Month: February 2017

МХАҮТ-ийн ерөнхийлөгч, Монголбанкны хяналтын зөвлөлийн гишүүн Б.Лхагважавтай ярилцлаа.

-Нэмэгдсэн өртгийн албан татварын урамшууллын мөнгө иргэдийн дансанд өчигдрөөс ороод эхэллээ. Таны санаачилж байсан татварын систем хэрэгжсэнд хэр сэтгэл хангалуун байна?

-НӨАТ-ын 20 хувийн буцаан авалтын урамшууллаа өчигдрөөс эхлэн өгөөд эхэллээ. Энэ хоёрдугаар сарын 15-ны өдөр гэхэд нийт 610 мянган иргэн улсаас 32 тэрбум төгрөг буцаан авна. 2016 онд татварын энэ систем явахад тухайн үеийн технологи, инновацийг мэдэхгүй улстөрчид хойрго байдлаар хандаж, иргэд дутуу мэдээ мэдээлэл авах тал гарсан. 2016 онд 203 сая талон хэвлэгдсэний дөнгөж 77 сая талон нь компьютерт шивэгдсэн. Цаана нь 120 орчим сая талон хаягджээ. Үүний цаана иргэд 60 тэрбум төгрөг авах байсан нь улсын орлого болж байгаа юм. Мөн урамшууллын сугалаанд 22 тэрбум төгрөг төсөвлөснөөс ердөө 3.7 тэрбум төгрөг зарцуулагдсан. Үлдсэн 18 тэрбум төгрөг мөн улсын орлого боллоо. Иргэд маань хуулиар олгогдсон эрхээ эдлээрэй. Анх 2005 онд санаачилснаас хойш арав гаруй жилийн дараа НӨАТ-ын урамшууллын системийг нэвтрүүлж чадлаа. Шийдвэр гаргасан улстөрчдөд баярлалаа. Манай Монголын 46 программист залуучууд НӨАТ-ын системийг бий болгож, Монгол Улсын хэмжээнд ашиглах маш том сүлжээг бий болгосон. Хэрвээ гаднаас бэлэн программ авсан бол өндөр үнэтэй худалдаж авах байсан. Манай Монголын төрийн институтэд сүүлийн 25 жилд инноваци технологийн салбарт нэвтэрсэн ганц ололт энэ юм шүү.

-Тантай эдийн засгийн өнгө байдлын тухай ярилцъя. Давосын чуулган дээр 2017 оны эрсдэлийн тайланд Монгол Улс санхүүгийн хямрал нүүрлэх эрсдэлтэй улс орны хамгийн түрүүнд бичигдсэн. Харин улс төрийн тогтворгүй байдлаараа дээрээсээ хоёрдугаарт бичигдсэн. Манай улсын эдийн засгийн дүр зураг ямар байна вэ?

-Одоо байгаа статистик мэдээгээр ийм л дүн гарна л даа. Ойлгомжтой. Өнөөдрийн хямралын учир шалтгаан дөрвөн жилийн өмнөөс эхлэлтэй. 2012 оны сүүл үед макро эдийн засагт уналтын шинж тэмдэг мэдэгдээд эхэлсэн. 2013 он дөнгөж гараад “Чингис бонд”-ын 1.5 тэрбум ам.доллар орж ирсэн. Мөн Монголбанк Засгийн газартайгаа нийлээд “Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр”-ийн хүрээнд 2.5 их наяд төгрөг хэвлэж зах зээл рүү шууд оруулсан. Томоохон мөнгийг зах зээл рүү оруулахдаа нүүрсний үнийг тав дахин, зэсийн үнэ хоёр дахин унана гэж тооцоолоогүй. Өнгөцхөн тооцоо хийсэн. Зах зээлд мөнгө хэвлэж гаргахыг би тухайн үед шүүмжилж байсан. Ялангуяа төрийн мөнгөний нэг механизмаар эдийн засгийн уналтыг аварч чадахгүй юм гэдгийг хэлж байсан. Үүний оронд урьд нь хэрэглэж байсан бизнес эрхлэгчдэдээ дэм өгөх, зөөлөн бодлогыг хэрэглээч гэдэг асуудлыг тавьж байсан. Ер нь том мөнгө оруулж ирснээр эргээд эдийн засгаа зогсоочихдог гэдгийг тухайн үедээ олж хараагүй. Уг нь 2012 оны дунд үеэс эхлэн бололцоотой бүх улс манайд хөрөнгө оруулалт хийх сонирхолтой байсан. Одоо төлөх гээд байгаа Хөгжлийн банкны 580 сая ам.долларын таван жилийн хугацаатай бондын зээлийг маш бага хүүтэй өгчихсөн байсан. Үүний дараахь нь “Чингис бонд”-ын 1.5 тэрбум ам.доллар орж ирснийг хараад хөрөнгө оруулагчид “Танайх хөрөнгө оруулалтын таатай нөхцөл байдал үүсгэчихээд хөрөнгө оруулалт татахынхаа оронд яагаад бэлэн мөнгө аваад эхлэв ээ. Бэлэн мөнгө аваад эхэлнэ гэдэг нь хөрөнгө оруулалтыг зогсоох нэг үндэслэл болдог шүү” гэдгийг сануулан хэлж байсан.

-Бонд гаргах, үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрөөр эдийн засгийн хүндрэлийг даван гарна гэсэн боловч энэ нь өнөөдөр бодит үр дүнд хүрч чадсангүй?

-Төрийн мөнгөний бодлогоор их хэмжээний мөнгө хэвлэж, тодорхой нэг салбарууд руу өгснөөр үнийн хөөрөгдлийг зогсоочихно гэж гэнэн хандсан. Зах зээлд 2013 онд маш бага хүүтэй мөнгийг нэг хэсэгхэн бизнесмэнүүд авах эрхийг нээж өгсөн. Тэд 2-3 хувийн хүүтэй авч байхад арилжааны банк 19-20 хувийн хүүтэй зээл олгож байлаа. Үүнээс улбаалж цаад утгаараа бизнес татарч, зогсолт явагдсан. Бизнест зогсолт явагдсан нь өөр дүнгээр бас харагдана. 2013 оны арванхоёрдугаар сард манай иргэдийн хадгаламж найман их наядаар гэнэт огцом нэмэгдсэн. Жилд 2-3 их наядаар нэмэгддэг байтал гэнэт дөрөв дахин нэмэгдсэн шалтгаан нь бизнес зогссоныг харуулна. Яагаад гэвэл төгрөгийн ханш 40 хувь унахад зах зээл рүү мөнгөн хөрөнгө оруулалт хийхээс илүүтэй мөнгөн хадгаламж болгох процесс ажиглагдсан. Мөнгөн хадгаламж үүсгэх, нөгөө талдаа маш бага хүүтэй таван тэрбум ам.доллар цөөн хэдхэн аж ахуйн нэгжид хуваарилагдаад ирэхээр зах зээл макро түвшиндээ саармагжилт явагдсан.

-Эдийн засаг уналттай байгаа үед бүтээмжийг нэмэгдүүлэх, ажил эрхлэлтийг нэмэгдүүлэх ямар бодлого хэрэгтэй байна вэ?

