Month: July 2016

Ид хав. Их сайхан үг. Наадам дөхөхөөр эл сайхан үгийн утга улам төгөлдөр болдог. Энэ үгийг тун энгийнээр тайлбарлавал хүч чадал, тамир тэнхээ гэсэн утгатай. Төв аймгийн “Дүнжингарав” дэвжээний бөхчүүдийн ид хав нь жинхэнэ тэгширч байна. Өчигдөр тус дэвжээн дээр очиж бэлтгэлийн явцтай нь танилцахдаа үүнийг мэдрэв.

Төв аймгийн төв орохоос наахна Дундговь руу салдаг замын уулзварын хойно, Богдхан уулын Баруун Зуунмодын аманд “Дүнжингарав” дэвжээнийхэн байрладаг. Монголын ард түмэн наадам гэдэг том, аугаа цэнгэлээрээ тухайн жилийнхээ өнгийг үзэж ямар хүчтэн түрүүлэх бол хэмээн 365 хоногийн турш таамаглан ярилцдаг билээ. Төв аймгийн бөхчүүдийн хувьд 2008 оноос Богдхан уулынхаа энэ аманд байрлаж, наадмын бэлтгэлийг базааж байгаа юм.

Дөрвөн дүнзэн байшин байх агаад голынх нь хоёр давхар. Цумбайсан гурван цагаан гэр дүнхийнэ. Тэртээд хөхөө донгодож, энүүхэнд хус модтой амны тэрүүхнээс тарвага хошгирно. Амар амгалан гэмээнэ үүнийг өгүүлэх болов уу хэмээн сэтгэл татмаар байгалийн сайхан цогцолжээ. Тэртээ хойхно борооны үүлс бараантах ч наран энүүхэнд шарна.

“Дүнжингарав” гэсэн далбаа хатгасан өргөө цагаан гэрт очлоо. Угалзалсан сайхан сийлбэрт сэнтийтэй өргөө гэрт бөөн эрчүүл сууна. Хүнхийсэн эрчүүл дундаас галын ахлагч, Б.Бадам-Очир начинг олж таньсангүй. “Сайн байна уу, дэвжээний ахлагчтай уулзъя” хэмээн даруухан өгүүлбэл “Би байна” хэмээгээд нэгэн эр өгүүлсэн нь Б.Бадам-Очир начин. Мэнд усаа мэдэлцлээ. Начны найзууд нь иржээ. Нутгийнхаа бяр чадал бялхсан бөхчүүлийг дэмжих гэж начны найзууд жаал зугаа юм авчирчээ.

Начин “Аймгийн маань бөхчүүлийн бэлтгэл сайхан явж байна. Энэ сарын 16-наас бэлтгэлдээ гарцгааж, одоо л жигдэрч байна” хэмээснээр бидний яриа өрнөвэй.

“Дүнжингарав” дэвжээн дээр 50 гаруй бөх наадмынхаа бэлтгэлд гарчээ. Энэ сарын 26-нд болсон наадмын сорилго барилдаанд эдний дэвжээнээс арав гаруй бөх барилдсанаас Б.Батмөнх заан гурав давсан байна.

Наадмын бэлтгэлд гарсан бөхчүүдийн хувьд галд гарсан хугацааг нь тооцвол хэд хэдэн циклд хуваагдана. Одоо бол бөхчүүд хүчний буюу хүнд бэлтгэлийн үедээ явж байгаа юм байна. Наадмын бэлтгэлийг нь 25-30 хоног гэж тооцвол эхний 14 хоногийг хүнд бэлтгэлийн үе гэж тооцож болно. Энэ үед хүнд бэлтгэл хийж, кроссоор гүйж нэлээд ачаалалтай ажиллана. Бүх булчин шөрмөсөө дээд түвшинд нь хүртэл идэвхжүүлж, эр бяр гээчийг жинхэнэ утгаар нь харуулна. Цолны эрэмбийг хамааралгүй хэнтэй ч хамаагүй олон барилдаан хийнэ, өдөрт. Ийм хүнд бэлтгэлийн горимоор долдугаар сарын долоон, найман хүртэл бэлтгэнэ. Харин түүнээс хойш бэлтгэлээ аажмаар хөнгөрүүлж, наадам дөхөхийн хэрээр бэлтгэлээ зөөлрүүлж, ерөнхийдөө биеэ амрааж тэнхрүүлэх тал дээр анхаарна. Сар хэртэй ачаалал авч ажилласан бие хэдхэн хоногт амрахад л тэнхэл авч жинхэнэ л бяр чадал нь амтагдаж эхэлдэг юм байна. Энэ үед л сэтгэл санаа, сэтгэл зүйгээ зөв удирдаж чадсан нь наадмаар цойлох нигууртай.

