлттэй шалгаруулалтад орж байсан түүхтэй. Одоо бодоход их сайхан дурсамж шүү. Харин эхний шат буюу шүүгчийн шалгаруулалтад бид хотод ирж оролцох ёстой байсан. Нэгэнт шоундаа орно гээд сэтгэл шулуудсан учраас эцэг, эхтэйгээ ярилцаад том оврын автобус хөлсөлж хотод ирж байсан. Тухайн үед үнэхээр хүнд байсан ч анх тайзнаа гарч тоглолтоо үзүүлээд үзэгч, шүүгчдээс сайхан үнэлгээ авсандаа баяртай байдаг. Энэ шоунд оролцохоос өмнө зүүн Азийн хүүхдийн 10 дугаар наадам гэж Найрамдал зусланд болж байхад нь оролцож байв. Хоёр мянган оны үед “Туурайн төвөргөөн” гээд олон улсын шинэ хөгжмийн зэмсгийн наадам болж, түүнд бас оролцож байлаа. Улмаар “Авьяаслаг монголчууд”-д оролцож, түрүүлсэн дээ бахархаж явдаг.

-Энэ шоунд оролцоод ялагч болно гэдэгтээ хэр их итгэлтэй байсан бэ?

-Тухайн үед оролцохдоо түрүүлнэ, ялагч болно гэж ёстой бодоогүй. Зүгээр л оролцоод үзье л гэж зорьсон. Ингээд нэгдүгээр шатанд тэнцчихлээ, дараагийн шалгаруултад нь тэнцчихээд за болоо, хангалттай л гэж бодсон. Улмаар шат ахих тусам за шилдэг наймд үлдчихвэл яах бол, бүр цаашаа шилдэг гуравт, финалд үлдчих юмсан гэсэн бодол өөрийн эрхгүй төрдөг юм билээ. Тэр ч утгаараа их хичээх хэрэгтэй болсон. Олон хүний хөдөлмөрийн үр шим түмэн олонд хүрэх нь илүү байсан байх л даа.

-Тухайн үед үзэгчдээс хамгийн олон санал авлаа гэж хэлэх тэр мөчид хамгийн түрүүнд юу бодогдсон бэ?

-Маш сайхан санагдсан. Хүүхдийн цэвэр ариун сэтгэл, цагаан энерги, буян заяа их нөлөөлсөн. Монголчууд маань ч их дэмжиж саналаа өгсөн. Гадаад, дотоод гээд биднийг дэмжиж тусалсан хүмүүсийн ачийг уран бүтээлээрээ хариулах болно.

-Энэ шоуны ялагч “Эгшиглэнт чимээ” хамтлаг анхны 100 сая төгрөгийн эзэн болсон. Нууц биш бол энэхүү мөнгийг юунд зарцуулсан бэ?

-Тэрэнд нуугаад байх юу байхав. Нэг хүний тухайд гэвэл энэ мөнгө чинь их шүү дээ. Харин хамтлаг, тэр дундаа манайх шиг ийм өргөн бүрэлдэхүүнтэй хамтлагийн хувьд ямар хэмжээний мөнгө болох нь ойлгомжтой байх. Бид энэ хөрөнгөө ашиглаж, цаашдаа уран бүтээлээ тасралтгүй хийх боломжтой. Ерөнхийдөө шагналын 100 сая төгрөгөө нийт хүүхдүүд, уран бүтээлчдэд хувааж өгсөн. Мөн хөгжмийн зэмсэг, замын зардал гээд энгийн зүйлсэд л зарцуулсан. Зарим муухай бодолтой хүмүүс “Эгшиглэнт чимээ” хамтлагийн багш 100 сая төгрөгөө ганцаараа халаасаллаа гэж ярьж байна. Тийм байж болох уу.

-Мэдээж хэрэг хөрөнгө мөнгө чухал биш. Харин олон түмэндээ хайрлуулж, хүндлүүлнэ гэдэг асар их хөрөнгө гэлээ. Тэр ч үнэн байх. Шоунд оролцсоны дараа төр засгаас таны зүтгэлийг үнэлж гавьяат багш хэмээх эрхэм цолоор мялаасан шүү дээ?