-Эдийн засгийн ил тод байдлыг дэмжих тухай, Эдийн засгийн өршөөл үзүүлэх тухай хуулийг баталж хэрэгжүүлсэн нь аж ахуйн нэгж, иргэндээ боломж олгосон. Уг хуулийн үр дүнд 33 мянган компани аж ахуйн нэгжийн 34.3 их наяд төгрөгтэй тэнцэх хэмжээний ажил үйлчилгээний орлого ил тод гарсан. Энэ 33 мянган компанид ээжийн зөөлөн бодлого хэрэгтэй байна. Сая энэ нэгдүгээр сард Ерөнхий сайд манай худалдаа аж үйлдвэрийн танхимын гишүүдтэй уулзалт хийхэд бизнес эрхлэгчдээс албан ёсны хоёр санал гарч байсан. Нэгдүгээрт, Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын тухай хуулийн шатлалыг уян хатан болгох. Гурван тэрбум төгрөгөөс доош татвар ногдох орлоготой аж ахуйн нэгжүүд 10 хувийн татвар төлдөг. Гэтэл өнөөдрийн инфляци, мөнгөний ханш уналтаас болж тэр үеийн гурван тэрбум төгрөг одоогийн 10 тэрбум төгрөгөөс илүү үнэ цэнэтэй болсон. Инфляциас болж гурван тэрбум төгрөгөөс дээших компани 25 хувь хүртэлх татвар төлөх болдог. Тийм учраас татварын тухай хуульд өөрчлөлт оруулж гурван тэрбум төгрөгийн босгыг 10 тэрбум төгрөг болгоод өгөөч ээ гэдэг саналыг гаргасан. Төрийн мөнгөний бодлогоос болж аж ахуйн нэгжүүд өндөр татвар төлж болохгүй юм. Хоёрдугаарт, Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын тухай хууль, Хувь хүний орлогын албан татварын тухай хууль, Татварын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулснаар систем бүхэлдээ шинэчлэгдэнэ. Нэмэгдсэн өртгийн албан татварын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт орсон. Гол дөрвөн хуулийн гурван хуульд нь өөрчлөлт оруулах тухай хууль батлагдахгүй удаад байгаагаас чөлөөт эдийн засгийн зах зээлийг хөгжүүлж чадахгүй байна.

-Өнөөдөр үндэсний компаниудын боломж нөөц хэр байна. Гадны хөрөнгө оруулалт бараг нойл заачихлаа?

-Бизнесийн эрүүл орчин бүрдэхэд татварын системийн өөрчлөлт хэрэгтэй байдаг. Татварын систем нь иргэнд ажил хийх бололцоо олгодог, хувийн өмчийг хамгаалдаг. Өнгөрсөн хугацаанд НӨАТ-ын зөв системийг хэрэгжүүлсэн. Аж ахуйн нэгжийн санхүү татварын тайлан, өмч ил болсон нь макро эдийн засгийн үүднээс харах аваас урьд нь бид нийт зах зээлийнхээ 60 хувиас татвар авч чадаагүй ирснийг харуулсан. Манай улсын ДНБ-ийг 28 их наяд гэж үздэг. Гэтэл зөвхөн НӨАТ-ын талон 36 их наяд бүртгэгдсэн. Ялангуяа Давост очсон гадны эдийн засагчийн нүдээр Монголд их сонин үзэгдэл ажиглагдана. Эдийн засаг хэдийгээр нойл руу тэмүүлэлтэй байгаа боловч 2016 оны татварынх нь бүх орлого биелсэн төдийгүй зарим төрлөөрөө бүр давж биелсэн. Татвар орлого нь биелсэн байтал эдийн засаг нь уналттай. Энэ нь макро эдийн засгийн загвараа манай улс бүтэн гаргаагүйн шинж тэмдэг. Гадны хөрөнгө оруулалт зогссон олон шалтгаан бий. Энэ Засгийн газар дэргэдээ Хөрөнгө оруулалтыг хамгаалах, хөрөнгө оруулагчидтай шууд харилцах бүтцийг шинээр байгуулсан нь урьд нь гаргаж ирсэн алдааг олж харсных байх. Зөвхөн гадаадын хөрөнгө оруулалтад анхаарах биш дотоодын компаниуд маань хөрөнгө оруулалт хийх бололцоотой болоод ирсэн. Бид 1990 оноос хойш компанийн өсөн өндийдөг бололцоог олгож ирээгүй учраас татварт хөнгөлөлт олгох зөөлөн бодлого барих нь хямралын үед хэрэгтэй. Би зөөлөн бодлого хэрэгтэй тухай яагаад байн байн хэлээд байна вэ гэвэл өнгөрсөн хугацаанд бонд, томоохон мөнгө зах зээлд гаргаж байсан нь үр дүнд хүрээгүй. Харин хөрөнгө оруулалтыг зогсоож, арилжааны банкийг ивээн тэтгээд дууссан.

-Зээлээр орж ирсэн томоохон мөнгө эдийн засгийг хөөсрүүлснээс биш бодит зах зээл дээрээ бизнес эрхлэгч, хөрөнгө оруулалтад шингээгүй?

-Энэ хямралын гол эх үндэс том мөнгөний буруу менежмэнтээс үүдэлтэй. Бондоор орж ирсэн мөнгөн дээр Монголбанк арилжааны банкуудтайгаа нийлж ажиллаад тэндээсээ арилжааны банк нь ашиг олсноор ердийн зах зээл рүүгээ мөнгө гаргахаа байсан. “Чингис бонд”, “Самурай бонд”, Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр гурав дээр л ярихад анхнаасаа зах зээлд мөнгийг захиран зарцуулах ямар ч хууль Монголд байгаагүй. Төсвийн гадна, УИХ-ын хяналтаас хүртэл гаргаж байж захиран зарцуулчихаж чадсан. Зарим нэг хүмүүс өөрсдөө авч үр дүнгүй зарцуулж дуусгачихсан мөртлөө та нарын үйлийн үр гэсэн утгатай зүйлийг зурагтаар яриад сууж байгааг хараад би хувьдаа маш их гайхдаг. 2013 оны жишээг ярьж болно. Бондын мөнгө орж ирэхэд Н.Алтанхуяг сайд хуваарилаад л бөөн сүр болцгоосон. Гэтэл захиран зарцуулах эрх зүйн харилцаанд Ерөнхийлөгчийн институт багтаж орж чадаагүй. Ингэнгүүт 2013 оны нэгдүгээр сард Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөл хуралдаад зөвлөмж гарган ажлын хэсэг байгуулсан. Ажлын хэсэг нь журмаа одоог хүртэл гаргахаа мартчихсан хэрнээ Ерөнхийлөгч мөнгөний хуваарилалтад орох эрхээ олж аваад дууссан. Ер нь арилжааны банкийг хэр зэрэг том мөнгөн дээр тоглох бололцоо олгоно, тэр тусам ердийн зах зээл рүү мөнгө гаргахаа больдог. 2013, 2014 оны банкны ашгийг хараад үзээрэй. Жилдээ 200 тэрбум төгрөгийн ашигтай байснаа 2016 онд яагаад нойл заав. 2016 онд тэдний тоглох мөнгө нь байхгүй болчихсон л байхгүй юу.

-Монголбанк мөнгөний бодлогоо зөв барьж чадаж байна уу. Хувийн арилжааны банкуудыг тэтгэсэн, халамжилсан байдал харагддаг?

