Month: April 2017

Хаврын урь орьж ханш нээгдэхтэй зэрэгцэн улстөрчдийн “ханш” давхар нээгддэг нь жам шахуу болчихсон зүйл. Үүний баталгаа нь Ман-ынхны хоорондын цусгүй тулаанаас харагдана. Ман-ынхан асуудлаа бүлэг дотроо чимээгүйхэн ярилцаж гадагшаа хэрүүлийн алим шиддэггүйгээрээ бусад намуудаас ялгаатай. Үүнийгээ ч шагшин ярих нь олонтаа. “Сархад савнаасаа бусдыг дийлдэг” хэмээх үг бий. Үнэн хэрэгтээ Ман-ынхан албан тушаал, концессын төслүүдээс үүдэн нам доторх хэрүүл нь савнаасаа хальчихаад байгаа нь хаврын хахир өдрүүдэд хачир болж ч байх шиг. Ц.нямдорж нарын зарим гишүүд УиХ-ын дарга М.Энхболдыг Ерөнхийлөгч болон дэвшээд явчихвал парламентын танхимын хоймор дахь суудалд тухлах хүсэл их бий. Энэ нь ч сүүлийн саруудад илүүтэй мэдрэгдэж сав л хийвэл намынхнаа намнах болсноос тод харагдана. намаасаа санал нэгтэй дэмжиж Ерөнхий сайд болгосон ж.Эрдэнэбатыгаа “аймгийн засаг дарга” хэмжээнийх гэж шүүмжилж, эр бяраа харуулна. засгийн газрын тэргүүн ч түүнийг “УиХ-ын дарга болох гэж ингэж байгааг тань мэдэж байна” гэдгийг нь хүртэл бүлгийн хурал дээрээ хэлээд амжсан гэдэг. Концессын төслүүдийн хэрүүлд оролцсон УиХ-ын гишүүн Х.Болорчулуун “Засгийн газрыг огцруулах асуудлыг оруулж ирнэ” хэмээн мэдэгдчихсэн.

Энэ хаврын улс төр нам хоорондын гэхээсээ илүүтэй эрх баригчдын дотоод зөрчил давамгайлж байна. МАН-ын гишүүдийн ярьж байгаагаар Засгийн газар Их хурал тэр дундаа бүлгийн гишүүддээ хэлэлгүй сайд нар нь концессыг хувааж “идэх” гэж байна хэмээн ихэд бухимдаж байгаа бололтой юм. Эрх баригчдын хүслээр бол бүгдээрээ хувааж идэх ёстой гэж уншигдаж байна.

Сангийн яам, Үндэсний хөгжлийн газрынхан хэрүүлийн алим тариад буй концессын жагсаалтыг МАН-ын гишүүдэд ч бүрэн тарааж өгөөгүй гэдэг. Учир нь Засгийн газрын гишүүдэд хамаатай гэдэг нь доорх концессын жагсаалтаас харж болохоор. Ихэд нууцлаг маягаар явж байгаа гэхэд болно. МАН-ынхныг талцуулсан Засгийн газарт багтсан сайд нар өөрсдөө хувааж авсан гэх концессын төслүүдийг танилцуулъя.

Концесс 1

Засгийн газраас баталсан концессын жагсаалтын эхэнд 2016 оны арваннэгдүгээр сарын 16-ны өдрийн Засгийн газрын хуралдаанаар баталсан барих, шилжүүлэх гэрээтэй 148 дугаар бүхий концесс байх юм. Энэ өдрийн Засгийн газрын хуралдаанаар уг нь албан тушаалтнууд гар утасныхаа төлбөрийг өөрсдөө төлөх, тэмдэглэлт ой, баяр ёслолд Засгийн газрын нөөцөөс хөрөнгө гаргахгүй байх, цалин, тэтгэмжтэй холбоотой өр төлбөрийг эцэслэх зэрэг асуудлуудыг шийдэхэд хамтад нь шийдсэн байна. МАН-ын гишүүд хувийн компанид мөнгө зарцууллаа хэмээн орилж байгаа ч тэр үед үгээ хэлээд явах боломжтой байж. Уг концесс нь “Оюу толгой-Цагаан суварга чиглэлийн агаарын шугам, дэд станц”-ын төсөл. Нэг үгээр хэлбэл, цахилгаан дамжуулах агаарын шугам, дэд станц барина гэсэн үг. Барьж дууссаныхаа дараа Засгийн газар мөнгийг нь төлөх учиртай. Энэхүү концессын төсөвт өртөг нь 32 сая 231 мянга, 104 ам.доллар. Үүнийг төгрөгт шилжүүлэн тооцвол 78 тэрбум 752 сая төгрөг болж байна. Гүйцэтгэгч компани нь Монголын алт компани буюу МАК ХХК аж. МАК компанийг УИХ-ын гишүүн, Нийгмийн хамгаалал, хөдөлмөрийн сайд Н.Номтойбаярынх гэдгийг хэлүүлэлтгүй бүгд мэднэ. Ерөнхий сайдыг “МАК-ийн Ерөнхий сайд юм уу” хэмээн цоллуулахад хүргэсэн төсөл энэ юм. Энэ төслийг хэрэгжүүлснээр Цагаан суваргын ордын бүтээн байгуулалтыг цахилгаанаар хангахын зэрэгцээ Дорноговь аймгийн Мандах, Хатанбулаг сумыг төвлөрсөн эрчим хүчний системд холбох гэнэ.

Концесс 2

Өнгөрөгч гуравдугаар сарын 29-ний өдрийн Засгийн газрын хуралдаанаар “Чойр дэд станцын өргөтгөл, шинэчлэл”-ийн төслийн 103 тоот тогтоолоор баталжээ. Гэхдээ Засгийн газрын хуралдааны албан мэдээлэлд энэ талаар тусгагдаагүй байх юм. Уг хуралдаанаар “Багануур-Улаанбаатар цахилгаан дамжуулах агаарын шугам, дэд станцын төсөл”-ийн явц, цаашид авах арга хэмжээний талаар Засгийн газрын хуралдаанд Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын дарга Ж.Мөнхбат танилцуулга хийснээс “Чойр дэд станцын өргөтгөл, шинэчлэл”-ийн төслийг хэрэгжүүлэхээр баталсан зүйл алга. Аль гараараа дэмжлэг хүлээсэн нь эргэлзээтэй гэсэн үг. Энэхүү барих, шилжүүлэх гэрээтэй концессын төсөвт өртөг нь 31 сая 798 мянга, 194 ам.доллар юм байна. Төгрөгт шилжүүлэн тооцвол 77 тэрбум 695 сая төгрөг болж байгаа. Хамгийн сонирхолтой нь уг концессыг “Алтай трест” ХХК гүйцэтгэх аж. “Алтай трест” компани нь УИХ-ын гишүүн, Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд С.Бямбацогтынх хэмээн яригддаг.