-Тэгэлгүй яахав. Олон ч жил хүүхдүүдтэй гар нийлж ажилласны минь буян. Хүүхэд бүр ямар нэг авьяастай. Түүнийг нь нээж, хөгжүүлэх л чухал. 2012 оноос хойш “Зөв монгол хүүхэд”, “Авьяас” хөтөлбөрийн хүрээнд хүүхдүүдээ бэлдэж уралдаанд орсон. Мөн насаараа дунд сургуульд дуу хөгжмийн багшийн ажил хийж, нөгөө л цэвэр ариун сэтгэлтэй хүүхдүүдийн дунд явлаа. Ер нь миний амьдрал энэ бяцхан хүмүүстэй салшгүй холбоотой.

-Та ер нь аль нутгийн хүн бэ. Ажил, амьдралынхаа гарааг хэрхэн эхэлж байв?

-Би Завханых. Хөвсгөл нуурын дараа ордог Тэлмэн нуурын хөвөөнд мэндэлсэн хүн. Тэр нуураас цааш 60 киллометрийн зайд орших Монголын хамгийн хүйтэн цэг гэх Тосонцэнгэл суманд хүүхэд ахуй нас минь бусдын адил өнгөрсөн дөө. Сумын соёлын төвд сайн дурын уран сайханч явлаа. Циркийн урлагийг үүсгэн хөгжүүлэхэд хүч хөдөлмөр, авьяас билгээ зориулж першийн тэнцүүр, акробат, үг ярианы номер, илбэ, хөгжмийн эксцентрик зэрэг 70 шахам бүтээлийг чадварлаг тоглож, олон арван хөтөлбөр боловсруулан тавьж циркийн урын санд хувь нэмэр оруулсан ардын жүжигчин Ламжавын Нацаг гэдэг хүн улсын хоёр дахь циркийг Завханд байгуулж байсан юм. Тэр циркэд миний бие сайн дурын жүжигчин байлаа. Нацаг багш залуудаа хийж байсан хөгжмийн нэг үзүүлбэрийг хийж байлаа. Ерэн оноос хойш цирк маань хаалгаа барьсан даа. Түүнээс хойш дунд сургуульд нийгмийн ажилтан, дуу хөгжмийн багш зэрэг ажил хийж байгаад өөрийнхөө хүүхэд насныхаа сонирхлоор эд зүйлийг дуугаргаж, хөгжмийн зэмсэг болгох ажилдаа тууштай орсон. Өдгөө жаргаж суудаг жаран насыг зооглож байна даа (инээв).

-Ямар ч хамаагүй эд зүйлийг хөгжмийн зэмсэг болгон ашигладаг нь таны бас нэг авьяас байх. Анхны хөглөсөн хөгжмийн зэмсэг юу байв?

-Анх модоор хөгжим хийж эхэлсэн. Дараа нь Оросын эвхдэг 40 төгрөгний үнэтэй цагаан орны төмрөөр хөгжим хийсэн. Түүний дараа лонхонд ус хийж эзлэхүүнээр нь хөглөж хөгжим хийж байлаа. Ингээд шаазан, чулуу, яс, турба, төмөр, сангийн хоолой, машины эд анги, бууны сумны хонгио, насос, чийдэнгийн бүрхүүл гээд дуу гаргаж болох бүх зүйлсээр хөгжим хийж байна даа. Айлд орж цай уухдаа ч хүртэл аягыг нь цохиж, үүнээс ямар дуу гарах бол гэж туршиж явдаг. Нэг хэсэг үүгээр өвчилсөн гэх үү дээ. Шөнө нь янз бүрийн эд зүйлсийн дуу чимээ сонсогдож байна хэмээн зүүдэлж хонодог байлаа. Манай шавь нар ч гэсэн эд зүйлээр хийсэн өөрсдийн сонин содон хөг аялгуу гаргадаг хөгжмөө авчирч үзүүлдэг. Энэ чиглэл рүү их дурладаг шүү. Өдгөө миний хөглөсөн хөгжим нэг мянга руу дөхөж байна. Мөн олон ч сайхан шавь нартай болжээ.