Аливаа дэвжээний хувьд наадмын бэлтгэл хийх нь шинэ цолтон төрүүлж, цолоо ахиулах зорилготой байдаг. Үүнтэй адил энэ дэвжээнийхэн тийм нэгдсэн зорилготойгоор хамтарсан бэлтгэл хийж байгаа нь энэ юм. Дэвжээний ахлагч, улсын начин Б.Бадам-Очир “Өнөө жил манай дэвжээнээс улсын шинэ цолтон, аймгийн цолоо ахиулах залуус зөндөө бий” хэмээгээд цаашид улсад нэрээ тодруулах бөхчүүд олон бий гэлээ. Эдний галд Сосорбарам арслан, арслан Эрдэнэ-Очир, Батмөнх заан, Сэрээтэр багш, харцага Бадарч, начин Гэрэлт-Од, Бадам-очир, Батчулуун, аймгийн арслан Дамба, Энхтайван, Мэндсайхан, Эрхэмжаргал, Батбаатар тэргүүтэй улс, аймгийн цолтой, мэх нь жигдэрсэн, уран барилдаан үзүүлдэг урамтай бөхчүүл олон бий.

Чөлөөт бөхийн Д.Хүдэрбулга эдний галынх. Өнөө жил тэрээр олимпийн эрх авсан болохоор галдаа нэгдээгүй юм байна. Олимпийн эрх авсан тамирчны юу хийх, яах ийх нь улсын хараат болсон болохоор наадмын бэлтгэлдээ бараг харагдахгүй гэж байлаа.

Гал тогооны байшингийн дээвэр нь одоогоор засвартай байгаа болохоор хоол ундаа гэрт хийж байна. Хоёр тогоочтой. Э.Эрдэнэсувд, Н.Сүхтогтох. Тэд “Бөхчүүл гэхээр л их хоол унд иддэг нөхөд гэж боддог нь буруу юм. Бид нормын дагуу л хоолоо хийдэг. Хоол голдоггүй, иймээ тиймээ аашгүй сайхан улсууд” гэж байлаа. Гал тогооны гэрт гурван зуух. Зуух болгон дээр хорин литр тогоо тавиастай. Өглөө тогоонууддаа нийт 60 литрийн цай чанах бөгөөд тэр нь өдөртөө хүрэлцэнэ. Өглөө нэгдүгээр хоол гурван тогоо. Өдөр нэг, хоёрдугаар хоол нийт зургаан тогоо. Орой гурван тогоо.

Э.Эрдэнэсувд “Би тогооч мэргэжилтэй. Өмнө нь энд тэндхийн цайны газар түрээсэлж ажиллаж байсан. Энэ удаад Төв аймгийн бөхчүүдийн тогоог барьж байна. Бөхчүүд гэдэг чинь сайхан улс юм. Хоол унд голохгүй сайхан эрчүүл. Тийм болохоор бид хоёр ч их хичээж сайхан хоолоор үйлчлэхсэн гэж чармайх юм” гэж байлаа. Тэрээр өдрийн хоолонд гурилтай шөл, будаатай хуурга хийж өгнө дөө гэлээ.

Бөхчүүд цаг хэртээ дэвээ, шавааны бэлтгэл үзүүлэв. Дараа нь барилдаан эхлэв. Б.Бадам-Очир начин “Доошоо битгий хар. Урагшаа яв. Яасан их гүйдэг юм. Сайхан дэвээдэх дээ. Наад амьсгалаа зөв хуваарилаадах” гэж бөхчүүддээ хэлнэ.

Б.Бадам-Очир начин шинэ залуу бөхчүүдийн дэргэд очиж хэрхэн сайхан дэвэхийг биеэр үлгэрлэн харуулангаа “Доошоо харахгүй, сайхан үсрээд өг” гэнэ. Б.Батмөнх заан Х.Амараа начинтай барилдангаа урьд өдрийн сорилго барилдаанд ямар мэх хийснээ сонжин харуулах авай.

Бөхчүүдийн бяр ханаж байна. Бяр амтагдсан өдрүүд Баруун Зуунмодод өрнөж, баахан эрчүүл бэлдэж байна, наадамдаа. Наадам хаяанд ирлээ. Ид хав.

Сайхан үг.

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

МУИС-ийн Олон улсын харилцаа, нийгмийн удирдлагын сургуулийн багш С.Баясгалантай ярилцлаа.

-Их Британи Европын холбооноос гарсан нь дэлхий нийтийн анхаарлыг татаж байгаа. Энэ нь манай улсад ямар нэгэн байдлаар нөлөөлөх үү?