Концесс 3

УИХ-ын гишүүн, Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газрын дарга Ж.Мөнхбат өнгөрөгч даваа гаригийнхаа бүлгийн хуралдаан дээр “Би нэг зүйл хэлэхгүй бол болохгүй юм байна. Надтай холбоотой нэг концессын гэрээний асуудал байна. Говь руу явж байгаа 30 гаруй км замын ажлыг концессын гэрээгээр гүйцэтгэж байгаа. Гэхдээ өмнөх Засгийн газрын үед байгуулсан гэрээ” гэдгийг тодотгосон байдаг. УИХ-ын гишүүн Ц.Нямдорж “Та нарт юм байвал Мөнхбат шиг ингээд хэлчих” гэж хэлэхэд хүргэсэн яри л даа. Энэ нь 2016 оны тавдугаар сарын 16-ны өдрийн Засгийн газрын хуралдааны 264 дүгээр тогтоолоор баталсан концессын гэрээ байгаа юм. Уг концессын ажлыг Ч.Сайханбилэгийн Засгийн газар баталсан гэсэн үг. Энэ нь “Өмнөговь аймгийн төвийг нийслэлтэй холбосон авто замын “Шар тээг”-ийн уулзвараас Цогц цэций сумын төв хүртэлх 59.6 км хатуу хучилттай автозамын төсөл” аж. Барих шилжүүлэх төрлийн уг концессын ажлын 30 гаруй км нь Ж.Мөнхбат сайдад хамааралтай юу, эсхүл бүхэлдээ юу гэдэг нь асуулт хэвээрээ үлдэж байна. 59.6 км хатуу хучилттай автозамын төслийн төсөвт өртөг нь 35 сая 922 мянга 290 ам.долларын буюу 87 тэрбум 771 сая төгрөг юм байна. ЗГХЭГ-ын дарга өөрийнхөө нэр дээр хамаатуулж байгаа ч “Эм Си Эф” ХХК гүйцэтгэгчээр нь ажиллах гэнэ. Бас автозамын концесстой холбоотойгоор УИХ-ын гишүүн Б.Дэлгэрсайханаас бүлгийн гишүүд нь тайлбар авчээ.

Концесс 4

Жагсаалтын дөрөвдүгээрт Ч.Сайханбилэгийн Засгийн газрын үед буюу 2016 оны дөрөвдүгээр сарын 18-ны өдрийн хуралдаанаас 213 дугаар тогтоолоор батлагдсан ажлыг үргэлжлүүлэхээр орж иржээ. Энэ нь “Завхан аймгийн Сонгино сумаас Увс аймгийн Хяргас Зүүн хаяа чиглэлийн 135.5 км хатуу хучилттай авто замын төсөл” байна. Барих шилжүүлэх нөхцөлтэй авто замын ажлын төсөвт өртөг нь 86 сая, 508 мянга, 551 ам.доллар. Үүнийг төгрөгт шилжүүлэн үзвэл 211 тэрбум, 373 сая төгрөг болж байгаа юм. Тус замын гүйцэтгэгч компаниар “Хос мөнгөн залаа” компани ажиллаж байгаа юм байна. Эл компанийн талаар одоогоор ямар нэгэн мэдээлэл байхгүй байгаа юм. Ямартай ч Завхан аймгийн Сонгино сумаас “Үзүүрийн булаг” гэх газар хүртэл автозам нь тавигдсан бөгөөд цаашаа уг ажил үргэлжлэхээр ийнхүү орж ирээд байгаа нь энэ. Эх сурвалжуудын хэлж буйгаар АН, МАН-ын нөлөө бүхий хүмүүсийн оролцоо бий гэх юм билээ.

Концесс 5

Өнгөрөгч оны арван­нэгдүгээр сарын 16-ны өдрийн Засгийн газрын хуралдааны 148 дугаар тогтоолоор “Завхан аймгийн Тосонцэнгэлийн дөрвөн замын уулзвараас Нөмрөг, Сонгино чиглэлийн 167 км хатуу хучилттай автозамын төсөл”-ийг хэрэгжүүлэхээр болжээ. Барих, шилжүүлэх нөхцөлтэй хатуу хучилттай авто замын энэхүү ажлын төсөвт өртөг нь 660 сая, 17 мянган юань. Төгрөгт шилжүүлэн үзвэл 234 тэрбум 160 сая төгрөг юм байна. Уг замын ажлын явц ямар байгаа талаарх мэдээлэл одоогоор алга. Гэрээнд өөрчлөлт орсноор уг замыг барих компани өөрчлөгдөж байгаа бололтой.

Концесс 6

Монгол Улсын Ерөнхий сайд Ж.Эрдэнэбаттай холбоотой нэг авто замын нэг концесс орж ирсэн талаар зарим эх сурвалж хэллээ. Уг концессын төслийг энэ оны гуравдугаар сарын 15-ны өдрийн Засгийн газрын хуралдаанаар баталжээ. Засгийн газрын 84 дүгээр тогтоолоор баталсан уг замын ажил тухайн өдрийн Засгийн газрын хуралдааны мэдээлэлд байхгүй байсан юм. Энэ өдрийн хуралдаанаар Уул уурхайн дэд сайдаар Д.Загджавыг томилж, Ноён уул орчмын байгалийн нөөц газрын хилийн зааг, Тост, Тосон бумбын нурууны байгалийн нөөц газрын хилийн заагуудыг тус тус тогтоож, Өмнөговийн Ханбогдод зэсийн баяжмал боловсруулах үйлдвэр барих асуудлыг шийдсэн талаар Засгийн газрын сайтад мэдээлжээ. Дархан-Эрдэнэтийн автозамаас Сэлэнгэ аймгийн Сант, Орхон сумын замыг зураг төслийг нь боловсруулах-барих-шилжүүлэх нөхцөлтэй 22.2 км авто зам юм байна. Төсөвт өртөг нь 26 тэрбум 640 сая төгрөг аж. Магадгүй Ерөнхий сайдыг огцруулах асуудал оруулж ирнэ гэсэн шалтгаан нь үүнтэй холбоотой байж мэднэ.