-Таны удамд урлагийн хүмүүс бий юү. Гэр бүлээ танилцуулбал?

-Манай гэр бүлийн хүн математикийн багш. Боловсролын салбарт мөн 30 гаруй жил ажиллаж байгаа. Манай ууган хүү хотод цахилгаанчин мэргэжилтэй, урлаг уран сайханд сонсгол сайтай. Удаахь хоёр охин маань Соёл урлагийн их сургуульд багшилдаг. Бага хүүхэд маань мөн тэр сургуульд хөгжмийн зохиолч, найруулагчийн ангид суралцаж байгаа оюутан. Би чинь 50-иад оны хүн шүү дээ. Тухайн үед мэргэжлийн урлагийн байгууллага гэж байсангүй. Харин хөдөө айлын найран дээр ганц, хоёр дуу их сайхан дуулдаг ах дүүс байсан. Ер нь манай удам урлагтай их ойр хүмүүс л дээ.

Үндэсний бөхийн улсын шүүгч Ж.Цэрэвтэй ярилцлаа.

---

-Бөхийн өргөөнд болсон Сонгинохайрхан уулын хишиг барилдаанд арслан Р.Пүрэвдагва, харцага Т.Баасанхүү хоёрын түрүү булаацалдсан барилдаан нэлээд шүүмжлэл дагууллаа. Бөхчүүдийн ёс жудаг алдагдсаны том жишээг харлаа гэж бөх сонирхогчид ярьж байна?

-Өндөр чансаатай 128 бөх барилдсан. Нэг их олон бөх өдөржин барилдсанаас өндөр чансаатай бөхчүүд нь хүч үзээд тэргүүнээ шалгаруулах нь зөв л дөө. Сонгинохайрхан уулын хишиг барилдаан ер нь л боломжийн боллоо. Гэхдээ сүүлийн хоёр бөхийг хүмүүс олон өнцгөөс нь хүлээж авлаа. Нэг нь дэвжээний зах руу зугтаж нөгөөх нь барих гэж зүтгэх. Бөхийн ир гэж байдаг юм. Барилдааны явцад ир, идэвх, эр зориг нь орчихсон бөхийн ирийг мохоох гэж учраа нь зугтааж, цааргалдаг. Энэ аргыг улсын арслан Р.Пүрэвдагва хэрэглэсэн юм болов уу. Т.Баасанхүү ч олон бөх давчихлаа, тэр эр зоригоороо барилдвал арсланг давчихна гэсэн ойлголттой барилдах гэж оролдлоо. Арслан дэвжээний дэвсгэрт орооцолдож уналаа. Үүнийг бөхийн ёс жудгийн талаас нь аваад үзэхэд тэр хоёр олны өмнө дэвжээн дээр гарсан бол сайхан л барилдах ёстой. Нэг нь зугтаж, нөгөөдөх нь хөөж, бүдэрсэн гэдэг шалтгаанаар дахиад барилдахгүй, үзэгчдийг чилээх, барилдааныг удаашруулж байгаа нь бөхийн ёс жудагтай холбоотой асуудал. Энэ асуудал зөвхөн уг барилдаан дээр ч гарсан юм биш, өмнө нь хэд хэдэн барилдаан дээр гарсан. Тийм учраас манай бөхчүүд талбай, дэвжээн дээр гарсан л бол ард түмэнд сайхан барилдаан үзүүлж, олныг баясгасан сайхан мэх хийж, барилдаан гаргаж барилдах нь бөхийн хөгжилд их ач холбогдолтой. Гэтэл ганцхан давааны төлөө бөөцийсөн, нөгөө бөхийнхөө ирийг мохоох зэрэг байдал, өнгө аяс гаргах нь бөхийн ёс жудагт нийцэхгүй.

-Спорт талаас нь харвал тэр хоёр бөх бол түрүүлэхийн төлөө өрсөлдөж байгаа өрсөлдөгчид. Үндэсний бөх гэдэг хэдий спорт ч гэлээ Монголын ард түмний эв нэгдэл, баяр цэнгэлийн манлай болсон бэлгэдлийн чанартай том зүйл. Эрчүүдийн маань хийморийг сэргээсэн наадаан. Гэтэл тэр үндэсний спортоор барилдаж байгаа залууст нь жудаг гэж юм бараг алга шив?