-Дэлхий нийтээрээ даяаршиж байгаа энэ үед худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагаагүйгээр улс орнууд хөгжиж дэвшихгүй. Тиймээс улс орнууд хоорондоо чөлөөт худалдааны хэлэлцээр байгуулахад анхаарлаа хандуулдаг. Манай улсын хувьд ч саяхан Японтой бараа бүтээгдэхүүнээ гаалийн татваргүйгээр нэвтрүүлэх хэлэлцээр байгуулсан шүү дээ. Энэ эрх ашиг бүх улс оронд адилхан хамаарна. Их Британи Европын холбооноос гарсан асуудал манайд шууд утгаараа бол нөлөөлөхгүй. Шууд бус утгаараа ч нөлөөлнө гэхэд бас хэцүү. Шууд бус утгаараа яаж нөлөөлөх вэ гэхээр Хятадын эдийн засагт нөлөөлөх гээд байгаа юм. Европын холбоо бол Америкийн дараа орох гол Хятадын барааг худалдан авагч нь.

-Хятадын эдийн засагт хэрхэн муугаар нөлөөлөхийг дэлгэрэнгүй тайлбарлаж өгөхгүй юу?

-Хятадууд Номхон далайгаар бараагаа тээвэрлэхэд илүү ойр байдаг учраас голчлон Америктай худалдаа хийдэг. Америк бол 300 сая хүн амтай зах зээл. Харин Европ 500 сая хүн амтай зах зээл юм. Тиймээс ч Европтой нэлээд том худалдааны түнш. Хятадын бүх бүтээгдэхүүн үйлчилгээ гадагшаа чиглэсэн байдаг шүү дээ. Тиймээс Европын холбоо Англиас эхлээд задрах тийшээ хандаад сулраад ирвэл Хятадын зах зээлд нөлөө үзүүлнэ.

Өнөөдөр Хятад нэг тэрбум 400 сая хүнтэй том зах зээлийг ажлын байраар хангаж байна. Энэ том үйлдвэрлэлийн эрэлтийг нь Америк, Европ хоёр хангадаг учраас тэрний гол нэг нь буюу Европын зах зээл хэрвээ сулраад ирэх юм бол Хятадад ашиггүй шүү дээ.

-Хятадын эдийн засаг хүндэрвэл манайд нөлөөлөх үү?

-Тийм. Хятадад байдал хүндэрвэл манайд шууд нөлөөлнө.

-Бараа бүтээгдэхүүний үнэ нэмэгдэх үү. Яг яаж хүндрэх вэ?

-Шууд барааны үнэ нэмэгдэнэ гэж болохгүй. Бидний гол экспортын бүтээгдэхүүн бол уул уурхайн олборлолтоос гарсан ашигт малтмал байдаг. Нөгөө уул уурхайн бүтээгдэхүүн буюу түүхий эдийг авдаг гол зах зээл чинь Хятад шүү дээ. Америк, Австрали гээд аль ч улсын компаниуд манайд хөрөнгө оруулалт хийсэн бүтээгдэхүүн нь Хятадын зах зээлд гардаг. Нэг үгээр Монголоос гарсан бүтээгдэхүүнийг Хятадад худалдаад дундаас нь ашиг унагадаг гэсэн үг. Ингэхээр шууд нөлөөтэй болж байгаа юм. Хятадын үйлдвэрлэл буурах юм бол манайд хөрөнгө оруулалт төдий хэмжээгээр буурна. Энэ чинь эргээд манай эдийн засагт сөргөөр нөлөөлнө. Манайхаас уул уурхайн түүхий эд авдаг гол худалдан авагч нь Хятад. Хятадын бараа бүтээгдэхүүний гол худалдан авагч нь Европ. Ингээд бие биетэйгээ хамааралтай байдаг болохоор нөлөөлж таарна.

-Ер нь Их Британи яагаад Европын холбооноос гарах дээрээ тулчихав аа?

-Нэгдүгээрт, дотоодын үйлдвэрлэлийн өрсөлдөх чадварыг нь байхгүй болгож байгаа юм. Гадаадын импортын бүтээгдэхүүн Английнхаас илүү өрсөлдөх чадвартай, хямд байна гэсэн үг. Английн үндсэн төсвийг нь бүрдүүлдэг том үйлдвэр буюу их хэмжээний хөрөнгө оруулалт шаарддаг зүйлс нь ихэвчлэн хот суурин газартаа байгаа шүү дээ. Харин хөдөө орон нутагт нь загас агнуур, мал аж ахуй ч байдаг юм уу, жижиг дунд үйлдвэрийн хүмүүс нь өрсөлдөх чадваргүй болж байгаа. Хоёрдугаарт, англичуудын ажлын байрыг гадны цагаачид, дүрвэгсэд аваад байна гэсэн зүйл бий. Дүрвэгсэдтэй хамт өөр шашин, зан үйл, үүнийгээ дагаад гэмт хэрэг тайван байсан Англид их гарч байна. Хаана л бол англи хүн англиараа байхаа болиод бүх газар л дүрвэгсэд ороод ирж байгаа юм.