Концесс 7

Хэрүүлийн алим тарьсан концессын төслүүдийн жагсаалтын сүүлд 2016 оны арваннэгдүгээр сарын 23-ны өдрийн Засгийн газрын хуралдаанаар удтал хүлээгдэж буй Яармагийн гэх тодотголтой төрөх эмнэлгийн асуудлыг шийдэхээр болсон байдаг. “Нийслэлийн Хан-Уул дүүрэгт баригдаж байгаа 300 ор бүхий төрөх эмнэлгийн барилгын ажлыг дуусган, дэд бүтэц барих” төсөл юм. “Зураг төсөл боловсруулах-барих-шилжүүлэх” төрлөөр уралдаант шалгаруулалтын аргаар хэрэгжүүлэхээр Засгийн газар 2013 онд шийдвэрлэсэн. Барилгын ажлын гүйцэтгэл 68 хувьтай байсан ч төсвөөс санхүүжүүлэх боломжгүй болсноос ажил нь зогсоод байсан юм. Төслийн уралдаант шалгаруулалтыг Үндэсний хөгжлийн газарт даалгаад байсан. Тэгвэл 68 хувьтай байсан барилгын ажлыг гүйцэтгэх, дэд бүтцийн асуудлыг шийдэхэд 20 гаруй тэрбум төгрөг тусгаад байгаа аж.

Эдгээр концесс нь барих шилжүүлэх гэрээтэй байгаа нь анхаарал татна. Учир нь уг ажлаа хийж дуусгаад улсад шилжүүлж, мөнгөө авна гэсэн үг. Ерөнхий сайдын хэлснээр уг нь барих, ашиглах, шилжүүлэх гэрээтэй байх ёстой л доо. Ашиглах гэдэг нь тухайн концессыг гүйцэтгэгч компани нь барьж, ашигласнаар өөрсдийн зардлыг олсны дараа Засгийн газарт тодорхой хугацааны дараа өгөх үүрэгтэй юм. Ямартай ч дээр дурдсан долоон төрлийн концессыг Засгийн газар хэрэгжүүлнэ гэсэн ч бүлгийн гишүүдийнхээ эсэргүүцэлтэй тулгараад байна. Эдгээр концессын ажлууд цаашид хэрхэн шийдэгдэхийг л харах үлдлээ.

Эдийн засаг хямралтай байгаа тул УИХ-аар баталсан төсвийн хүрээнд их биш ч чинээндээ таарсан бүтээн байгуулалт, засвар, үйлчилгээний ажлууд нийслэл болон аймгуудад хийгдэхээр байгаа. Эдгээр ажлуудад хувийн хэвшлийнхэн орох сонирхол ихтэй байгаа ч тухайн тойргоос сонгогдсон гишүүд нь өөрсдийн лоббигоор хамаарал бүхий компаниудаа оруулахаар зүтгүүлж байгаа аж. Үүнээс үзэхэд Засгийн газар л концессыг шахаад байгаа гэж ойлгож болохгүй нь. Төр түшилцэж буй эрхмүүд хүртэл өөрсдийн эрх мэдлийн хүрээнд тодорхой хэмжээний төсөвтэй ажлуудад хуруу дүрж байгаа нь үнэн юм. Гэхдээ аливаа ажлыг өөрсдийн өчүүхэн эрх ашгийг хутгахгүй хийж болохгүй гэж үү.

Д.Өрнүүн

Баянцагааны их хялганат талын Чигчийт хэмээх газар

Сүхбаатар, Баруун-Урт, Дарьгангын шаргал тал руу явна гэхээс шөнө ч нойр хүрсэнгүй, үүр цайлгав. Үүр манхайн цайхын алдад аяны багийг минь замчлан харгуйлах Ренчинханд ах “Замаасаа Бор эгчийг авлаа. Гэрийнхээ үүдэнд хүлээж байх уу” гэж утас цохиж байна. Наран ургах хэрд бид Налайхаас цааш Зуунмод орчимд аян замдаа нэгэнт жигдэрсэн байв. Монгол Улсын төрийн шагналт яруу найрагч, цогт эх оронч Улаан сахиусны овогт Очирбатын Дашбалбарын жаран насны ой энэ онд тохиож байгаа. Дарьганга нутагт мэндэлж, даяар Монгол түмэндээ алдаршсан суу билигт их хүмүүний тэгш ойд “Өдрийн сонин” гүн хүндэтгэл үзүүлж, томилолтоор илгээсэн нь энэ.

Манай “морин жолооч” Дугаржавын Ренчинханд бол Баруун-Урт хотын цэвэр усны шугамыг ерээд оны эхээр татаж, сүхбаатарчуудад буян болсон, Дундговь аймаг, Улаанбаатар хотын цэвэр усны байгууламжийг барилцахад хүчин зүтгэлээ өгсөн гидро-инженер мэргэжилтэй хүн л дээ. “Дүүрэн трейд” компанийн захирал, Онгон сумын Нутгийн зөвлөлийн тэргүүлэгч. Өнгөрөгч намар соёлын гавьяат зүтгэлтэн, дэлхийн энтэй найрагч Гомбожавын Мэнд-Ооёог төрөлх тоонот Шар бүрдэндээ очиж, Чингис хааны одонгийнхоо мялаалгыг нутгийн зон олонтойгоо хуваалцахад морин жолоочийг нь хийсэн нөхөр.