-Олон жилийн түүхэн уламжлалтай монгол бөх шүү дээ. Хүү төрвөл барилдуулж, хүлэг төрвөл уралдуулдаг Монголын заншлын нэг том наадам. Сайхан шударга барилдаж, уран мэх хийж, сэтгэлгээ гаргаж, ухаан бодлоо уралдуулан байж барилдах нь монгол бөхийн жинхэнэ утга агуулга, мөн чанар нь. Гэтэл сүүлийн үед тийм биш болчихлоо. Давааны төлөө яаж ч мэдэхээр байна. Цааргалж, уначихсан мөртлөө тэрийгээ мэдэхгүй дахиж барилдах гэж оролддог. Давсан нь өөрийгөө давсан гэхээр нөгөөх нь зөвшөөрч өгдөггүй. Энэ бүхэн нь ёс жудаггүйг харуулахын зэрэгцээ, үзэгч олныг хүндлэхгүй байгааг илтгэж байна. Олон түмнийг баясгасан сайхан барилдаан гаргах, ийм сайхан бие хаатай төрснөөрөө сайхан барилдаан харуулж ард түмнээ баясгах ёстой гэдэг боловсон ойлголт зарим бөхчүүдэд дутагддаг. Сонгинохайрхан уулын хишиг барилдаан дээр тиймэрхүү зүйл харагдаж л байсан. Хоёр сайхан бөх гар бариад л барилдчихдаг байхгүй юу. Унасан нь инээгээд л тахимаа өгөөд унагасан нь ч инээгээд л тахим авдаг. Ингэж л үзэгчдээ хүндлээд явах байтал давааны төлөө тэр хоёр бөх юу хийнэ үү, яана уу гэдэг нь ард түмэнд хамаагүй юм шиг л ноцолддог. Телевизээр, орон даяар шууд дамжуулж байгаа тэр сайхан үйл явдлыг хүндэтгэхгүй байгаа юм уу, эсвэл ухаарахгүй байгаа юм уу. Эсхүл ерөөсөө тийм сэтгэлгээтэй болчихсон юм уу, энэ бөхчүүд.

-Ийм жудаггүй байдал гаргаад байгаа нь залуу бөхчүүдийн ааш авир, харилцаатай холбоотой юу. Эсвэл тэдэнд ахмад, улсын цолтой бөхчүүд нь зааж зааварлахгүй байна уу?

-Би Орхон аймгийнхаа Үндэсний бөхийн холбоонд ярьдаг юм. Шинэ залуу, гарч ирж байгаа залуу бөхчүүдэд Монголын үндэсний бөхийн ёс жаяг, хэв маяг, гараа дэвээ, шаваа, тахим өгч авахаас эхлүүлээд бөхийн уран сэтгэлгээ, мэдрэмжтэй барилдахыг заах сургалт хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол энэ залуу бөхчүүд дур дураараа л барилдана. Тааруухан аашилдаг бөхийг дуурайгаад л явчих юм бол сайн бөх болж, ард түмэндээ хүндлэгдэхгүй. 1930 онд Ховд аймгийн Ванчинхүү, Дорнодын “Гулзгай” Дамчаа хоёр үзүүр түрүүнд үлдээд хоёулаа бараг зэрэг унасан байгаа юм. Тэгтэл Ванчинхүү түрүүлж босоод “Миний дүү чи давлаа. Чи давсан. Ах нь тахимаа өгье” гэсэн чинь Дамчаа “Үгүй ээ, ах аа. Та давсан. Би танд тахимаа өгөх ёстой” гэсэн гэдэг. Ингээд Дамчаа Ванчинхүүд тахимаа өгснөөр Ванчинхүү түрүүлж арслан болсон ч хоёуланд нь арслан цол өгсөн шүү дээ, тэр жил. Ийм сайхан ёс уламжлал байдаг. Үүнийг би бөхийн тухай номдоо бичсэн. Бөхийн хорхойтнууд, бөхчүүд маань уншдаг бол их л зүйлийг ойлгох байх шүү.