-Би өөрөө Монголбанкны хяналтын зөвлөлийн гишүүн хэдий ч зарим нэг зүйлд шүүмжлэлтэй хандаж бодит байдлыг ярихаас арга байхгүй. Хувийн банкууд зарим нэг алдаагаа хүртэл Төв банкаар төлүүлж ирсэн. Жишээ нь, Төв банк хоёр жилийн өмнө нэг банкнаас 500 сая ам.доллар авсан. Засгийн газрын баталгаа гаргасан. Тухайн үед ханш барихын тулд гэж байгаа ч энэ нь татвар төлөгчдийн халаасыг ухсан хэрэг болсон. Тухайн үед нэг ам доллар 1700 төгрөг байхад 500 сая ам.доллар аваад хоёр жилийн дараа арилжааны банкиндаа буцаагаад өгөхөд нэг ам.долларыг 2100 төгрөгөөр тооцоод үзэхэд ханшийн зөрүүнд хичнээн тэрбум төгрөг гарах вэ. Монголбанк ханшийн зөрүүг өөрийн үйл ажиллагааны алдагдал гэж нэрлээд банкныхаа тухай хуулиар Засгийн газрын алдагдал болгож татвар төлөгчдөөр алдагдлыг үүрүүлсэн. Ийм луйврын шинжтэй механизм явагдаад байгаа нь эдийн засагт сөргөөр тусдаг. Арилжааны банкийг дэмжсэн бодлого байгаагийн цаана эрх ашгийн сонирхол бий. Өнгөрсөн 2010 онд арилжааны банк хүнд байдалд орлоо гээд Засгийн газар шийдвэр гаргаж Банкны тухай хуульд өөрчлөлт оруулж арилжааны банкинд дам утгаараа аж ахуй эрхлэх гэх мэтийн хэд хэдэн санхүүгийн үйлчилгээ явуулах эрхийг нээж өгсөн. Эдийн засаг боломжийн болсон үед Засгийн газар нээж өгсөн цонхоо эргээд таглаагүй. Арилжааны банкууд энэ цонхыг ашиглан ердийн бизнес рүү орж эхэлцгээсэн. Энэ давуу эрхээрээ компаниудыг худалдан авч одоо “Эрдэнэт” үйлдвэрийг хүртэл худалдаад авчихсан байгаа юм биш үү.

-Засгийн газраас “Эдийн засгийг сэргээх хөтөлбөр”-ийг энэ нэгдүгээр сард батлан гаргасан. Зургаан зорилт, 54 арга хэмжээг хэрэгжүүлэхээр төлөвлөжээ. Мөн Засгийн газрын яамд хөрөнгө оруулагчдад гол төслүүдээ танилцуулсан. Эдийн засгийг сэргээх ямар бодлого баримталж байгаа дүр зураг харагдаж байна?

-Эдийн засгийг гол туйлдуулж байгаа нь том том мөнгөний хөдөлгөөн ямар ч хяналтгүй явж ирсэнд байна. Сонгодог утгаар нь хэлэх юм бол нийтийн санхүү мөнгөний тухай ойлголт манайд огт байдаггүй. Нийтийн мөнгө, нийтийн санхүү, төрийн нийтийн хамааралтай өмч гэсэн гурван асуудлыг шийдэхгүйгээр эдийн засгийн хөгжил урагшаа алхахгүй. Нийтийн санхүүгийн хууль байхгүйгээс болж өндөр дээд түвшний дарга нарын гараар мөнгөний хуваарилалт явагдахаар улс яаж дампуурдгийг харлаа. Төрийн өмчийг хэрхэн үнэгүйдүүлж хувьдаа завшдагийг харж байна. Өнгөрсөн хугацаанд зах зээлд хөрөнгө оруулалт, мөнгө хийгээд шингээгүй нь дарга нар шингээдэггүй, харин аж ахуйн нэгж шингээдэг юм байна гэдгийг эрх баригчид одоо сайн ойлгосон биз ээ.

-Нэг гаргасан шийдвэрээ байнга өөрчилж байдаг нь бизнес эрхлэгчдийг тогтвортой бизнес явуулах боломжгүйд хүргэж байна?

-Улс төрийн шийдвэр гаргаж буй хүмүүсийг цаг хугацааг томхноор хараач ээ гэж хэлмээр байдаг. Өнгөрсөн хугацаанд улстөрчид макро түвшний алдаа маш олон хийж шаварт шигтгэчихээд өөрсдөө дөрвөн жил болоод л явчихдаг. Хамаг шавар шавхайтай нь бизнес эрхлэгчид зууралдаж үлддэг. Дараагийн цэмцгэр нөхөр ирээд өнөө шаварт нь улам шигтгэж өгчихөөд мөн л явчихдаг. Тэгсэн хэрнээ нэг ч улстөрч эдийн засгийн арга хэмжээ авахуулдаггүй, хариуцлага хүлээдэггүй. Харин бизнесийн салбарт ажиллаж буй бүх хүмүүс эрсдэлийг үүрдэг. Монголын ард түмэн сонголтоо хийж МАН-д бэлгээ өгсөн. Одоо ард түмэндээ хариу бэлэг барь. Боловсон хүчнүүдээ сольж байршуулж дууссан бол одоо ажлаа хий. Зоримог бодлого гаргаж, эдийн засгийн төсөл хөтөлбөрүүдээ урагш нь ахиул.

-Одоогийн нөхцөлд бизнесмэнүүд ямар стратеги баримталбал зохилтой вэ?

-Үнэндээ 2017 оноос маш чанга дэглэм эхэлнэ. НӨАТ-ын бүртгэлээр дамжуулаад аж ахуйн нэгжийн орлого бүртгэгдчихсэн байгаа. Одоо санхүүгийн болон компанийн тайлан албан ёсны зөв болчихвол засаглал нь сайжрах хөрс бүрэлдэнэ. Манай улсад нийт 126 мянган аж ахуйн нэгж бүртгэлтэй байгаагийн 60 мянга нь хасах тайлан гаргадаг. Үлдсэн 60 мянган компанийн 50 мянга нь 1-9 хүнтэй хүнтэй жижиг компани. Ердөө 10 гаруй мянган компани нь манай татварын орлогын 95 хувийг бүрдүүлдэг. Нийт нэг сая аж ахуйн нэгжүүд ажлын байр бий болгодог. Компанийн засаглалаа сайн хөгжүүлсэн компаниуд хямралд ажрахгүй. Тухайлбал, 2016 онд менежмэнт, дотоод хөрөнгө оруулалтаа сайн хийж чадсан компаниудын орлого оны эцсээр 10-15 хувийн нэмэхтэй гарсан. Хямралыг сөрж хөрөнгө оруулалт хийсэн компаниуд энэ үед олз шүүрдэг. Тэртэй тэргүй эрэлт хэзээд л байна.

-Дотоодын нийт бүтээгдэхүүний өсөлт төлөв байдал ямар байна. Бизнесмэнүүдэд гэрэл гэгээ харагдаж байна уу?

-Макро түвшинд ч тэр, мөнгөний бодлогод гарч байгаа савлагаанууд манай бизнесмэнүүдийн тамирыг авч байгаа. Энэ удаагийн хямрал сүүлийн дөрвөн жил урт хугацаатайгаар үргэлжилж байна. 2018 оноос эдийн засаг дээшээ өгсөх боломж бий. 2017 он бол тэртэй тэргүй уналтын ёроолын цэгээ тогтворжуулах жил болоод дуусна. Бондын өр зээлийг хэрхэн төлж, мөнгөний ямар бодлого барихаас их зүйл шалтгаална. Хэрэв буруу менежмэнт хийх аваас бизнесмэнүүдэд төлөвлөгөө гаргахад хэцүү болчихно. Бизнес эрхлэгчид 2016 онд гаргасан төлөвлөгөөгөөрөө ажиллаж байтал төгрөгийн ханш 24 хувь унаснаас болж ашиг орлого гэх юм сая бүгд байхгүй болчихлоо. Аль ч жижиг, том компани бай төрийн мөнгөний бодлого, сангийн бодлого, хөрөнгө оруулалтыг харзнадаг болчихсон. Одоо Засгийн газар юуны өмнө макро эдийн засгийн шинэ загвараа гаргах хэрэгтэй. Дотоодын нийт бүтээгдэхүүнийхээ бодит тоог гарга. Монголбанк мөнгөний ямар бодлого барих вэ гэдгээ гарга. Гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулалтыг яаж шингээх вэ гэдэг загвар дээрээ ажиллах ёстой юм.

Б.ДОЛЗОДМАА

Говь-Алтай аймгийн Чандмань сумын харьяат Монгол Улсын хүчит гарьд Нямдоржийн Ганбаатартай ярилцлаа.