Дашбалбар багшийн гэргий Н.Борхүүхэн “Дарьганга, Наран явна гэсэн чинь урьд шөнө сэрвэлзээд нойр ч хүрсэнгүй” гэж тэрүүхэн тэндээ шүүрс алдсанаа Ренчинханд ахтай яриа өрнүүлэв. Тэгэхнээ тэр хоёр биенээ таньдаг болоод явчихав. Ренчинхандын эгч Даваатай Бор эгч нэг ангид сурч байж. Баянгийн даваан дээр нүүр хагарч, тэнгэр хангайдаа өргөл юүгээн сацаад Чингис хот ортол аян замын турш хөөрөлдсөөр явав. Тухтай унааны цонхоор хаврын шаргал наран ээж, зээ хүү О.Гэрэлт-Анар бид ч дуугүй явсангүй. Гэрэлт-Анар Монголын хүүхдийн урлан бүтээх төвийн уран баримлын дугуйлангийн шавь. Урлагт хайртай сэтгэл нь хожмын өдөр өвөөгийнхөө шийрийг хатаасан уран бүтээлч болох биз гэсэн гэгээн горьдол төрүүлнэ.

О.Дашбалбарын гэр бүл ээжийн хамт

Анхандаа ч мөнөөх улаан дэвтрийг сөхөхөөс ч эмээж байснаа дотор нь бичсэн шүлгүүдийг уншин дотносох сэтгэл өөрийн эрхгүй төрсөн гэнэм. “Тэр дэвтэрт ямар шүлгүүд байв” гэвэл

Орон гэрийн чинь гадаа

Орой болтол зогсном

Орох, гарахыг чинь харуулдаж

Одод ширтэн хүлээнэм

Цагаан гэр чинь ойрхон ч

Цайран харагдах сарнаас алс

Царайлаг чи минь, энүүхэнд ч

Цагаан шөнийн одноос хол

Хаалгыг чинь нээх зориггүй

Хаяад явчих зүрхгүй

Гэрийн чинь гадаа эргүүлднэм

Зүүн гар талаас Д.Ренчинханд, Н.Борхүүхэн нар сэтгүүлчийн хамт

Тэнгэрлиг найрагч Дашбалбар 1957 оны хоёрдугаар сарын 10-ны өдөр Сүхбаатар аймгийн Наран сумын нутаг Наранбулаг хэмээх газар эцэг Улаан сахиусны овгийн Дарьганга Жамсрангийн Очирбат, эх Осорын Цэрмаа нарын ууган хүү болон төржээ. Энэ тухайгаа тэрээр “Галав эриний зөнч” шүлэгтээ

“Долоон бурхан одод залхуутайяа гялалзах

Долдугаар сарын цатгалан өдрүүдэд би дургүй

Ороо салхи хүнгэнэн урхирч, орсон буур шиг тэнгэр хүрхрэх

Орог буурал өвлийн хоёрдугаар сард би дуртай

Орвонгоороо дүнгэнэх уулс одоохон нисэх нь гэмээр

Орчлон хорвоо доргиж тэнгэр дээрээс нурах нь гэмээр

Одод жингэнэн бууж, хорвоогоор нэг цацагдах нь гэмээр

Одоо л ертөнцөд галав юүлэх нь гэмээр

Хоёрдугаар сард л дуртай” гэж төрсөн цаг улирлаа магтан дуулсан байдаг. Түүний аав Очирбатын эцэг Жамсран даа Дарьганга хошууны ноёны сүргийн даамал хүн байжээ. Жамсран даа идэр залуухан насандаа бурхан болсон учир хүүхдүүд нь эх Сониндуламаараа овоглож өсчээ. Бор эгч “Манай нөхрийг төрөх үед эх барьж авсан хүн нь нүцгэн авч гарч ирээд гадаа байсан хөөтэй тогоонд хөмөрч байлгаж байгаад гэртээ оруулж, хэдэн долоо хоног үүдэндээ улаан даавуу хадан хөл хорьсон юм гэнэ лээ. Энэ тухай багынх нь найз Баярсайханы ээж ярьдаг байсан. Тухайн үед нагац ах О.Мангалынх нь аав “Очирбатынд буянтай сайн хүү төрлөө. Эрдэм номтой сайн хүн болно доо. Даанч богино настай юм” гэсэн гэдэг гэж хуучлав.

Бор эгчийн хуучилснаар тэдний удам ч тайж язгууртай аж. Оройн сургуулийн есдүгээр ангид байх үеийнх нь цагаан сараар Очирбат гуай хүү Дашбалбараа дагуулан ирж бурхан тахилд нь хадаг, идээ будаа тавихад Бор эгч ичсэндээ гарч түлээний пинд бүтэн хоёр цаг гаруй зогсч, жигтэйхэн их даарснаа одоо ч мартдаггүй аж. Есөө төгсөх жил Дашбалбар багш “Би ес, арвынхаа шалгалтыг нэг зэрэг өглөө. Чи хамт захирал дээр ороодох” гэж дагуулж оржээ. Хэлснээрээ хоёр ангийн шалгалтыг нэг дор өгч, ангийнхнаасаа жилийн өмнө нийслэл хот руу явсан байна. Хорин хэдхэн настай хонгор зүстэй хөвүүн “Манай сургуулийн үүдэнд миний хөшөө хожмын өдөр босно” гэхэд найз охин Борхүүхэн нь итгэж өгөхгүй “Чи олон хүнд бүү хэлээрэй. Чамайг онгироо сагсуу гэнэ шүү” гэж захидаг байсан гэх. Дашбалбар хэмээх шүлэгч хүү амьдралд дөнгөж хөл тавьж байсан арван хэдэн насандаа л өөрийнхөө ирээдүйн зорилгыг тодорхойлчихсон байжээ. Чингис хотод үдлээд хөдлөх үед их найрагчийн охин Д.Дэжидмаа Япон улсаас ээжтэйгээ утсаар ярьж байна. “Та хэд маань олон сайхан хүнтэй уулзаад авахуулсан зургаа илгээгээрэй. Монголдоо байсан бол аав, ээжийнхээ нутаг руу хамт явахгүй юу” гэж нутгаа санасан хүний хоолойгоор ээждээ эрхлэх нь сонсогдоно. Ренчинханд ах “Таныг удам сайтай учраас алдаж болохгүй нь гэж хадам аав тань эрт хадаг тавихгүй юу. Ер нь манай дарьгангачууд бол Монголын арван зүгээс цугласан удам сайт хүмүүсийн оюун ухааны цомирлог гэж би боддог. Дарьгангын гурван их найрагч гэгдсэн Эрээнцавын эвдрээгүй найрагч Д.Нямсүрэн, Г.Мэнд-Ооёо ах, О.Дашбалбар нарыг жишээлээд бодоод үзэхэд л” гэж ярианд үг нэмэрлэх нь голыг нь оносон тодорхойлолт гэлтэй. Энэ бүхнээс улбаалж Очирбатын Дашбалбар гэдэг хүнтэй хэрхэн танилцлаа гэсэн бодол төрж байна.