-Сүүлийн үеийн залуу бөхчүүд ингэж чих халууцуулж байгаа болохоос биш үндэсний бөхөд жудагтай бөхчүүд бий шүү дээ?

-Байлгүй яахав. Цагаан сарын барилдаанд 13, Нууц товчооны 370 жилийн ойн барилдаанд түрүүлсэнтэйгээ нийлээд улсын наадамд 12 удаа түрүүлсэн Б.Бат-Эрдэнэ аварга байна. Маш жудагтай, намбатай сайхан барилддаг. Монгол Улсын даяар дуурсагдах далай даян дархан аварга Х.Баянмөнх байна. Монголын үндэсний бөхийн түүхэнд түрүү бөхийн тоог анх удаа хоёр оронтой тоонд хүргэсэн бөх шүү дээ. Энэ хүн бол бас их даруу. Тэр үед бөхчүүдийн дунд аатай гэж нэрлэгддэг зарим нэг сагсуувтар бөхийн тоонд хавчигдаж, орж ч байлаа. Тэгсэн ч Х.Баянмөнх уналаа гэвэл унадаг, давлаа гэвэл даваад явчихдаг л бөх. Энэ мэтээр сайхан явж ирсэн жудагтай бөхчүүд байгаа. Гоё, гоё жудагтай бөхчүүд байсан. Өмнөговийн, улсын арслан Г.Дэмүүл бас их аатай мөртлөө унаснаа хүлээдэг жудагтай бөх байсан. Манай аваргууд чинь мундаг шүү дээ. Д.Цэрэнтогтох аваргаас эхлүүлээд бүгд л унасан бол унаснаа хүлээдэг. 1991 оны улсын наадамд улсын гарьд П.Сүхбат шөвгийн дөрөвт Б.Бат-Эрдэнэ аваргатай үлдсэн. Б.Бат-Эрдэнэ аварга амлаж аваад барилдахад зүүн хөлд нь баруун хөлийн этээг хагас хийгээд л өвдөглүүлчихсэн. Тэгэхэд Б.Бат-Эрдэнэ аварга босч ирээд сайхан өмсөөд л тахимаа өгч л байсан. Одоо бол зарим бөхчүүдийг харахаар тэгж тахимаа өгөхөө больчихож дээ гэж харагдах юм.

-Учраа бөхөө унагачихаад дээрээс нь дарж, бүр нудраад, шанаадаад босч ирж байгаа нь харагддаг?

-Энэ бол ёстой муухай. Унагачихаад дээрээс нь дараад нидрээд байдаг. Унагачихаад дээрээс нь унах шаардлагагүй, биеийнхээ тэнцвэрийг олчихсон байж л дараад унадаг. Улсын харцага Ц.Содномдорж, гарьд Б.Гончигдамбыг унагачихаад гарыг нь мушгиад л. Б.Гончигдамба гараа мушгиулчихаад л босч чадахгүй байсан. Унагасан бол унагасан ш дээ. Уначихсан байхад гарыг нь мушгиад дороо хийгээд байдаг. Энэ бол маш муухай. Уначихсан мөртлөө унаснаа хүлээхгүй зогсдог, унагачихаад дээрээс нь дарж нидэрдэг ийм зүй бус зүйл манай энэ бөхчүүдэд их байна. Үүнийг бөхийн сонгуультнууд, бөхийн холбоод маань анхааралдаа авч сургалт явуулах хэрэгтэй. Манайхан бөхөө барилдуулж байна, бөхийн тоо олон болж байна гэдэг ч үндэсний бөхийн тэр сайхан ёс жаягийг эзэмшүүлэх, гаргасан дутагдлыг дор нь засуулах зэрэг нь дутагдалтай байна.

-Уран гоё мэх хийж үзэгчдийг суудлаас нь өндөлзтөл барилддаг бөхчүүд их сайхан. Бас унасан ч инээгээд л босч ирдэг бөхийг хүмүүс их хайрлаж хүндэлдэг. Гарьд П.Сүхбат агсныг ард түмэн одоо ч хайрладаг?