-Таныг Улаанбаатар хотод төрсөн гэдэг. Гэхдээ цолоо дуудуулахдаа аавынхаа нутгаар зарлуулдаг шүү дээ. Ойрдоо уугуул нутагтаа очсон уу?

-Би 1982 онд Улаанбаатар хотод мэндэлсэн. Бөхийн дэвжээн дээр цолоо дуудуулахдаа аавынхаа төрсөн нутгаар зарлуулдаг болохоор зарим хүмүүс намайг Чандмань суманд төрсөн мэтээр андуурдаг. Гэхдээ уг гарал маань энэ сайхан нутагтай салшгүй холбоотой болохоор төрснөөс өөрцгүй л дээ. Алтайн магтаал, аялгууны өлгий Говь-Алтай аймгийн Чандмань сум маань Алтайн нурууны салбар хоёр нурууны хөндийд байдаг сум. Алтайн нурууд үзэсгэлэнтэй байгаль, эрс тэс уур амьсгалтай, ан амьтан, ховор содон ургамал ихтэй газар. Говь-Алтайчууд ааш зан сайтай, сэтгэлийн хаттай, улсууд байдаг гэж хүмүүс ярьдаг. Тэр ч үнэн үг. Ойрдоо аавынхаа нутгаар очсонгүй. Удахгүй болох сар шинээр л явах байх даа.

-Хүүхэд байхдаа хэр хөдөлгөөнтэй байв. Багын өндөр нуруулаг хүүхэд байсан уу?

-Багадаа тийм ч сахилгагүй хүүхэд байгаагүй. Гэхдээ хүүхэд юм чинь тоглож наадан дэггүй зан гаргаж явсан. Нэгдүгээр хорооллын 80 дугаар дунд сургуульд суралцаж, 1998 онд төгссөн. Миний хүүхэд нас нэгдүгээр хороололд л өнгөрсөн дөө. Ер нь багын өсгөлүүн хүүхэд байсан.

-Оюутан ахуй цагаа эргээд нэг дурсвал?

-Аав, ээж маань Монгол Улсын Их сургуулийн Физикийн ангийг төгссөн. Физикийн шинжлэх ухааны ач холбогдлыг ээж, ааваараа байнга яриулдаг хүүхэд байлаа. Мөн арван жилийн анги удирдсан багш маань физикийн мэргэжилтэй хүн байсан. Тийм учраас их сургуулийн элсэлтийн шалгалтаа физикийн хичээлээр өгч, өндөр оноо авсан юм. 1998 онд МУИС-ийн Физикийн ангид элсэн орсон. Оюутан байхдаа хичээлээ шамдан хийхийн зэрэгцээ эрдэм шинжилгээний ажил сонирхож байсныг минь Ж.Бандихүү багш маань их ярьдаг. Энэ хүн намайг бөхийн спорт руу хөтөлсөн хүн л дээ. Үнэнийг хэлэхэд би барилдах сонирхол багатай, яагаад ч юм эрдэм номын талдаа илүү сонирхолтой оюутан байж.Ер нь их, дээд сургуулиудын оюутны эрдэм шинжилгээний уралдаанд түрүүлж, бусад тэмцээн уралдаанд идэвхтэй оролцдог оюутан байлаа. Тухайн үед модны үртсийг малын тэжээл болгон ашиглах, үйлчлэлийн аргыг оролдсон юм. Энэ ажлынхаа эцсийг үзэлгүй бөхийн дэвжээнд гарсан даа.

-Тэгвэл анх үндэсний бөхийн спортоор хичээллэх болсон тухайгаа яриач. Таны авга ах улсын заан Рэгжийбуугийн Давааням гуай 1980-1990-ээд оны үед ид барилдаж байсан хүчтэнүүдийн нэг. Энэ сайхан бөх удмынхаа тухай тодруулахгүй юу?

-2002 оны хавар их сургуулиа төгсөөд, намар нь багшаар үлдчих санаатай байлаа. Гэтэл авга ах Р.Давааням заан “Хүч” спорт хороонд бөх болгоно” гээд оруулсан. Тэрнээс хойш 15 жил үндэсний бөхөөр барилдаж байна. Манай аавын ээж Янжмаа гэж хүн байсан. Энэ хүний ах дүү нар сүүлийн 40 гаруй жил сумынхаа наадмын түрүүг алдаагүй юм гэдэг. Эдгээр ах, дүү нар дотроос улсад барилдаж анх улсын том цол хүртсэн хүн нь Р.Давааням ах. Харин өвөөгийн талынханд бөх хүн байхгүй ч, эрчүүд нь мундаг тэнхээтэй, бичгийн хүмүүс байсан гэдэг. Р.Давааням гурван сайхан хүүтэй хүн. Том хүү Баасандорж нь дифлентийн чөлөөт бөхийн төрөлд мөнгөн медаль хүртэж байсан. Аймгийн начин цолтой хүн. Дифлент нь одоогийн паралимп шүү дээ. 1930 оноос хойш паралимп болон салсан гэдэг. Дунд хүү Лхагвадорж нь улсын начин цолтой бөх. 2001 оны үед Х.Баянмөнх аварга Говь-Алтайд явж байхдаа Лхагвадоржийн барилдааныг үзээд “Дараагийн аварга бол Лхагвадорж юм байна” хэмээн хэлж байсан. Харамсалтай нь улсын начин цолтойдоо бэртчихсэн. Бага нь Японы сумо бөхийн их аварга Харумафүжи Бямбадорж. Бямбаа маань багын барилдах сонирхолтой жаал байсан. Анх жүдо бөхөөр барилдаж байгаад Япон улс руу явсан. Нутгийнхан маань Бямбадоржийг Говь-Алтай аймгийн “Хоёр дахь аварга” хэмээн хүндэлдэг. Нэг дэх нь мэдээж Говь-Алтай аймгийн Жаргалан сум харьяат, дархан аварга Ш.Батсуурь. Авга ах маань улсын баяр наадмын бэлтгэлд Лхагваа, Бямбаа, Улаанаа бид дөрвийг дагуулж явдаг байлаа. Бөхчүүдийн бэлтгэлийн үеэр бид дөрөв хоорондоо ноцолдож, том цолтой бөхчүүдийн гар, хөлийн үзүүрт зарагддаг байсан юм. Тухайн үед би 14 настай байж. Хамгийн анх 1995 оны улсын баяр наадмаар хүүхдийн барилдаанд барилдаж, бөхийн ногоон дэвжээн дээр хөл тавьж билээ. Аав маань сумын заан цолтой хүн. Авга ах Р.Дашдорж гэдэг хүн 1986 оны Дундговь аймгийн баяр наадамд үзүүрлэж аймгийн заан цол хүртэж байсан нутаг усандаа нэртэй бөх. Р.Давааням ах маань 1987 оны нэгдүгээр сард болсон Монголын бүх ард түмний VII спартикиадын үндэсний бөхийн барилдаанд аймаг, нийгэмлэгээс шалгарсан шигшмэл 34 бөх тойргийн журмаар барилдахад 30 давж хоёрдугаар байр эзэлж улсын заан болсон. Р.Давааням ах залуугаасаа үндэсний бөхөөр тууштай хичээллэж, өсвөр үеийн улсын аваргаар 1973, 1975 онуудад шалгарч байсан. Улс хувьсгалын 59 жилийн ойгоор дөрвийн даваанд улсын заан Пүрэвийг, тавын даваанд улсын начин Д.Цэрэндашийг, зургаагийн даваанд улсын начин Ё.Ишгэн гуайг давж улсын начин цол хүртэж, долоогийн даваанд Х.Баянмөнх аваргад өвдөг шороодож байсан түүхтэй. Д.Лхагвадорж бид хоёр нас чацуу. Айлын ихэр хүүхэд шиг байнга л цуг явж, бэлтгэл сургуулилт хийдэг байв. Авга ахын маань бага хүү Д.Бямбадорж Японы мэргэжлийн сумо бөхийн 70 дахь аварга. Энэ сайхан бөхийн зүтгэлтнүүд, бөх удмаараа бахархаж, биширч явдаг.