О.Дашбалбар Омскийн ТМС-д явахын өмнө. Аав Ж.Очирбатын хамт. 1972 он

Ээж маань наяад онд номын дэлгүүрийн худалдагч байхдаа шинээр гарсан ном бүхнийг авч өгнө. Хөдөө гадаа явсан ч номоо өвөртлөөд мордоно. Номондоо шимтсээр, айлын сүрэгтэй хонины найр үүсгэж, өндөр нагац Ёнгоодоо шилбүүрдүүлэн зугтсан минь цөөнгүй. Нэгэнтээ эмнэг үрээ сургаж, эмээлийнхээ ардуур хазгайлдсан шигээ исгэрч явтал унаа минь овоо цагааширсан шиг санагдав. Тэгэнгүүт өврөөсөө О.Дашбалбар багшийн “Гэрэлт хайр” номыг гарган, ширээ, сандал дээр тухалсан мэт эмээлийнхээ бүүргэн дунд тавиад уншиж явтал гэнэт сүр сархийсэн салхинд хуудас нь сэрчигнээд явчихав. Үргэсэн эмнэг шахуу үрээнийхээ буруу талын дөрөөнөөс гутлаа салгаж чадахгүй нэлээд явсны эцэст азаар хөл минь сугарч золоор мэнд гарсан билээ. Хожим С.Жамьянгаравын нэрэмжит Дорно дахины утга зохиолын их сургуульд түүнийг хичээл заадаг гэхээр зорин ирж шавь барилдсан сан. Манай ангид багшийн их охин Д.Мөнгөндалай, өнөөгийн Улаанбаатар дээд сургуулийн багш, эрдэмтэн зохиолч Хургаагийн Сүглэгмаа, МЗЭ-ийн шагналт яруу найрагч Анандын Байгалмаа, сэтгүүлч Ш.Алтангэрэл, Л.Эрдэнэмаа нар суралцаж төгссөн. Дээд ангиудаас бол Болор цомын эзэн Хөөдөөгийн Эрдэнэбаатар, Д.Нацагдоржийн нэрэмжит шагналт зохиолч М.Эрдэнэбат, МЗЭ-ийн шагналт зохиолч, яруу найрагч Д.Оюунчимэг, П.Батхуяг, Р.Эмүжин, Б.Батрэгзэдмаа, зохиолч-түүхч Б.Наминчимэд, Г.Ням-Очир нарын бичиг номын олон хүн төрөн гарсан юм даг. Бор эгч “Балбар минь мөн ч сайхан дуулдаг сан. Бурхан болсноос нь хойш олон ч шүлэг нь дуу боллоо. Өөрөө ч аялгуу сайхан зохионо. Явуухулан багшийнхаа “Намрын мөнгөн өглөө” шүлэгт аялгуу зохиож, гитар дээрээ бөмбөрдөн товшиход сэтгэл өөрийн эрхгүй долгисон догдолдог сон. Надад зориулсан шүлгүүд нь ч дуу болсон. “Камертон” хамтлагийн дуулдаг дуу чинь юу билээ” гээд

“Амраг минь, гунигт дуу бүү аял

Ариг цагаан саран хиртэж

Алсад жингийн цуваа саатна.

Айлын минь бүсгүй зовж

Алтан цэцгийн дэлбээ хумина.

Амраг минь, гунигт дуу бүү аял

Яруухан дуу аял, гэргий минь

Явуулын хүн түр саатаж

Янагаа үгүйлэн жаргана.

Янзагаа хөхүүлсэн шаргачин амарч

Яргуйн дэлбээг зөөлөн үнэрлэнэ

Яруухан дуу аял, гэргий минь” гэж аялахад зээ хүү Гэрэлт-Анар нь “Өвөө минь ямар мундаг яруу найрагч байсан юм бэ” гэж дуу алдав.

Бид ийн явсаар Дорнод Монголын талын эхлэл болсон Баянцагааны алдарт хялганат тал, Чигчийтэд нутаглаж буй Сүхбаатар аймгийн Сүхбаатар сумын уугуул Сүхбаатарын Буджавын хотонд аяны тоостойгоо буув. Буджав уяач Ренчинханд ахын тав, зургаан азарга адууг малладаг ажээ. Эл адуун сүрэгт улс, бүсийн гурван ч түрүү авсан Д.Ренчинхандын алдарт “Гээдэн хээр” азарга, Монгол Улсын манлай уяач Т.Монхорын улс бүсэд гурав айрагдсан цагаан морь зэрэг хурдан буянууд хуран чуулжээ. Ренчинханд уяач адуугаа хурааж, хийморио сэргээхийн ялдамд их найрагчийн зээд хурдан удмын охин даага бэлэглэсэн нь их л бэлгэшээлтэй сайхан санагдав. Тэндээс бид

“Агтын манлай ангир шарга минь

Алтан оддыг тосон үүрсээд

Зулай мөнгөн холын уулс минь

Зуун зууныг үдэж угтаад

Хээрийн сэлүүнд нь болжмор жиргэж

Хээнцэрхэн охидтой цэцгүүд нь ижилсээд

Гэрийн цэнхэрхэн утаат талдаа

Гэгээн наранд ойрхон өслөө би” гэсэн их найрагчийн дууг цолгиухан дуулцгаасаар Баруун-Урт хотод үдшийн ододтой уралдан очиж, О.Дашбалбар багшийн ойрын төрөл аймгийн шүүгч Баярцогтынд хоноглолоо.