-Тийм шүү дээ, П.Сүхбат чинь тийм л бөх байгаа юм. Унасан ч инээж байдаг, давсан ч инээж байдаг. Би цолгүй залуу бөхөд уначихлаа гээд харамсахгүй. Тээр жил улсын наадамд залуу бөх Баянмөнхийн Гантогтохтой барилдахдаа буруу мэх хийхтэй зэрэг нь нөгөөх нь эргээд чөлөөт бөхийн мэх хийгээд унагачихсан. Долоогийн даваа, зааны даваан дээр тэгж унасан юм. Духандаа гараа хүргээд л өөрийгөө унаснаа хүлээн зөвшөөрөөд инээгээд л тахимаа өгч байсан шүү дээ. Их сайхан. Цолгүй байсан залуу бөх Б.Гантогтох заан цол авч байх жишээтэй. Тийм л их гоё, өрсөлдөгчөө өрөвддөг, өрсөлдөгчөө зөв үнэлдэг бөхчүүдийг харахаар баясал төрж над мэтийн бөхийн хорхойтнуудын нүднээс нулимс гарах шиг л болж байгаа юм. Тэгтэл унаснаа хүлээдэггүй, ёс зүйн алдаа гаргадаг, унагасан бөхөө дарж нидэрдэг ийм юмнууд чинь хүмүүсийн сэтгэл зүйд муугаар нөлөөлж байгаа юм.

-Үндэсний бөхийн хийморилог сайхан шинж чанар нь гээгдээд үзэхэд ч аймаар тал руугаа ороод байна. Хоёр учраа бөх биш өстөн дайснууд л таарчихсан юм шиг авирлацгаах нь харамсалтай?

-Харин тийм ээ. Бөхийн сэтгэлзүйг өөрчлөх хэрэгтэй. Ялангуяа тэр бөхчүүдэд сургалт хэрэгтэй, ахмад бөхчүүд, цолтой бөхчүүд, улсын шүүгч, бөхийн засуул, сонгуультнуудын сургамж, хичээл хэрэгтэй. Бүр шаардлага гарвал дүрэмд өөрчлөлт оруулж тийм ганц давааны төлөө ёс жудаггүй загнаж, үзэгчдээ хүндэлдэггүй бөхчүүдэд хариуцлага тооцож явах ёстой. Сар, жилээр нь барилдах эрхийг нь хасах зэргээр хариуцлага тооцох цаг нь болсон. Ийм өөрчлөлтийг бөхийн дүрэм журамд суулгавал олон түмэн ч бөхөө хүндэлнэ.

Аймаг, цэргийн цолтой 700 гаруй бөх бий. 1921 оноос хойш улсын цол авсан бөхчүүдээс 600 гаруй нь хорвоогийн мөнх бусыг үзүүлээд байна. 1000 гаруй сайхан цолтой бөхчүүд байна. Тэдгээр бөхчүүд чинь ойлгоно ш дээ. Ийм том бөхчүүдийн дунд би ганцаараа ингэж өвчигнөж, дөвчигнөх ёсгүй юм байна. Энэ хүмүүсийн хийсэн сургалт, хичээл, уламжлалаас харахад огт тэгж болохгүй юм байна гэдгийг ухаарна.