Тиймээс ихэвчлэн уламжлалт чиг хандлагыг барьсан хэсэг нь Европын холбооноос гарахгүй бол болохгүй юм байна. Өөрийн гэсэн толгой ер нь байна уу гэсэн асуудал тавьж эхэлсэн. Ингээд дээрх хоёр үндсэн хүчин зүйлээс болоод мужийн британичууд санал өгснөөс болоод Англи Европын холбооноос гарлаа.

-Мужийн британичууд гэдэг нь юу гэсэн үг вэ?

-Монголчуудтай адилхан хөдөө, хотын ялгаа Англид ч адилхан үйлчилж байгаа хэрэг. Хотынхон илүү интеграци тал руугаа, хөдөөнийхөн илүү уламжлалт, “бид англичууд” гэдэг байдлаар хандаж байгаа юм. Даяаршил хэт явахаараа аливаа үндэстэнг уусгаж авдаг. Бие биедээ их хамааралтай болчихдог гэсэн үг. Даяаршлын сөрөг талаас шалтгаалаад жишээ нь Америкт Трамп гарч ирээд байгаа шүү дээ. Сая Испанид баруун төвийн намууд нь илүү давамгай боллоо. Энэ юуг харуулж байна вэ гэхээр даяаршил нь нэг дэлхийн иргэн гэдэг утгаар үндэс угсааг үгүй болгодог. Хоорондоо эдийн засгийн хувьд хамааралтай бие биедээ аялж жуулчлах гээд нээлттэй байдал нь ихэснэ. Манай улстөрчид ч ярихдаа дандаа монгол гээд яриад байгаа биз дээ. Британичууд бас британи гэж хэн юм бэ. Британи улс гэж юу юм бэ гээд эхэлж байна. Энэ бас даяаршлын нэг сорилт болоод байгаа юм. Нэг талаас даяаршигдах гэж байгаа хүмүүс нөгөө талаас уламжлалаа хадгалж үлдэх сонирхолтой хүмүүсийн зөрчил явж байна л даа. Английн дараа мөн адилхан санал хураалтыг хийх сонирхолтой улсууд гарч ирсэн. Жишээ нь Унгар улс байна. Унгар улсад бид худалдаа, эдийн засгийн талаар хамтран ажиллах чөлөөт бүсэд орох гэж бодсоноос биш бүх зүйлээ заалгах гэж ороогүй шүү гэх маягаар яриа гарч эхэллээ.

-Манай улсад өөрийн гэсэн толгой байна уу гэсэн асуулт тавьж эхэллээ гэж байна. Юунаас шалтгаалсан хэрэг вэ?

-Англи Европын холбооноос гарч байгаа нь даяаршилд өгч байгаа дохио гэж дээр хэлсэн. Улс орнууд даяаршилд, интеграцид орж болно. Гэхдээ бодолтой орох ёстой. Өөрийн толгойтой орох ёстой гэсэн үг. “Бид тусдаа улс биш юм уу. Бид Брюссельд байдаг Европын парламентаар бүх юмаа шийдүүлдэг болж байна уу” гэсэн том асуулт гарч байгаа юм. Ер нь бол одоо огцрохоо мэдэгдээд байгаа Английн Ерөнхий сайд Дэвид Камерон сонгуулийн үеэр санал хураалгана гэж иргэдийнхээ саналыг авч байсан. Тэгэхдээ Европын холбооноос гарна гэдгээр биш харин шахалт үзүүлнэ гэж байлаа. Учир нь Европын холбооны 28 улсын бүх шийдвэр гаргах эрх мэдэл Европын парламентад оччихоод байсан. Тэнд гарсан шийдвэрийн дагуу гишүүн орнууд ажилладаг. Өөрсдийн толгой байхгүй. Ялангуяа дүрвэгсдийн асуудал дээр Европын парламент хэдэн хүн амтайгаас нь шалтгаалаад дүрвэгсдийг оруулах квот тогтоосон. Ингэхээр нөгөө улс нь “Бид тусгаар, өөрсдийн гэсэн удирдлагатай юм байгаа биз дээ” гэж хариу үзүүлж эхэлж байна. Бас Грект болсон эдийн засгийн хямрал ч нөлөөллөө. Грек их хэмжээний өрөнд орчихсон байсан шүү дээ. Тиймээс Дэвид Камерон фунт стерлингийг евротой ижил түвшинд авч үзнэ. Хоёрдугаарт, дүрвэгсдийн асуудал дээр бид тэднийг хэзээ, яаж оруулах, ямар тэтгэлэг халамж үзүүлэх вэ гэдгийг өөрсдөө шийднэ гэсэн байр суурь илэрхийлж санал хураалт явуулна гэсэн шахалт үзүүлсэн. Тэгээд санал хураах болсон чинь иргэдийнх нь 52 хувь гаръя гэсэн.