-Аймгийн цол хүртэж байсан анхны наадмаа дурсвал?

-2003 онд Говьсүмбэр аймгийн наадамд барилдаж тав даван аймгийн начин цол хүртэж байсан. Дараа жил нь Өмнөговь аймгийн баяр наадамд түрүүлж, аймгийн арслан болсон. Ингэж л аймгийн наадамд анх удаа барилдаж үндэсний бөхийн цол, чимэг хүртэж явлаа. Тухайн үед аймгийн цол хүртчихээд бөөн баяр хөөр болж байсан даа. Манай хадам аав Өмнөговь аймгийн уугуул. Нутагтаа олон жил бөхийн засуул хийсэн хүн л дээ. Ханийнхаа нутагт зодоглож аймгийн арслан цол хүртсэндээ баяртай байдаг.

-Улсын их баяр наадамд анх зодоглохдоо гурав давж байсан бил үү?

-Тэр цаг үеэ одоо бодоход их сайхан санагддаг. 2002 оны улсын баяр наадмаар анх барилдаад одоогийн улсын харцага Л.Бадарчаар хоёр, улсын начин Хэнтийн В.Батбаяраар гурав даваад, дөрвийн даваанд улсын аварга О.Балжиннямд унаж байлаа. 2005 оны Ардын хувьсгалын 84 жилийн ойн их баяр наадмаар зодоглож тавын даваанд улсын арслан До.Ганхуягт амлуулан барилдаж өвдөг шороодсон. Дараа жилийн наадмын дөрвийн даваанд улсын начин Д.Пүрэвсүрэнд өвдөг шороодож билээ. 2006 онд бүх цэргийн наадамд түрүүлж, цэргийн арслан болсон юм. Ардын хувьсгалын 86 жилийн ойн баяр наадмын нэгийн даваанд Ганбагана нэртэй залуутай таарсан. Тэр жил миний хувьд бэлтгэл сургуулилт ханачихсан байсан л даа. Хоёрын даваанд одоогийн улсын гарьд Ш.Жаргалсайхантай оноолт таарч барилдаад давсан. Гурвын давааны төгсгөлийн өмнөх дүйцэд босч, аймгийн арслан Б.Золбаяртай таарч давсан юм. Дөрвийн давааны оноолт их эвгүй л дээ. Хэн хэнтэй ч таарч мэдэх даваа. Тэр жилийн наадмын өмнөх жил заан цол хүртсэн Д.Амгаланбаатартай оноолтоор таарч давсан. Тавын даваанд улсын аварга, арслан заан, харцага, начин цолтой бөхчүүд ам бөхөө авч, улсын начин Ду.Батбаяртай тунан барилдаж давсан. Зургаагийн даваанд улсын начин Л.Нямсүрэнтэй тунаж, санаархаж явсан улсын начин цолоо алгасч, харцага цолтны эгнээнд орсон доо. Л.Нямсүрэн бид хоёр “Хүч” нийгэмлэгийн тамирчид. Нэг дор бэлтгэл сургуулилт хийдэг болохоор бие биенийхээ барилдааны арга барилыг сайн мэднэ. Барилдааны цаг дуусаад золгосон барьцнаас би шахаж татаад давсан санагдана. Долоогийн даваанд мөн л тунаж, улсын заан цолтой барилдсан Х.Мөнхбаатарт тахим өгсөн. Тэр жил Х.Мөнхбаатар түрүүлж арслан болж байлаа. Улсын харцага цолны болзол хангачихаад есөн хөлт цагаан тугаа баярын нулимстай тойрон, дэвэх ч сайхан. Дараа жилийн баяр наадмаар үзүүрлэж, Монгол Улсын гарьд хэмээх эрхэм цол хүртсэн. Улсын өндөр цолонд хүрээд мэдээж хэрэг их баярласан л даа.

-Гарьд цол хүртэж байсан наадмаараа одтой сайхан барилдсан шүү. Бэлтгэл сайн байв уу?

-Ер нь өмнө барилдаж байсан бичлэг, бөхчүүдийн барилдааныг ажиглаад байхад бэлтгэл сайн хийсэн хүн л тухайн жилийнхээ наадамд одтой барилддаг юм билээ. Миний хувьд 2006-2008 оны хооронд бэлтгэлээ маш сайн хийсэн. Тийм болохоор 2008 оны улсын баяр наадмаар найм даван үзүүрлэж, цол ахисан байх. Тэр жил наадмаар өөртөө итгэлтэй, урам зоригтой барилдсан. Өмнө нь улсын цол авчихсан учраас барилдааны намба суучихсан байлаа. Бас доор даваануудад ам авах боломжтой болсон. Ингээд зургаагийн даваанд Мөнгөнцоож харцагатай тунан барилдаж давснаар улсын харцага цолоо баталсан. Улсын аварга Д.Сумъяабазарыг долоогийн даваанд хаяж, заан цолны болзол хангачихаад их баярласан. Д.Сумъяабазар аварга бол бие хаатай, гайхалтай аварга шүү дээ. Тэр үед аварга хүнд унасан ч яахав гэхээс өөр юм бодоогүй. Бид хоёр удаан барилдсан ч цаг хугацаа хоромхон зуур л өнгөрөх шиг санагдсан. Харин наймын даваанд улсын арслан Б.Ганбат амлан авсан. Тухайн үед Б.Ганбат арслан, улсын заан цолтой, бас л ид барилдаж байсан даа. Бид хоёр элэг бүс, сэнжигний барьцтай урд урдаасаа тулаад зогсож байтал Б.Ганбат арслан зүүн талын сэнжигний барьцаа халаад тавиулах зуур, би баруун талдаа зайлж гуд татсан. Тэр үед Б.Ганбат арслангийн хий нь таарсан уу, эргэлдээд унасан даа. Сүүлд уулзахад Б.Ганбат арслан “Чамайг тийм мэх хийнэ гэж бодоогүй байсан шүү” хэмээн хуучилж билээ. Миний хувьд тэр мэхийг өмнө бэлдэж байгаагүй л дээ. Тухайн үед мэдрэмжээрээ л хийсэн. Манай ард түмэн наадамд зодоглох эрчүүдээ араас нь сүү өргөж, “Үзүүр, түрүүнд үлдээрэй” хэмээн ерөөдөг. Тэр ч утгаараа улсын их баяр наадмын бөхийн барилдааны үзүүр, түрүүнд үлдэнэ гэдэг нэр хүндтэй сайхан санагддаг.

-Таныг бөх сонирхогчид наадам, цагаан сарын баяраар сайн барилддаг гэж ярьдаг. Бусад заал танхимын барилдаанд төдийлөн ирж барилддаггүйн учир юу вэ?

-2009 оны нэгдүгээр сард хөлөндөө бэртэл авсан. Сүүлийн хоёр жил хөлөндөө эмчилгээ хийлгэж байна. Харин одооноос бэлтгэлээ сэргээж байгаад цагаан сар, дөрвөн уулын хишиг барилдаанууддаа гарч, барилдахыг бодож байна даа. Бэртэл, гэмтэл гэж тамирчин хүний ганц дайсан байна шүү дээ. Цагаан сарын барилдаан их сайхан болдог. Миний хувьд цагаан сарын барилдаанд яагаад ч юм их сайн барилдаж чаддаггүй юм. Нэг удаа л дунд шөвөгт үлдэж байсан байх.