Нудрах, чичих, бие бие рүүгээ нүдээ хурцлах тэр асуудал бол муухай. Энэ ертөнц дээр байгаа хоёрхон бөх нь тэр хоёр биш ш дээ. Тэр хоёрын цаана 1000 гаруй цолтой бөх байна. Тэр хоёрын барилдааныг харсан жаахан хүүхэд “Ээ энэ хоёр бөх чинь нэгнээ зодох нь. Бөхчүүд гэдэг чинь танхай маягийн хүмүүс байдаг байх нь” гэж ойлгохоор байна. Үүн дээр нэг зүйлийг нэмж хэлэхэд бөхийн тайлбарлагчид маань бөхөө их зөв тайлбарлах ёстой. Бөхийн тайлбар дээр манайхан алдаж байгаа юм байна. Дандаа л “Өвдөг шороодлоо” гэж ярих боллоо. Монголын Үндэсний бөхийн дүрэмд “Өвдгөөрөө өвсний толгой шүргэх буюу газар хүрэхийг өвдөг шороодно” гээд биччихсэн байгаа. Бүр дээр үед Богд хааны үед ноёны бөх гэж байхад ардын бөх ноёны бөхтэй барилдаад хальт унагаад босгоод ирэхэд зөвшөөрөхгүй. “Үгүй үгүй, унагаагүй. Зөвхөн өвдөг нь шороодсон. Дахиж барилдуулъя” гэдэг байж. Өвдөг шороодох гэдэг чинь тэрнээс гаралтай юм. Түүнээс биш одоо энэ сайхан дэвсгэр, цэлгэр танхим, цэнгэлдэхийн зүлгэн дээр бөхчүүдийг шороотой хутгаад байх юм байхгүй. Телевизийн зарим тайлбарлагч өвдөг шороодлоо л гээд яриад байдаг. Тэгж ярихгүйгээр, “Уналаа”, “Тэр бөхөөр давлаа” гэж ярих нь зүйтэй. Бөхийн тайлбарт янз бүрийн алдаа их гарна аа, тэгж хэлээсэй, ингэж хэлээсэй гэж бодогдоно. Хоёр аймгийн дөрвөн арслан барилдаж байхад л “Дөрвөн аймгийн арслан барилдаж байна” гэж байгаа юм. Тэрийг нь хартал Ховдын хоёр, Говь-Алтайн хоёр арслан л барилдаж байх жишээний.

-Таны бөхийн номууд их эрэлттэй байдаг. Та аварга, арслан цолтнуудын тухай ном бичсэн. Одоо гарьд, заан цолтнуудын тухай өгүүлэх номны ажилдаа орчихсон байгаа гэл үү?

-“Үндэсний бөхийн 21 аварга” номыг 2013 онд хэвлүүлсэн юм. 1921 онд улсын наадамд түрүүлсэн, Архангай аймгийн харьяат Лу гүний Вандан аваргаас Г.Эрхэмбаяр аварга хүртэлх 21 аваргын тухай энэ номд бичсэн. 1921-2013 он хүртэл улсад түрүүлсэн, үзүүрлэсэн их шөвөгт үлдсэн бөхчүүдийн талаар судалгаа гаргасан юм. Харин өнгөрсөн жил 51 арслангийн тухай номоо гаргасан. 1923 онд Ардын хувьсгалын наадамд Архангайн Далантай арслан түрүүлснээрээ ардын хувьсгалын жилүүдийн анхны арслан болсон. Энэ хүнээс эхлүүлээд 2015 онд арслан болсон Э.Оюунболд хүртэл бичсэн юм. Бас л барилдааны бодит байдлыг уран сайхны аргатай хослуулж гарал үүсэл, төрөлх аймаг нутаг, ямар барилдаанаас гараагаа эхэлсэн юм. Улс, аймаг, сумын барилдаанд хэрхэн барилдсан юм. Ямар ямар амжилт гаргаж хэдэн удаа шөвгөрсөн юм гээд их дэлгэрэнгүй бичсэн л дээ. 2003 оноос гарьд гэж цол өгдөг болсноос хойш 11 гарьдтай болоод байгаа. Тэдний тухай бүх мэдээ сэлт, материалаа олоод бэлдээд тавьчихсан байна. Өнөө жилийн наадмаар нэг гарьд төрөх байх. Тэгэхээр 12 болгоод ирэх намраас хэвлүүлнэ гэж төлөвлөчихсөн. Энэ номны дараа хэвлэгдэх 140 гаруй зааны хураангуйг бичиж байна. Жишээ нь хамгийн их заан цолтон төрсөн Булган аймгийн 29 заан. Архангай, Завхан, Өвөрхангай гээд л заануудынхаа гарал үүсэл, төрсөн он сар, нутаг хошуу, улсад үзүүлсэн амжилтуудыг нь базаад бичиж байна даа.