-Английн Ерөнхий сайд өөрөө болохоор гарахгүй байхыг дэмжээрэй гэсэн юм байна лээ шүү дээ?

-Гарахгүй байхыг дэмжээрэй гэдгийг өөрөө уриалаад явж байсан. Яагаад гэвэл энэ чинь Английн эдийн засагт хохиролтой л доо.

-Европын холбооноос гарах нь ямар хохиролтой вэ?

-Бүх улс орон ижилхэн. Наад зах нь гадны хөрөнгө оруулалт орохгүй бол хэцүү байдалд ордог. Хөрөнгө оруулалт буураад ирэхээр төгрөгийн ханш унаад янз бүрийн юм болж байгаа биз. Бид одоо түүнийг мэдэрч л байгаа шүү дээ. Тийм учраас аль ч улс гадны хөрөнгө оруулалтыг татахыг зорьж явдаг. Аялал жуулчлалаар ч бид гадны хөрөнгө оруулалт оруулах гээд үзээд байгаа. Яг түүнтэй адилхан Английн хувьд холбооноос гарахаар худалдааны хувьд гаалиар оруулах болон гаргах аль аль нь үнэтэй тусна. Мөн Англид хөрөнгө оруулалт татдаг хэдэн салбар байгаа юм. Хамгийн том нь гэвэл Лондон хотын хөрөнгийн бирж байна.

Түүнчлэн хүнд машин механизм болон тоног төхөөрөмжийн үйлдвэрлэл бий. Дэлхийд танигдсан брэнд их сургуулиуд байгаа. Тэндээ гадны оюутнуудыг татаж боловсрол олгох замаар хөрөнгө хуримтлуулдаг. Хэрвээ Европын холбооноос гарчихвал Английн энэ бүх хөрөнгө оруулалт багасна. Тийм учраас Ерөнхий сайд Дэвид Камерон Европын холбооноос гарвал бидний сан хөмрөг 20-иод хувиар буурна шүү дээ гэж байсан.

Ж.БАЯРСАЙХАН

Сэцэн хан аймгийн Илдэн вангийн хошууны нутаг одоогийн Дорнод аймгийн Халхгол сум шинэ мянганы тооллоор 320 гаруй жилийн нүүрийг үзээд буй. Халхгол Монголын зүүн хязгаар бөгөөд газар нутгийнхаа хэмжээгээр дээгүүрт бичигддэг том сум. Халхгол баруун талаараа Матад сумтай, хойд талаараа БНХАУ-ын Хөлөнбуйр, зүүн талаараа БНХАУ-ын Хянган, өмнөд талаараа БНХАУ-ын Шилийн гол аймгуудтай хиллэдэг. Сүүлийн үед сум руу ирэх шилжилт хөдөлгөөн нэмэгдсэн зэрэг ерөнхий мэдээллийг сумын дарга В.Мөнхтайван өглөө. Сум гурван багтай. Ташгай баг газрын өгөөжөөр амьдардаг бол Ялалт баг мал дагаж ам тосддог гэдгээрээ онцлогтой. Үлдсэн баг нь суурин бараадсан сумын төвд амьдарч буй иргэд. Сумын төвийнхөн ч яахав захиргаа, сургууль, эмнэлэг, цэцэрлэг гээд төрийн байгууллага бараадаад нэг нь ажилд орчихвол ар гэрээ аваад явчихдаг улс.

Монголын ардын арми, Оросын улаан армитай хамтран Квантуны армийг бут нэргэсэн 1939 оны байлдаанаас эхлээд энэ сум үзэж туулсан түүх арвинтай. Энэ мэтчилэн тоочоод байвал Халхгол сумын олон онцлог дуусашгүй. Халхгол сум орж үзээгүй ч хүн бүр л түүхийн хичээлээс зохих хэмжээний мэдээлэлтэй болчихсон байх. Цагтаа таван рублийн оймс өмсч тансаглаж явсан халхголынхон өдгөө нэг их бүтээн байгуулалт сумандаа хийгээгүй. Байгаа бүхнээ балгас болгоод дуусгаж газар тариалан, мал аж ахуй бараадан бас болоогүй тус нутаг дахь газрын тосны компанийг царайчилж амьдарч байгааг тал нутагт очсон хэн ч төвөггүйхэн анзаарна. Гэхдээ энд Халхгол сумын зовлон, жаргалыг тоочихоо хойш тавья. Харин Буйр нуурыг бараадан нутаглах буйдхан тосгоныхны амьдрал ихэд сонирхол татсан юм.