-Таныг хүүхэд байхад ч юм уу, аймгийн цолтой байхад ид барилдаж байсан бөхчүүдийн талаар дурсахгүй юу?

-Манай дээд үеийнхэн үлгэр дуурайл болсон жудагтай сайхан бөхчүүд. Тэр дундаас Р.Давааням ахаасаа их юм сурч мэдсэн дээ. Намайг хүүхэд байхад Пүрэв заан гэж бөх байдаг байлаа. Давааням ах, Пүрэв заан хоёр уулзаж шатар тоглодог, найзууд байсан юм. Уг нь насны хувьд хоорондоо их зөрүүтэй. Пүрэв зааны “Заан юунд инээв” хэмээх ном бий. Тэр номноос уншиж байхад сонин амьдрал туулсан, бахархмаар жинхэнэ эр хүн шиг л хүн байсан юм билээ. Дагвасүрэн арслан жижиг биетэй ч ухаанаар барилдаж өндөр амжилт үзүүлсэн бөх шүү дээ. Тухайн үеийн аваргуудын тухайд бөх сонирхогчид надаар хэлүүлэлтгүй мэдэх биз.

-Өнөө цагийн бөхчүүдийн арга барил, бэлтгэл сургуулилт мэргэжлийн түвшинд хүрсэн. Энэ тухай таны бодол ямар байна вэ?

-Манай үндэсний бөх бусад бөхийн төрлүүдээс хамгийн шилдэг нь гэж боддог. Хувцас хэрэглэл, мэх, жин харгалздаггүй, жижиг биетэй бөхчүүд том биетэй бөхөө унагаахын тулд хурд авьяас авхаалж гаргана гээд бүх зүйлээрээ онцгой. Том биетэй бөхчүүд учраа бөхөө давахын тулд арал бяраа ашиглан барилддаг. Сүүлийн үеийн бөхчүүд бэлтгэлээ маш сайн хийдэг болсон байна. Орчин үед мэдээлэл маш их хөгжсөн. Тэр чинээгээрээ юмыг таних сэтгэн бодох чадвар өндөр болж. Намайг хүүхэд байхад орой зургаан цагаас л телевиз үздэг байлаа. Бусад үед ном л уншдаг байсан. Өнөө цагт хэн бүхэн, хаанаас ч ухаалаг утсаа ашиглаад интернэтээс хүссэн мэдээллээ авч байна. Иймд өнөө цагийн бөхчүүд хэн хэнийхээ барилдааны арга барил, мэхийг бичлэг болгон хадгалж аваад, үздэг болж.

-Таныг бөхийн холбооны тэргүүний хүү гэдгийг бөх сонирхогчид андахгүй. Тэргүүний хүү байна гэдэг тухайн салбартаа хэцүү юү?

-Зарим хүмүүс аавыг маань янз бүрээр хэлж, гүтгэх нь надад тааламжтай байна гэж байхгүй. Гэхдээ ингэж хэл аманд өртөж, хэлүүлэхийг нь ажлын онцлог л гэж ойлгодог. Миний барилдах ч бас ажил шүү дээ. Тийм учраас аавын эрхэлж байгаа ажил, миний барилдаан хоёрыг ялгаж салгах л хэрэгтэй. Тэр хүний ажил тусдаа ойлголт. Аавын ажлаас болж миний бөхийн карьерт дарамт учирсан тохиолдол байхгүй. Цаашдаа ч гарахгүй биз. Өөр юу ч ярих билээ.

-Бөхчүүд улсын баяр наадмын үеэр цол хүртэхээрээ баярлан хөөрч наадмын дэвжээн дээр янз бүрийн үйлдэл үзүүлдэг. Таны барилдааныг харж байхад улсын өндөр цолонд хүрсэн ч сэтгэл хөдлөл гаргадаггүй. Ер нь тайван зантай хүн үү?

-Би эмоцитой. 2008 оны наадмаар улсын гарьд цолны болзол хангачихаад хуруугаа гозолзуулаад гүйдэг шүү дээ (инээв). Улсын гарьд болсныхоо дараа цолны найр хийсэн юм. Ах дүүсээ цайлаад сүртэй л юм боллоо. Дагвасүрэн арслан их шооч хүн л дээ. Найрын үеэр Дагвасүрэн арслан “Найр, наадмыг чинь арай өөр тохиолдолд хийдэг биз дээ. Үсний найр, амраг хосын гэх мэт хүний амьдралд ганцхан тохиох үйл явдалд зориулан хийдэг шиг санагдах юм. Чи яасан гэж найр хийж байгаа юм” хэмээн инээд алдан хэлж билээ. Өөрөө улсад гурван удаа үзүүрлэж, дөрвөн удаа их шөвөгт үлдсэн нэгэн цаг үеийн хүчтэн шүү дээ. Ер нь энэ гар хөлөө өргөж гозолзуулж гүйх зэрэг нь хар арьстнуудаас л орж ирсэн соёл болов уу. Тамирчин хүн элдэв үйлдэл хийнэ гэдэг нэг бодлын өөрийгөө улам хурцалж байгаа хэрэг. Гэхдээ энэ нь зарим хүмүүст таалагдана, зарим хүмүүст таалагдахгүй шүү дээ.

-Удахгүй монгол түмний уламжлалт цагаан сарын баяр болох гэж байна. Битүүний өдөр болох барилдаанд та зодоглох уу?

-Цагаан сарын бөхийн барилдаан бол чансаагаараа улсын наадмын дараа ордог төрт ёсны их баяр наадмын барилдаан. Улс, аймгийн цолтой алдартай том бөхчүүд хүрэлцэн ирж барилддагаараа онцлогтой. Ард түмэн маань битүүний өдөр цэнхэр дэлгэцээрээ бөхөө үзэж, маргааш нь аав, ээж, ах дүү нартайгаа золгодог. Ингэж учран уулзахдаа хоорондоо бөхөө ярьж, хэн яаж түрүүлсэн, ямар бөх сайхан мэх хийсэн талаар хөөрөлддөг. Тийм ч учраас энэ сайхан төрт ёсныхоо барилдаанд очиж зодоглоно.

Э.МӨНХТҮВШИН

Геологи, уул уурхайн салбарыг бүхэлд нь эрх зүйн зохицуулалтаар хангаж чадахуйц шинэ хуультай болох гэж байна. Уул уурхайн тухай хуулийн төслийн үзэл баримтлалын талаар уул уурхайн эрх зүйн судлаач Г.Сурахбаяртай ярилцсан юм.

-Уул уурхайн салбар толгой хуультай болох гэж байна. Өмнөх хуулиудтай харьцуулбал энэ хуулийн гол концепци юуг өөрчлөхийг хүссэн бэ. Энэ талаар ерөнхий ойлголт өгөхгүй юү?

-Шинээр боловсруулж буй хуулийн төсөл нь ашигт малтмалын нөөц тогтоохоос эхлээд уурхайг нээх, хаах хүртэл бүхий л уурхайн мөчлөгийн үе шат, техник технологи зэрэг салбарын үйл ажиллагааны үндсэн зохицуулалтыг тусгах юм билээ. Уул уурхайн тухай хуулийн анхдагч тулгуур хууль нь 1988 онд Газрын хэвлийн тухай хууль нэртэйгээр батлагдсан. Нийгэм, цаг үе солигдсон ч энэ хууль үндсэн агуулгаараа өнөөдрийг хүртэл хэвээр яваа. 1994 онд Ашигт малтмалын тухай анхны хууль батлагдаж, 1997 онд шинэчлэгдэн найруулагдсан боловч 2006 онд Ашигт малтмалын тухай хууль дахин шинэчлэгдэн найруулагдаж, 2014 онд томоохон нэмэлт өөрчлөлтүүд орсон.

