Month: December 2015

Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, зохиолч, яруу найрагч Гүн Аюурзанатай өчигдөр уншигчид уулзаж олон сонирхолтой асуултын хариу авав. Ном шимтэн унших дуртай шинэ үеийн төлөөллүүд эрхэм зохиолчоос бүтээлээ хэрхэн туурвидаг, амьдрал, аз жаргалын үнэ цэн, цаашид ямар зохиол бичиж байгаа бол гэхчилэн олон зүйл асууж хөөрөлдсөн. Сайн уншигч байх тухайд Г.Аюурзана “Уншигч гэдэг маш чухал ойлголт. Өнөөдрийн уран зохиолд уншигч бол анхны өдөөгч нь гэж үзэж байгаа. Жинхэнэ уран зохиол үндсэндээ зохиогч хийгээд уншигчийн оюун санаанд өрнөдөг үйл. Би нэг ном авлаа гэж бодоход тухайн номын жинхэнэ мөн чанар нь хэвлэж дэвтэрлээд гаргачихсандаа биш харин уншигч юуг оюун санаандаа тусгаж авч буйгаар хэмжигдэнэ. Уран зохиолын тухайд хамгийн гол нь уншигчидтай байх. Уншигч сайн байхгүй бол уран зохиолын тухайд ярих зүйл байхгүй. “Мөр хооронд унших” гэсэн ойлголт байдаг. Ийн мөр хооронд уншихдаа мөр хоорон дахиас цаашихыг олж харж уншина гэдэг магадгүй Зэнтэй төстэй нандин ойлголт. Зохиогч хүний бий болгосон ертөнц уншигчийн сэтгэлд шинээр бий болдог. Ном унших нь кино үзэхээс юугаараа давуу вэ гэвэл уншигч өөрөө өөртөө найруулагч болж төсөөллийн дүрийг амилуулж чаддагаараа илүү. Театрт очлоо гэхэд хэн нэгэн найруулагчийн оюун санаагаар бүтсэн зүйлийг л харах хэрэгтэй болдог. Харин уншигч байна гэдэг өнөөдрийн оюун санааны ертөнцөд зохиогч байхаас ч илүү бүтээлч үйл” гэв.

Харин зохиол бүтээлээ өглөө бичдэг, орой сууж туурвидаг эсэх, бүтээл туурвихад онгод, зохиолчийн хөдөлмөр хоёрын аль нь чухал вэ гэсэн асуултад “Тэг дөрвөлжилж хэрчсэн цаас хэрэглэхгүй бол бичиж чаддаггүй гэх зохиолч байдаг. Ардын уран зохиолч Балжирын Догмид гуайн яриаг зурагтаар сонсож байхад ширээгээ заавал ч үгүй цэвэрлэж байгаад бичдэг гэж байсан. Би өөрийгөө яаж бичдэг юм бол гэж бодож байгаагүй. Ер нь нэлээд олон ном бичсэнийхээ дараа анзаарч байхад өвлийн цагт их бичдэг юм билээ. Шөнө суугаад өдөр унтах нь надад илүү ойр байдаг. Гэхдээ үдээс хойш хүртэл унтах биш үдийн 12 цаг хүртэл л унтдаг. Шөнийн хоёр гурван цагийн үед илүү сайн бичээд байх шиг санагддаг. Хүүхдүүд маань балчир байхад садаа болдог учраас тэгж шөнө дунд сайн бичдэг байсан байж магадгүй. Онгодын тухайд гэвэл яруу найрагч хүнд онгод яах аргагүй байдаг. “За, шүлэг бичье” гээд шууд суудаг яруу найрагч байхыг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ ихэнх тохиолдолд зүгээр явж байтал цэгцэрчихсэн мөр бадаг санаанд ороод ирдэг. Тэрийгээ тэмдэглэж байтал шүлэг болчихдог. Гэнэт орж ирж байгаа мөрүүд төрж байгаа тэр мөчүүд онгод байж магадгүй. Та бүхэн миний “Хар цагаан улаан” романыг уншсан байх. Энэ романд Намаржаан гэж туульч гардаг даа. Тууль хайлж байгаа хүн бол зүгээр нэг жүжигчин хүн биш. Тууль хайлахад онгод зайлшгүй чухал. Роман бичихэд онгод гэхээсээ илүү төлөвлөгөө, туршлага, хөдөлмөр, уран зохиолыг ойлгосон хэм хэмжээ чухал” гэж байлаа.