Эдгээр иргэдийн амьдралтай танилцахын өмнө гол амин зуулга нь болох Буйр нуурыг онцлох нь зүйтэй болов уу. Ялалт баг хамрах хүрээгээрээ сумандаа голлох байр суурьтай. Буйр нуур энэ багийн нутаг дэвсгэрт харьяалагдах бөгөөд Хятадтай хиллэдэг цорын ганц усан хил гэдгээрээ онцлогтой. Нуурын 10 гаруй хувь нь Хятадын эзэмшил гэсэн үг. Аймгийн төвөөс 340 км, Халхгол сумаас 65 км зайтай уг нуур Дорнын талд мэлтэлзэн, цэлэлзэх нь зэрэглээнд саатсан саран лугаа үзэсгэлэнтэй. Нуурын эрэг далайн наран шарлагыг санагдуулам алтан шаргал элсээр хүрээлэгдэх. Тус нууранд зургаан овгийн зургаан зүйл загас байдаг аж. Үүнээс 12 зүйлийн загасыг агнаж, хэрэглэж болох юм байна. Тиймээс л нуурыг захлан өнгөрсөн жилүүдэд иргэд загасчилж амьдралаа залгуулж иржээ.

Буйр нууранд XIX зууны үеэс л загасчилж байж. Улмаар 1954 онд Буйр нуурын зүүн урд эрэгт загас агнуурын улсын үйлдвэр бий болгож загасны аж ахуйг өргөжүүлж суурин бий болжээ. Тухайн үед нэг га талбайгаас 6.5 кг загас агнахаар тооцоолол гаргаж жилдээ 300 тн загас олборлох нөөцтэйг тусгасан байдаг. Өдгөө сууринд 20 гаруй айл амьдарч байна. Загасны үйлдвэр гээд сүйд болоод байх юм алга. Айл болгон хувьдаа жижиг модон завьтай. Завь нь тэдний хамгийн үнэт эд хөрөнгө аж. Хорь гаруй айлын ихэнх нь хөгшчүүл. Мөн тэдний үр хүүхдүүд өрх тусгаарлан эцэг, эхээ бараадан өв залгамжлан загасчилж хорвоогийн өдөр хоногийг өнгөрүүлэх. Энэ хэдэн айл сайн яривал саахалт хамаатан болчихно. Тосгоныхон өвлийн ганц хоёр сарыг эс тооцвол нуурын хөвөөнд тор тавин өнжинө. Тавьсан торон дахь загасаа хамж сум, аймаг бараадан борлуулна. Нутгийнхны ярьснаар бол загасаа тэр болгон зараад хэдэн төгрөг болгоод байдаггүй гэсэн. Зун, намартаа барьсан загасаа идэж, уугаад үлдсэнийг нь жуулчдад кг-ыг нь 5000-8000 төгрөгийн хооронд зардаг тухай иргэд ярьсан. Харин өвлийн улиралд тонн тонноор нь загас агнаж нөөцлөөд хаврын тарчгаар мөнгө болгодог байна. Нэг айл дунджаар 1.5 тонн загас нөөцөлдөг юм билээ.

Тосгоны айлуудын ихэнх нь байшинд амьдрах бөгөөд хажуудаа заавал нэг модон амбаар босгосон харагдсан. Мөн модон, эсвэл төмрөөр хийсэн завь уяастай. Зарим айлын модон амбаарыг нээж хэрэгт дурлахад сэврээсэн тарган хонины гулууз мах өлгөсөн харагдана. Өвөлдөө бол энэ амбаарт тонн тонноор нь загас хурааж хадгалдаг бололтой. Тосгоныхны хувьд эрдэнэсийн хайрцаг нь л гэсэн үг. Иргэдийн хувьд уугуул нутгийн иргэд ч биш юм билээ. Улсын бодлогоор байгуулсан загасны үйлдвэрт илгээлтээр Хэнтий, Сүхбаатар, Баян-Өлгий зэрэг олон аймгаас иргэд ирж ажилласан байдаг. Мэдээж үүн дунд Дорнод аймгийн сумдаас ирсэн иргэд ч бий. Тэр үед илгээлтээр ирж байсан иргэд үйлдвэр татан буугдахад ихэнх нь бууриа сахиж үлджээ. Тэдний хүүхдүүд өдгөө 50 нас гарч зарим нь өвөө, эмээ болсон байна. Үйлдвэр байгуулагдахад даргаар нь Төмөрбаатар гэх залуу ирж байжээ. Түүний хань Дарьсүрэн одоо ч хүүхдүүдтэйгээ нуурын эрэг бараадан загасчилж амьдарсаар байна.