Сүүлийн арав гаруй жилийн хугацаанд хийгдсэн судалгаа, үүссэн нөхцөл байдлуудад тулгуурлаж техник технологи, нөхөн сэргээлт, орон нутаг, иргэдийн харилцааг зохицуулах зэрэг нарийн шийдвэрлэх асуудал нэлээдгүй байсан юм байна гэдгийг олж хараад өнөөдрийн Уул уурхайн яам нэн тэргүүнд анхаарал хандуулан шинэ хуулийн төслийг боловсруулах ажилд ханцуй шамлан оржээ гэж харж байна. Цаг үе, нийгмийн захиалгаар өнөөгийн уул уурхайн тухай хууль төрөн гарах гэж байна. Одоогоор Уул уурхайн яамны мэргэжилтнүүдээс бүрдсэн ажлын хэсэг хуулийн анхан шатны төслийг боловсруулах шатандаа явж байна.

-Уул уурхайн тухай хуулийн гол үзэл баримтлалаас мэдээлэл хүргэхгүй юү?

-Уул уурхайн яамны цахим хуудас дээр тавигдсан үзэл баримтлалтай танилцсан. Мөн ажлын хэсэгт ажиллаж байгаа хүмүүстэй уулзаж санаа бодлыг нь сонссон. Ашигт малтмалын тухай хуулиар лицензтэй холбоотой харилцааг түлхүү зохицуулагддаг гэсэн шүүмж байдаг. Уул уурхайн үйлдвэрлэлд өөрийнх нь мөчлөг үе гэж байдаг. Эхний үе шат лицензийн харилцаан дээр тулгуурласан хайгуулын шатны харилцаа байдаг. Уул уурхайн тухай хуулийн үзэл баримтлалтай танилцахад хайгуулын шатнаас эхлээд тухайн уурхайг хаах хүртэлх уул уурхайн үйлдвэрлэлийн үе шатыг бүхэлд нь хамруулж зохицуулах шийдлийг гаргаж тусгасан харагдаж байна. Түүнчлэн төрийн бус байгууллагуудын оролцоог нэмэгдүүлэхээр тусгагдсан байна. Аливаа хайгуул хийсэн хүн тодорхой нөөцөө үнэлэн, техник эдийн засгийн үндэслэлээ (ТЭЗҮ) гаргах гэх мэтээр бизнес талаас нь харж эхлэх үе шат бий. Үүний дараа олборлолтын шат эхэлнэ. Олборлосноо баяжуулах, бүтээгдэхүүн бий болгох гэх мэтээр боловсруулалтын шат үргэлжилсний дараагаар уурхайг хэрхэн зөв хаах тухай шат руу очдог. Өнөөдрийн туршлагаас харахад эхэлж ухах тухай биш, ашиглалт үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаатай хэрхэн уялдуулах вэ, уурхайн хаалтыг хэрхэн хийх вэ зэрэг олон улсын туршлагад нийцсэн, уул уурхайн үйлдвэрлэлийн өөрийнх нь техникийн болон мэргэжлийн зүй ёсны шаардлагад нийцсэн хууль нэн хэрэгтэй болсон гэдэг нь харагдсан.

-Хуульд ямар гол өөрчлөлтүүд хийгдэхээр байна?

-Өнөөдөр ТЭЗҮ-ийг боловсруулдаг эрх бүхий хуулийн этгээдийн зөвшөөрлийг Барилга, хот байгуулалтын яамнаас олгодог. Хэдийгээр хот бүтээн байгуулалт талаасаа өнөөгийн зохицуулалт зөв байж болох ч уул уурхайн үйлдвэрлэлийн нарийн техник мэргэжлийн талтайгаа хэр уялдаж байна вэ гэдэг байнга яригдаж байдаг сэдвийн нэг. Уул уурхайн үйлдвэрлэл онцлог тал руугаа ТЭЗҮ-ийн хэв шинжийг хандуулъя гэсэн зарчмын өөрчлөлт хийхээр оролдсон байна лээ. Үүнийг салбарын яам ТЭЗҮ-ийн тусгай зөвшөөрлийг булааж авах гэж байна гэж харахаас илүүтэй үйлдвэрлэлтийнхээ онцлог талаас харсан нь дэвшил болно. Уул уурхайн тухай шинэ хууль бол ирэх 10, 20 жилд Монголын уул уурхай хаана байх вэ гэдэг дүр зургийг зурна. Нэн түрүүнд анхаарч буй уул уурхайн хаалтыг зөв хийх стандартыг нэвтрүүлснээр байгаль орчинг хамгаалах, явцын нөхөн сэргээлт хийхэд чанарын түвшинд дэвшил гарна. Уул уурхайн аж ахуйн нэгжүүд барьцаа хөрөнгө гэхээсээ илүү санхүүгийн баталгаа гаргадаг болох гэж байна. Барьцаа, баталгаа гэдэг ойлголт маань хоёр өөр. Санхүүгийн баталгааны ард энэ уурхайг ашиглаж дуусчихаад энэ уурхайгаа стандарт горимоор нь хааж чадна гэдэг баталгаа оршиж байгаа нь ач холбогдолтой. Уул уурхайн хайгуулын шатыг хэрхэн явуулах, нарийвчилсан техникийн заавар шаардлага зэрэг нь одоогийн мөрдөгдөж буй Ашигт малтмалын тухай хуульд төдийлөн сууж өгөөгүй. Шинэ хуулиар хайгууль хийх шатлал, цаг хугацаа, техникийн чанарыг үндэс суурьтайгаар тусгана. Уул уурхайн хуульд ил тод байдлын тухай асуудал шигтгэгдээд явна. Энэ нь уурхайн боловсруулах үйлдвэр, баяжуулах үйлдвэрлэлүүд үйл ажиллагааны нарийвчлалаасаа хамаараад тайлангаа зөв гаргах механизм бүрдэнэ. Эдгээр зохицуулалтыг хийх нь зүй ёсны юм.

-Уул уурхайн жинхэнэ эздийг илрүүлж нийтэд ил тод тавих тухай хуулийн төсөлд тусгагдсан байна лээ. Энэ нь ямар үр дүнтэй юм бэ?

-Олон улсын жишгээр уул уурхайн компанийн эзэн, хувьцаа эзэмшигч гэдэг бол хариуцлага хүлээж байдаг этгээд байдаг. Нэг талаараа хөрөнгөө оруулж бизнесийн ашгаа хүртэх зорилготой боловч хариуцлага нь хамт дагалдаж явдаг. Барууны оронд хуулийн этгээдийн хариуцлагын тухай асуудал яригддаг. Байгаль орчинд таагүй хандсан гэдэг ч юм уу, хөдөлмөрийн аюулгүй байдлыг зөрчсөн бол зөвхөн нэг мэргэжилтэн хариуцлага хүлээгээд өнгөрөх биш хувьцаа эзэмшигч нь давхар хариуцлага хүлээдэг. Ингэхдээ үйл ажиллагаа эрхлэх хугацааг нь тодорхой хугацаанд хасах зэрэг арга хэмжээ авдаг. Шинэ хуульд хариуцлагын механизмыг сайжруулах заалтууд нэлээд тусгагдах болов уу гэсэн хүлээлттэй байна. Нэг талаар эрхийг нь өгөөд бизнес хийх орчныг нь тодорхой болгоё гэж байгаа нь сайн хэрэг. Нөгөө талаар төр хариуцлага нэхэж, ард түмний өмнөөс хариуцлага хүлээлгэж чаддаг механизм Уул уурхайн тухай хуульд нэлээд чанга байдлаар тусгагдах ёстой. Уул уурхайн тухай хуулийн төсөлтэй холбогдуулан Ашигт малтмалын тухай хууль, Газрын хэвлийн тухай хууль, Байгаль орчны багц хууль, Эрүүгийн хууль, Зөрчлийн тухай хууль гэх мэт дагалдах олон хуульд нэмэлт өөрчлөлт орохоос аргагүй болно. Хууль батлагдан гарснаар хариуцлагатай уул уурхайн үйлдвэрлэл газрын хэвлийд гадас шаахаасаа эхлээд хаах хүрэх хүртэлх бүх талуудын эрх ашгийг тусгасан цогц ойлголтыг хэрэгжүүлэх боломж бүрдэнэ.