Зохиол бичнэ гэдэг ажил, амралтын алин болох тухайд “Сэтгэл зүрх нь дургүй байхад өөрийгөө албадаад бичээд байдаг зохиолч ертөнцөд байдаггүй байх. Бичмээр санагдаад бичдэг. Тэр үедээ жаргалтай байдаг. Ийм жаргал амьдрах хэв маяг минь болчихсон. Би юм бичих, унших хоёрт л дуртай. Гурил зуурах ч юм уу, бусад ажилд тийм ч дуртай биш. Хамгийн дуртай унших, бичихээ хийгээд байж байна гэдэг ажил, амралтын аль нь болохыг би хэлж мэдэхгүй л дээ” гэж хөнгөхөөн хариулчихав. Энэ нь Дагестаны ардын яруу найрагч Расул Гамзатовын “Амралт минь, амраадаггүй ажил минь яруу найраг” гэсэн шүлгийг эрхгүй сануулж байсан. Зохиолчид маань байнга дэрэн дээрээ ойр байлгаж сөхөж хардаг ширээний ном огт байдаггүй гэнэ. Аюур зохиолч харин уншигчийн хувьд өөрийгөө “маньяк маягийн” гэдгээ хүлээн зөвшөөрөв.

Тэрээр дуртай номоо нэг л бариад авбал унд хоол, унтах нойроо ч умартан ганцхан уншилтаар шудраад дуусгадаг аж. “Бөөгийн домог” романаа бичихдээ Байгаль нуурыг гурван өвөл зорьсон зохиолч бөө нарыг яруу найрагчид, эртний оюун санааны эрч хүчийг онгодоор дамжуулагч, хэрвээ бөө байгаагүй бол монголчууд өнөө байхгүй гээд үүнийгээ “Эргүнэ хунгийн домог”, Алунгоогийн домогтой холбон тайлбарлав. Бичиг үсэггүй балар үеийн мэдээллийг өнөө үед хүргэж ирсэн уран бүтээлчид бол зохиолчийнхоор бөө юм байна. Тэрээр өвөөгөөсөө илүү жинхэнэ монгол хүн аж. Яагаад гэвэл өвөөгийнх нь аж төрж асан цаг үед “Монголын нууц товчоо”-г мэддэг хүн байгаагүй болохоор оюун санааны хувьд өөрийгөө ийн тодорхойлов бололтой.

Монголоос Нобелийн шагналтан төрөх болов уу гэсэн асуултад “Нобелийн шагнал сүүлийн арваад жилд өмнөхөөсөө ч илүү улстөржих болсон. Магадгүй Хятад орж ирээд Монголыг авчихвал Нобелийн шагнал өгч мэднэ. Гэхдээ ерөнхийдөө дэлхийн утга зохиолын дээд түвшнээс Монголын уран зохиол харьцангуй доогуур” гэж хариулсан. Өгүүллэг бичих яруу найрагтай адил сэтгэлд хурдан төрж, цааснаа буудгийг тэр хэлж байна. Саяхан хэвлэгдсэн “Дурлал зохион бүтээгч” түүврийн өгүүллэгүүдээ романуудаа бичиж байхдаа тэмдэглэсэн санаанууд гэдгийг нуусангүй. Яруу найрагч бүхэн хувь тавиланд итгэгч байдаг. Сүүлийн дөрөв таван жилд шүлэг бичихээ больсон ч романуудад нь яруу найраглаг чанар байгааг тэр хүлээн зөвшөөрсөн.

Аз жаргалын тухайд “Жаргалтай байна гэдэг өөрөө ойлгомжгүй асуудал. Жаргалыг ахуйн хэмжүүрээр хэмжих, эсвэл оюун санаагаар тодорхойлох уу. Энэ их хэцүү. Аз жаргалын хэмжүүрүүд зөрдөг. Зөрүүтэй хэмжүүрүүдийг нэгтгэх боломжгүй. 6-гийн тоог биччихээд хоёр талаас нь хараад нэг нь ес, нөгөө нь зургаа гэж тайлбарладагтай адил. Хэмжүүрүүдээ цэгцэлж чадахгүй байж аз жаргал гэж тийм юм гэх нь утгагүй” гэсэн юм. Тэрээр одоо “Монголын нууц товчоо”-ны тухай томоохон бүтээл хийж байгаа аж. Сүүлийн дөрвөн романаа бичиж байхдаа бусдын юмыг бараг уншаагүй гэв.

Тэрээр “Юу бичих вэ” гэх залууст “Зүүдээ л бич” гэж зөвлөдөг гэж байгаа. Өөрөө ч нэг хэсэг зүүдний тайлал хийх сонирхолтой байжээ. Банхар ноход тэжээж байгаа ч хэд хэдэн нохойгоо алдаад сэтгэл ихэд эмзэглэх болжээ. Алдагдсан нэг гөлөг нь нүднээс гарчихсан байхыг харах шиг хэцүү зүйл байхгүй гэсэн нь сэтгэл ариун яруу найрагч, уран бүтээлчийн шаналан гэлтэй санагдсан. Зохиолч-уншигчийн уулзалт өндөрлөх үед “Аз хур” номын их дэлгүүрийн зүгээс Аюурзана зохиолчид өөрийнх нь нэрийг бичсэн үзгийг бэлэглэж, шүтэн бишрэгчид нь худалдан авсан номууд дээр гарын үсэг зуруулан, хамтдаа зургаа татуулан халуун дулаан сэтгэгдэлтэйгээр нэгэн сайхан үдийг үдлээ.