Тосгоны зарим овсгоотой айлууд зөвхөн нуурын загас гэлтгүй мал маллаж, зарим нэг нь гахай, тахианы аж ахуй эрхэлнэ. Гахай малладаг хоёр, гурван айл байдаг юм байна. Харин айлуудын 50 хүрэхгүй хувь нь мал маллана. Тосгоноос магнайд нутаглах Даваажавынх хэдэн малтай. Жуулчдад зориулсан таван ханатай ганц гэртэй. Хаяаг нь шуугаад ор, ойр зуурын ганц нэг юм тавиад аяны хүн амарч тухлахад бэлэн болгочихож. Өөрсдөө харин хоол ундаа хажууханд нь байрлах амбаартаа хийдэг бололтой. Байгаль эх зуны улирлын ногоон ширдгээ дэвсч, таван ханатай гэрийн хаяагаар жаргаж буй нарны алтан цацраг тусч, монгол ахуй цаанаа л нэг амар амгалан. Аргалын утаа суунаглан, тугалын зэлнээс саалийн хувингаа барьсаар ирж яваа гэрийн эзэгтэй юутай хээнцэр. Ийм л ахуй амьдралыг харах гэж хаа холоос жуулчдын хөл тасрахгүй. Гэхдээ энэ бол Буйр нуурыг зорьсон гадаад, дотоодын жуулчдын хоёр дахь зорилго болно. Хил хязгаар нь үл үзэгдэх тэнгэрийн хаяанд мэлтэлзэх нуурын үзэсгэлэнтэй эн зэрэгцүүлэн зүйрлэх гайхамшиг юу сан билээ. Хотын түгжрэлээс залхсан хотынхны хувьд диваажин л гэсэн үг, тосгон. Нутгийнхан хотоос буусан хүнээс замын сонин, хотын соёлыг шалгаахдаа гарамгай яриа хөөртэй улс. Арга ч үгүй биз, жуулчид хүлээж аваад сурчихсан хүмүүс нүүр хагарсан байхаас ч яахав. Зундаа бол хот, сум бараадсан хүүхдийнхээ ач, зээг хараад хөгшчүүл нь уйдах завгүй. Гэхдээ нуур бараадан аж төрөх иргэдийг зөвхөн тосгоноор төсөөлж болохгүй. Нуурын зэргэлдээ саахалт айлууд их нутаглана. Гаднаа тэмээн жингийн цувааг санагдуулам нүүдэлд зориулсан амбаартай үхэр тэрэг, орчин үеийн малчны хөл дүүжлэх унаа мотоцикль, портертой малчин айл хагас км яваад л үзэгдэнэ. Буйр нуурыг тойроод есөн жижиг нуур байна. Адуу, үхэр зэрэг бод мал түлхүү. Тосгоныхныг бодвол арай өөр амьдралын хэмнэлтэй. Зундаа нуур бараадан зусаад өвөлдөө Ялалт баг бараадан өвөлждөг тийм л айлууд.

Харин тосгоныхны хувьд хэдэн жилийн турш суурин амьдарч, загасны агнуургүйгээр тэдний амьдралыг төсөөлөхийн ч аргагүй. Буйр нуур дагасан буйдхан энэ тосгонд чухам ямаршуухан амьдрал өрнөж буйг хэн ч мэдэхгүй. Хэн ч тоохгүй. Саяхан болсон эмгэнэлт хэргийн мөрөөр л тосгоныхны амьдралыг зах зухаас нь хүмүүс гадарлах болсон.