Үргэлжлэл нь “Өдрийн сонин”-ы №090 (5657) дураагт

1990 оны Цагаан сарын өглөө. Дамдины Сүхбаатарт золгож байгаа нь

МоАХ-ны үндэслэгч, анхны тэргүүн Дарь.Сүхбаатартай ярилцлаа.

-Таныг Ерөнхийлөгчид нэр дэвшүүлэх хүсэлт ирсэн гэж сонслоо…?

-Монголын оюун ухаан, төр нийгмийн салбарын нэр бүхий хүмүүс намайг Ерөнхийлөгчид нэр дэвшүүлэх санал гаргасан байсан. Би ардчилсан хувьсгалын анхны цуглааны үеийн зургаа тавьж байгаад, эрхэм нөхдийн тавьсан саналын доор нүүр номд, Ерөнхийлөгчид нэр дэвшиж болох юм гэдгээ илэрхийлсэн. Одоогоос 20 гаруй жилийн өмнө “Хөх тэнгэр” сонинд миний нэг ярилцлага гарсан байдаг. 2006 оноос хойш Монгол Улсын төрийн тэргүүн болох хүн нь Дарь.Сүхбаатар гэсэн гарчигтай ярилцлага. Тэр үед залуу байсан даа.

Хуулийн нас, төрийн хүний шалгуурт хүрч тэнцсэн үедээ болно биз дээ гэсэн утга бүхий хариултыг тухайн үед өгч байсан. Яг өнөөдрийн Монголын нөхцөл байдал төрийн тэргүүн хэн байхаас маш их шалтгаалж байна. Монголчууд “Төрийн сүлд минь” гэж төрөө хүндэтгэж, төрийн тэргүүнээрээ бахархаж ирсэн уламжлалтай ард түмэн учраас Монголын нийгэмд чухам нөлөөтэй хэм хэмжээ, дүр төрх бол Ерөнхийлөгч юм. Одоогоор Ерөнхийлөгчид нэр дэвшихээ албан ёсоор зарласан АН-ын нэр бүхий 10-аад хүн байна. Миний хувьд ардчилсан хувьсгалын үйл хэрэгт оролцсон он цаг 30 шахам жилийг туулж байна.

-1989-1990 оны ардчилсан хувьсгалын анхдагч 13-ын нэг гэдгийг тань хүмүүс мэднэ. Өнгөрсөн хугацаанд та АН-ын үйл хэрэгт ямар байдлаар оролцож ирэв. Ер нь таны улс төрийн товч намтрыг сонирхъё?

-1984 онд Германд оюутан байсан намайг зуны амралттай байхад хөөсөн байв. Монгол оюутны Эвлэлийн үүрийн даргаар сонгогдсон надад тэнд сурдаг оюутан, аспирантуудыг тагнаж мэдээлэх үүрэг өгснийг би эсэргүүцсэн хэргээр л дээ. Ингээд МАХН-ын Төв хорооны заалтаар хөдөө барилгад шаварчнаар томилогдож, гурван жил янз бүрийн ажил хийхэд улс төрийн тодорхой үзэл санаа төлөвшиж эхэлнэ биз дээ. 1987 онд буцааж явуулалгүй дотоодод сур гээд, тэр үеийн ПДС, одоогийн ШУТИС-д дулааны автоматик инженерийн ангид хагас жил сураад УБДС-д шилжсэн. Учир нь нэг ч гэсэн жил хожих гэж. 1988 оны намар Багшийн дээд сургууль дээр анхны чөлөөт хэвлэл болох “Цагийн толь” сонин гаргаж гурван дугаар гараад МАХН-ын даалгавраар НАХЯ-наас хаагдаж байлаа. 1989 оны намар Залуу уран бүтээлчдийн Улсын II зөвлөгөөний өмнө МоАХ-ны анхны суурь болох Дэвшилтэт залуучуудын эвслийг нэр бүхий уран бүтээлч нөхдийн хамт байгуулж, анхны тэргүүнээр оюутан намайг сонгож байлаа. Тиймээс намайг МоАХ-г үндэслэгч гэж түүхчид хэлдэг нь ийм учиртай. Тухайн үед цөөхөн хүмүүс өөрчлөлт шинэчлэлтийг хүсч санаа сэтгэл шулуудаж байсан цаг. Ил тод зарлаж чаддаггүй байх үед Баабарын “Бүү март. Мартвал сөнөнө” гэсэн нийтлэл гар бичмэлээр тарсан нь маш их нөлөө үзүүлж байсан. Сэтгүүлч С.Цогтсайханы дуу, үг Монголын нийгэмд хонх болсон. Монгол Улсын ардчилсан үйл хэрэгт Монгол Улсын баатар цол өгөх ёстой юм бол тэр хүний нэг бол С.Цогтсайхан юм гэдгийг энд дахин давтан хэлчихье. 1989 оны арванхоёрдугаар сарын 7-нд Ардчилсан холбооны тэргүүнээр Шинжлэх ухааны коммунизмын онолын багш С.Зоригийг бид сонгосон. Түүхэн үйл хэрэгт өөрсдөө оролцсон хүмүүс түүхийг зохиогоод эхлэх юм бол түүхэнд гажуудал гардаг. Тийм учраас тухайн үеийн үнэн түүхийг үнэнээр ярих нь бидний үүрэг мөн. МоАХ 1989 оны арванхоёрдугаар сарын 10-ны өдөр анхны цуглаанаа хийсэн. Зар нэгэнт тарсан байсан учраас тэр үеийн нам засаг нийслэлд байсан бүх оюутнуудыг албаар Хандгайт руу явуулж ердөө 300-гаад хүн цугласны гуравны нэг нь НАХЯ-ныхан байлаа. Гурван өдрийн өмнө Ховд аймагт анхны цуглааныг дээрх арваннэгдүгээр сарын Зөвлөгөөнөөс зориг хүч авсан уран бүтээлчдийн нөлөөгөөр Ховдын БДС-ийн оюутан багш нар хийсэн юм. МоАХ-ны анхны дэд зохицуулагчаар МалышЭнхтүвшинг сонгосон. Тэр маш сайн илтгэгч байсан. За ингээд 1990 оны зун анхны ардчилсан сонгууль боллоо. Тэнд АИХ-ын төлөөлөгчийн хоёр шаттай сонгуульд би нэр дэвшээд, МАХН-ын дарга Г.Очирбаттай өрсөлдөж эхний шатны сонгуульд ялсан. Хоёр дахь шатны сонгуульд будлиан орж би ялагдсан. Эрдэнэт хотын 430 тойрог дээр дахин сонгууль явагдахаар болсон. МоАХ-ны удирдлага хуралдаж намайгтомилон өрсөлд гэсэн. Би санал тавьж Ц.Элбэгдоржийг явуулмаар байна гэдгээ хэлсэн. Ц.Элбэгдорж Эрдэнэтэд дунд сургууль төгссөн, ГОК-д нэг жил ажилласан. Ах дүү садан нь Эрдэнэтэд байдаг. Ийм шалтгааны улмаас би Ц.Элбэгдорж боломжтой гэж үзэж байна гэдгээ хэлтэл, шийдвэр нэгэнт гарчихсан чи яв гэхээр нь хоёр давхрын шатан дээр Ц.Элбэгдоржийг ятгаад чи л яв гэж зөвшөөрүүлсэн. Ц.Элбэгдорж сонгуульд ялаад ирсэн юмдаг. Дараа нь Улсын Бага Хурлын гишүүнээр яригдахад зарим нэг хүмүүс, дөнгөж сая оюутан байсан, чи чинь дарга болох болоогүй гэж ярьдаг биз дээ гэх мэтээр хандаж байсан нь цаанаа учиртай байсан л юм билээ. АИХ-ын депутатын сонгууль Д.Дорлигжавын оронд дахин болоход би бас татгалзаж С.Амарсанааг дэвшүүлж байлаа. Д.Бямбасүрэн гуайн Засгийн газар байгуулагдахад намайг дуудаад “Боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан эрхэлсэн шадар сайд хий” гэхэд нь “Би сарын өмнө оюутны ширээнээсирсэн. Надад тийм хэмжээний мэдлэг боловсрол туршлага байхгүй” гэхэд та нар өөрсдөө ухраад байх юм бол хэн энэ засгийг удирдах юм, хүнээ нэрлэ гэхээр нь “Э.Бат-Үүл намайг бодвол насаар ахмад, Ардчилсан намын дарга, туршлагын хувьд дээр байх” гэсэн. Тэгээд Э.Бат-Үүлийг дуудаж оруултал, би чадахгүй ээ, тэгээд ч намын даргын хувьд намаа бэхжүүлэх хэрэгтэй байна гээд. Тэгвэл та хоёр хүнээ нэрлэ гэхээр нь бид хоёр Д.Дорлигжавыг хэлсэн, цэргийн алба хаасан, хуульч мэргэжилтэй, ажлын туршлагатай гэх мэт. Бид хоёр Д.Дорлигжавыг чи татгалзаж болохгүй шүү гэж хэлээд оруулж, ингээд Шадар сайд болж байсан түүхтэй юм. Би тухайн үед өөрийгөө нас залуу гэж чамлаж байсан. Төрийн алба хашиж сайд хийхэд миний ажлын туршлага, нас балчирдана гэж үзэж байсан. Намайг гэхдээ тухайн үед дахиад Боловсролын сайдад санал болгож байсан ч миний өмнө УБХ-д хэлэлцэгдсэн МАХН-ын Уртнасан гуай тэнцсэн юм. 1998 онд Ж.Наранцацралт Ерөнхий сайд гурван ч салбарт сайд болох санал оруулсан ч намын дарга маань дэмжээгүй. Одоо харамсалтай нь цөөнгүй нөхөд албан тушаал эрх мэдэлд бялуурч, өнөөдөр ард түмний амьдрал ямар байгааг бид бэлхнээ харж байна.