-“Discover 2016”-д ”Эрдэс баялгийн салбарт төрөөс баримтлах бодлогын хэрэгжилтийг хангах” сэдвээр та илтгэл тавьж байсан. Энэ салбарт төрөөс баримтлах бодлогод судалгаатай хүний хувьд хэлэхэд шинэ хуулийн төсөлд дутуу дулимаг тусгагдсан зүйл анзаарагдаж байна уу?

-Гадаадын хөрөнгө оруулалт буурсантай холбоотойгоор хөрөнгө оруулалтыг татах, сэргээхтэй холбоотой төрийн ажлууд хийгдэж байх шиг байна. Энэ хуулийг батлан гаргаснаар уул уурхайн салбарт хөрөнгө оруулж бизнес хийж буй хүмүүст маш тодорхой хууль эрх зүйн орчин бий болно. УИХ-аас 2014-2025 онд “Төрөөс эрдэс баялгийн салбарт баримтлах бодлого”-ын бичиг баримт батлагдсан. УИХ-аас хүлээсэн үүргийнхээ дагуу Засгийн газар энэ салбарт баримтлах бодлогыг хэрэгжүүлэх томоохон алхмыг хийж байгаагийн илрэл нь энэ хуулийн төсөл юм. Өнөөдөр уул уурхайн салбарын зарим зохицуулалт хэт ерөнхий, журмаар зохицуулагдаж байгаа зүйл их байна. Журам гэдэг бол эргээд хариуцлага хүлээх, ил тод байх асуудлыг бүрхэгдүүлж байдаг. Хуульчлах механизм зөв юм гэдгийг гадаадын гэлтгүй дотоодын хөрөнгө оруулагчид ярьж байгаа. Уул уурхайн тухай хуулийн гол зорилго бол аль болох журмаар зохицуулж буй харилцааг хуульчилъя. Хуульчилна гэдэг нь төрийн бодлого ил тод, цэгцтэй болж буйн илрэл юм. Нэгэнт батлаад гаргасан хуулийг өөрчлөх боломжгүй байдаг. Зөвлөгөө болгож яамны ажлын хэсэгт хэлэхэд Газрын хэвлийн тухай хууль, Ашигт малтмалын тухай хууль хоёртойгоо маш сайн уялдуулж хийх ёстой. Малгай хууль болно гэхээсээ илүүтэй эцсийн үр дүндээ уул уурхайн салбарт тулгын гурван чулуу шиг бүх асуудлыг харилцан зохицуулдаг хууль болоосой гэсэн хүсэл байна.

-Өнгөрсөн хугацаанд хариуцлагагүй уул уурхайг харлаа. Хууль эрх зүйн ямар нөхцөлд ажиллаж ирснээс ийм хариуцлагагүй байдалд хүрэв. Бидний гол алдаа юу байсан юм бол?

-Хариуцлагатай уул уурхайг ярихаар өнгөрсөн бүх зүйл хариуцлагагүй байсан хэрэг биш. Ашигт малтмалыг олборлож татвараа төлнө гэдэг хариуцлагатай байгаагийн нэг шинж. Энэ салбарын судалгаатай байгаа хүний хувьд хэлэхэд харамсалтай нь тухайн үйлдвэрлэлийн онцлогт тавигдах мэргэжлийн техникийн шаардлагууд тодорхой хэмжээгээр дутуу дулимаг байсан. Тэрнээс болоод хариуцлагагүй байдал нэмэгдсээр эцсийн үр дүндээ өнөөдрийн байдалтай тулсан. Жишээлбэл, баяжуулах үйлдвэр байгуулахад хэдийгээр ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрөлгүй ч гэсэн хэн нэг сумын Засаг даргаас Газрын тухай хуулийн дагуу зөвшөөрлөө авах болдог. Барилга барихад Барилгын тухай хуулийн дагуу барина. Ингээд хэн нэгэн олборлогч этгээдтэй гэрээ байгуулаад баяжуулах үйлдвэр барьдаг гэх систем манайд үйлчилж байгаа. Энэ нь уул уурхайнхаа нарийн хууль эрх зүйн онцлог тусгагдсан зохицуулалтаараа зохицуулагдаж ирээгүйг харуулна. Баяжуулах үйлдвэр гэхэд Газрын тухай, Барилгын тухай хуультай холбоотой ч уул уурхайн мэргэжлийн нарийн шаардлага хангаагүйгээс хариуцлагагүй уул уурхайн асуудал гарч ирж байсан юм байна. Бизнес эрхэлж буй хүний юуг дагаж мөрдөх нь тодорхойгүй явж ирсэн юм байна. Төрийн байгууллагын мэргэжлийн байгуулагуудад тавигдах шаардлага нь тодорхой болох хэрээр хариуцлага тооцох нь тодорхой болно. Уул уурхайн салбар шинэ тутам хурдацтай хөгжсөнтэй холбоотойгоор байгаль орчны нөхөн сэргээлтийг хэрхэн хийх тухай асуудал гарч ирсэн. Өмнө нь ийм хэмжээний хайгуулын, уул уурхайн үйлдвэрлэлийн тухай туршлага манайд байхгүй байсан учраас энэ бүгдийг урьдчилж сайн олж хараагүй олон зүйлтэй нүүр тулгарсан. Өнгөрсөн 2000 оноос хойш энэ салбар маш эрчтэй хөгжсөн. Гадаадын хөрөнгө оруулалт буурсан тухай ярьж байгаа ч аль салбарт яаж буурав гэдгээ нарийн судалж үзэх хэрэгтэй. Гадаадын хөрөнгө оруулалт буурсан шалтгаанд дэлхийн зах зээл дэх уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнийн өсөлт, бууралт буюу цикль нөлөөлдөг ч бид салбартаа бодлогоор тогтоож барьж чаддаггүй нь засаг төр байнга солигддог, хууль эрх зүйн бичиг баримт нь тодорхойгүй явж ирсэнтэй бас холбоотой. Төрийн бодлогоор тусгай зөвшөөрлийн олголтыг нэг хэсэг зогсоосон нь салбарынхаа бодлогогүй явж ирснийг цэгцэлж авъя гэсэн арга боловч гадаадын хөрөнгө оруулалтыг бууруулахад голлон нөлөөлсөн гэж би хардаг.

-Хөрөнгө оруулагчдын үйл ажиллагаа явуулах гол дарамтын нэг орон нутаг болдог. Орон нутагтай заавал гэрээ байгуулна гэхээр тэд дуртай зүйлээ нэхэж, асуудлыг гацаадаг. Энэ эрх зүйн зохицуулалтыг хуульд тодорхой болгоогүйгээс дарамт болон хувирдаг?

-Дэлхийн аль ч оронд орон нутгийн иргэдтэй харилцан ярилцдаг жишиг байна. Зөвшилцөж ойлголцохын тулд хоёр талаасаа ярилцах хэрэгтэй. Ярилцахдаа тодорхой эрх зүйн орчны хүрээнд ярилцдаг. Ашигт малтмалын тухай хуульд орон нутагт ажиллах ганц хоёр заалт байдаг ч нарийвчилж зохицуулсан заал байдаггүй. Уул уурхайн хууль маань өнгөрсөн алдаа болгоноо цуглуулж ирээдүйн шинэ ололтыг авсан хууль байх болов уу.

Б.ДОЛЗОДМАА