Учир нь энд засаг захиргаа гэж байхгүй. Хорин км зайтай Ялалт баг эргэж тойрч хамаатуулна. Тосгонд 30 гаруй жил аж төрж буй нэгэн эмэгтэй “Биднийг дурандаа нуур дагаж амьдардаг гэдэг. Тиймээс ямар ч асуудал үүссэн та нарын хохь гэсэн байдалтай ханддаг” гэсэн бол өөр нэг залуу “Би эцгийнхээ голомтыг орхилгүй энэ тосгонд үлдсэн. Хориодхон айлыг сум анхааралдаа аваад амьдрал ахуйг нь дээшлүүлэх олон гарц бий. Бидэнд адаглаад аялал жуулчлал хөгжүүлэх орчин нөхцөл байна” хэмээн санал бодлоо хуваалцсан. Эзгүй талд эзэнгүй мал шиг амьдарч байна гэх нэгэн ч байна. Угтаа хараа хяналтгүй. Хэн юу хүснэ, түүнийгээ хийдэг учраас саяхны эмгэнэлт осол болж энэ суурингийн дөрвөн хүн амиа алдсаныг үгүйсгэхгүй. Зарим хүмүүсийн ярьж буйгаар тосгоныхон хэзээ ч дүрэм, журамд баригддаггүй. Монгол Улсын иргэн хууль дүрмээ дагаж мөрдөх ёстой ч буйдхан энэ тосгонд албан гэсэн ойлголт байхгүй. Тиймээс загас түрсээ шахах үеэр хориотой ан хийж нуурын мандалд гарч амиа алдсан хэмээн буруушаах нэгэн ч байна. Энэ нь манайхны хайхрамжгүй, хэнэггүй зантай ч холбоотой гэх. Тосгоныхон хэдэн тонноор нь загас агнадаг боловч тийм хялбар зарчихдаггүй. Хэдхэн км зайд орших хилийн боомтоор орж ирж хятадуудад өгөх сонирхолтой боловч өнөө хэд нь хувь хүмүүсийн гар дээрээс загас авахдаа үнэгүйдүүлж оддог гэх.

Харин компанийн нэр барьж нутгийнхны загасыг аваад хятадуудад нийлүүлдэг нөхөд ч бий. Хөвсгөл, сэлэнгийнхэн загасаа голчлон утаж болгоод худалддаг бол эндхийнхэн шилэн саванд нөөшилж зардгаараа алдартай. Өөрсдөө нуур дагасан аялал, жуулчлалын бааз байгуулъя гэхээр орон нутгаас зөвшөөрдөггүй гэнэ. Хэрвээ явуулын хүн, хятадууд авахгүй бол урагшаа хэдэн км-ийн зайд байх газрын тосны “Дачин Тамсаг” компанийн хүнсэнд нийлүүлдэг байна. Нэг айл тав, арван км-ээс хэтрэхгүй л дээ. Иймэрхүү замаар агнасан загасаа хэдэн төгрөг болгож гурил будаагаа авна. Үлдсэнийг нь цааш хийж үр хүүхдээ их, дээд сургуульд сургана. Ер нь бол хилийн боомт ойрхон болоод ч тэр үү, хятадуудаас хараат болчихсон гэдгийг зөвхөн тосгоныхон гэлтгүй сумын иргэд ярьсан.

Хорь хүрэхгүй км-ын цаана Өмнөд Монголын Амгаланбаатар хотын боомттой манай улс хиллэх Баянхошуу боомт байдаг аж. Яг л Эрээнийг монголчууд хөл дээр нь босгосон шиг тус Амгаланбаатар хотыг ч хөгжин цэцэгжүүлж байгаа бололтой. Хил ойрхон болохоор тэр биз баг, сум гэлтгүй аятайхан байшинтай. Манайхан барилгын материалаас нь эхлээд салатаа хүртэл тэндээс татаж байна. Тэгсэн хэрнээ хаяанд нь байх Баянхошууны боомт таван хэсэг навсгар байшиндаа гааль, татварынхан нь талцаад орчихсон худалч хүнд нүүрээ буруулаад суучихсан жишээтэй.

Бас нэг зүйл байна. Халхгол сумынхаа ардуур баруун тийш хөндлөн гулд урсаж боомтыг хоймроор дайрч, Буйрт цутгадаг. Буйрын гол тэжээл нь Халхгол. Харин Буйр нуур гадагш цутгадаг. Байгалийн тогтцыг одоо яалтай билээ. Гэвч боомтын араар урсах голын урсгалын дундуур усан хилийг тогтоосон. Гэтэл Хятадын тал голынхоо цаад эргийг цементэлчихсэн байна. Нутгийн иргэд, хилийн учир мэдэх хүмүүс энэ тухай хэлсэн шүү. Гол жил ирэх тусам л цаашаа бус наашаа тэлж урсах болж. Ингэхээр хилийн зурвас яаж таарах бол. Буйр нуур ч мөн адил ийм байдалтай аажмаар нутгийнхаа зүг тэмүүлж байгаа гэсэн. Үүнд анхаарах л хэрэгтэй болов уу. Буйдхан орших энэ хязгаар нутаг зөвхөн сум ч биш улсын чухал бүс юм шүү дээ.