-Таныг шүлэг яруу найраг бичдэг, хэл уран зохиолын салбарынхантай ойр байдаг гэдгээр нь уншигчид мэднэ байх. Та нэгэн ярилцлагадаа 20 жил ажилгүй явсантухайгаа хэлсэн байдаг. Энэ ямар учиртай юм бэ?

-Сэтгүүлч Б.Ганчимэг ярилцлага авахдаа, та хэдэн жил ажилгүй байсан бэ гэж асуухад нь, 20-хон жил гэхэд нулимс унагаж байсан юмдаг. Миний аав С.Дарьсүрэн гэж ноён нуруутай, насаараа жолоо барьсан сайхан хүн байлаа. Миний ээж Т.Жавзмаа гэж үйлэнд уран оёдолчин хүн байлаа. Хүнд эцэг, эхийн хүмүүжил маш чухал нөлөөтэй байдаг юм билээ. Манайх тайж гаралтай. Удмаараа эх оронч. Аав маань нутаг орондоо нэр хүндтэй, шударгаараа алдаршсан хүн байлаа. Намайг хүн байлгадаг эрхэм зүйлийн нэг бол дуу, шүлэг яруу найраг. Би “Ардын эрх” сонинд сурвалжлагчаар ажиллаж байлаа. 1988 онд анхны чөлөөт хэвлэл гаргасан, багаасаа шүлэг оролддог, ном соёлд элэгтэй хүн. МоАХ-ны дэд зохицуулагч байлаа. 1990 оноос С.Баасан ламын хамт Монголын сүсэгтний холбоо байгуулж, шүтэх бишрэх эрх чөлөөг сэргээх, Ц.Ганхуягийн хамт Монголын Ардын Аж Ахуйтны холбоо байгуулж малыг малчдад буцаан хувьчилах, Ц.Дашдондов гуай нарын нөхдийн хамт Монголын ардчилсан чөлөөт сэтгүүлчдийн эвлэл байгуулж хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөг бий болгох, Жияндорж нарын нөхдийн хамт Монголын Ногоонтны хөдөлгөөнийг үүсгэж байгаль дэлхийгээ эрхэмлэх уламжлалт үйл хэрэгт, Чой.Лувсанжав багштан нарын эрдэмтэн мэргэдийн хамт Монголын Нүүдлийн Соёл-иргэншлийн олон улсын нийгэмлэг байгуулж олон мянганы түүхтэй төр ёсоо сэргээх үйл хэрэгт бие сэтгэлээ зориулж ирлээ. Харин миний ардчилалд дагуулж ирсэн зарим нөхөд маань намайг улс төрөөс хяхан хавчиж, улс төрийн ямар ч албанд дэмжилгүй 20-иод жил болж дээ. Би ч гуйж гоншигонож явсангүй. Миний өөрийн араншин, миний баримталдаг зарчим өөр.

-Та 2009 оноос одоо хүртэл ямар ажил эрхэлж байна. Та бас Монголын зохиолчдын эвлэлийн удирдах зөвлөлийн гишүүн, цэргийн цолтой, боксын спортын зүтгэлтэн бил үү?

-Газрын харилцаа, барилга, геодези, зурагзүйн газар, Орон сууцны ёанхүүжилтийн корпораци, Онцгой байдлын ерөнхий газарт, одоо Стандарт, хэмжил зүйн газрын дэд даргаар ажиллаж байна. МЗЭ-ийн удирдах зөвлөлийн гишүүнээр 2009-2013 онд, Монголын боксын холбооны удирдах зөвлөлийн гишүүн, дэд ерөнхийлөгчөөр 1998 оноос ажиллаж байна. Хурандаа цолтой.

-Ардчилсан намыг анх байгуулалцаж явсан үеэс хойш 27 жилийн хугацаа өнгөрчээ. АН ямар замыг туулж ирсэн байна вэ?

-Монгол Улсын тусгаар тогтнолын төлөө ухамсартайгаар дуугарсан он жилүүд миний хувьд 29 оныг үдэж байна. Ардчилсан намыг байгуулалцсан хүний нэг яах аргагүй мөн. Үе үеийн буурал дээдэс, эх орончдын үйл хэргийг үргэлжлүүлж, үр хойчдоо хүлээлгэж өгөх нь миний үүрэг. 1989-1990 онд өглөө гэрээсээ гарахдаа орой гэртээ ирэхгүй байх шүү гэж хэлээд гарч байсан хатан зориг цөөхөн хүнд байсан юм шүү. Өвлийн тэсгим хүйтэнд явган нүцгэн, ачааны тэрэгний дээр осгон алдаж хувьсгал хийж явсан цөөн хэдэн нөхдийн минь ихэнх нь одоо алга. Одоо харин цээжээ дэлдэж ярьдаг нь олон болсон байна. Өнгөрсөн хугацаанд сайн, саар олон зүйл болон өнгөрсөн байна. АН-ын гавьяатнаас илүүтэй гайтныг ярихгүй дуугүй өнгөрч чадахгүй нь. Тэр үед хүнийг таньдаггүй байж. Ард түмэн одоо хууртахгүй ээ. Би яагаад нэрээ дэвшүүлэхийг зөвшөөрөх учиртай вэ гэвэл, би өөрийгөө цаг хугацааны шалгуурт хангалттай танигдсан гэж үзэж болох юм. Би ард түмний өмнө ил байлаа. Намайг албан тушаал авч, тендер авч, худлаа ярьж хулгай хийсэн үү үгүй юү гэдгийг цөм мэднэ. Албан тушаалд шунаж яваагүйг бас таньж авсан байх. Өнөөдөр Монгол Улсын төр үнэхээр эзэнгүй байна. Төрийн хүн байх шалгуурт нийцэхгүй хүмүүс төрд шургалснаас болж Монголын төр эзэнгүйдлээ. Бүх юм луйвар, хуйвалдаан, дээрмээр явдаг болсон нь даан ч харамсалтай. Би ард түмнээс уучлалт гуйсан.

-Та намын гишүүнчлэлтэй хэвээрээ биз дээ. сая АН-ын сунгаанд өрсөлдсөн үү?

-Би төрийн албан хаагч учраас намын гишүүнчлэлгүй байгаа. АН өөрөө ардчилагдах ёстой гэж би 1990 оноос л хэлж байсан. Ерөнхийлөгчид нэр дэвших хүнийг зөвхөн парламентад суудалтай намаас гэж хуульчилсан нь маш буруу. Монголын чадалтай хүмүүс зөвхөн намд байдаг гэвэл тэрэн шиг худлаа зүйл үгүй. Нам бол хуйвалдааны үүр уурхай болж хувирсан. Уг нь нам бол нийгмийн тархи зүрх, гол чиглүүлэгч гэж томьёолдог. Монгол Улсын төрийн тэргүүнийг сонгох субьект нь зөв байх юм бол зөв хүн гарна. Сая дөрөвдүгээр сарын 13-ны Оффшорчдын эсрэг цуглаан дээр би үг хэлэхдээ “Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн хуульд өөрчлөлт оруулж, бүх нам, хөдөлгөөнөөс нэр дэвшүүлэх, мөн бие дааж нэр дэвших эрхтэй байх боломжийг тавьж өгөх ёстой” тухай ярьж хэлсэн.

-Та Ерөнхийлөгч болоод юу хийх юм?

-Эх орон ганц заяасанд эцэг дээдсээсээ бахдан дээдэлж ирсэн эх оронч удмын хүү билээ би. Эр цэрэг нь болсондоо харин эрдэж явсан халуун залуу нас надад бас бий. Эх орондоо эзэн нь байх эрх зөвхөн хүү нь байж чадсан монгол хүнд л заяах ёстойг амьдрал тэмцлээрээ ухаарсан энэ цаг дор би Монгол төрийнхөө тэргүүн болох үнэн хүнд, хариуцлагатай, хатуу чанга албаны төлөөх сонгуульд тодорхой хүмүүс нэр дэвшүүлж буйг бодож тунгаан, эрхэм мэргэн өтгөс залуустай зөвлөсний дүнд хүлээн авч байна. Миний хөтөлбөр тодорхой. Зөвийг зан үйл, хэв ёсоор дээдэлж, бурууг их ёс ба хууль цаазаар шийтгэнэ. Улсаа бат босгож, хөршөө ямагт хүндэлнэ. Тэнгэр дээдсийн бүтээсэн төр ёс их түүхээс үргэлжид суралцаж, ертөнц байгалийн эрхшээсэн нүүдэлчин соёл иргэншил, хэл бичиг соёлоон үеийн үедээ сэргээн өвлүүлнэ.

Б.ОДМАА