Гэрэл зургуудыг Г.ЛХАГВАДОРЖ

Энэ удаа “Нэг ангийнхан” буландаа өдгөөгөөс 48 жилийн өмнө 33-уулаа Мядагмаа багшийн ангид мөр зэрэгцэн орсон нэгэн үеийнхний тухай өгүүлэх болно. Энэ бол Сэлэнгэ аймгийн Зүүнхараа хотын Улсын тэргүүний лаборатори нэгдүгээр сургуульд 1967 онд элсэн орж 1977 онд төгссөн 10А ангийнхан билээ. Тус ангийнхан ажилч, хичээнгүй, тууштай байдлаараа бусад ангиасаа ялгардаг байж. Энэ бол тэдний ангийнхны зарчим. Зөвхөн сурагч ахуй цагийнх биш, одоо ч гэсэн амьдралын зарчим болгон мөрдөж явааг дуулгахад таатай байна. Тийм ч болоод энэ ангиас УИХ-ын гишүүн, Аж үйлдвэрийн сайд Д.Эрдэнэбат, бригадын генерал П.Доржсүрэн тэргүүтэй 20 гаруй салбарын тэргүүний ажилтан, сэхээтнүүд төржээ.

“Ганган эрээн цэцгүүд

Гангийн эргээр алаглаад

Хээр талыг чимсэн

Хээнцэр сайхнаар ярайна вэ” хэмээх энэхүү дууг дотночилж дуулсан баярын сэтгэлээр уулзалт эхэлсний учир нь урлагийн үзлэгээр ангийн дарга Даваасүрэн, таван онцын эзэн, математикийн багш Дондогдоржийн хүү Эрдэнэбатын хамтаар дуулдаг байсан аж. Ийнхүү уулзалтын эхэнд ангийн дарга энэ дуугаараа ая барьж нөхдөө хөгжөөсөн нь хүүхэд насны гэнэн томоогүй үеийг нь санагалзуулсан хоромхон ч гэсэн бодолд автуулан гэгэлзүүлсэн мөчүүдийн нэг байлаа. Даваасүрэн “Энэ дуугаа зүгээр ч нэг дуулчихдаггүй, Д.Эрдэнэбат гитарддаг, би дуулдаг, сурагч насны минь хамгийн гоё үе байж, Аж үйлдвэрийн сайдаар хөгжимдүүлээд л тэр үедээ яаж ч мэдэх билээ” хэмээх хөнгөн хошин дурсамжаар тэдний яриа үргэлжилсэн юм. Нэг үгээр хэлбэл төрийн түшээ Д.Эрдэнэбат ангийн даргынхаа хөгжимчин байсан гэсэн үг.

Эл ангийнхны хувьд тийм ч даруухан биш. Даруухан бишдээ буруу гэсэн үг биш. 10А ангийнхан сагсан бөмбөг, гар бөмбөгийн спортоор сургуулийн аварга хэдэнтээ болж, шигшээ багийнхаа бүрэлдэхүүнд багтчихдаг, сургуульдаа толгой цохидог хүүхдүүд байж. Урлагийн үзлэгээр ч мөн адил сургуульдаа цахиур хагалж явсан юм билээ. Тэдний дунд хар багаасаа волейболын спортоор хичээллэж, сэтгэл зүрхээ зориулсан “сурагч” бол Дондогдорж багшийн хүү мөнөөх л Эрдэнэбат. Манайхан энэ эрхмийг УИХ-ын гишүүн, Аж үйлдвэрийн сайд гэдгээр нь илүүтэй мэдэх билээ.

Уулзалтад ирсэн “бяцхан” ангийнхнаа харсан ангийн дарга Даваасүрэн нь “Манай ангийнхан нэгэн зууны хагасыг насалсан амьдралын ид сайхан цэцэглэлтийн үедээ яваа” хэмээн тодотгоод цаашид ч улс орондоо бүтээн байгуулах боломж бий гэдгийг ч хэлж байлаа. Сурагч ахуйдаа ангийн даргаар ажиллаж байгаад сургуулиа төгссөн ч гэсэн Даваасүрэнгийн хувьд нэгэндээ тохиолдсон жаргал зовлон гээд бүх зүйлийг нөхдөдөө дуулгаж холбож зохион байгуулдаг, өдгөө ч ангийн даргынхаа ачааг үүрч яваа гэнэ.

Ёстой л бүхий л салбарт хүч үзэж яваа аж, эл ангийнхан. Тухайлбал, Доной Тагнуулын ерөнхий газарт, Энхтуяа хувиараа газар тариалангийн салбарт сэтгэл зүтгэлээ зориулжээ. Харин Нармандах Хүнсний технологич мэргэжлээрээ тууштай ажилласаар Нийтийн аж ахуйн үйлчилгээний тэргүүний ажилтан болжээ. Энэ мэт ангиас 20 гаруй салбарын тэргүүний ажилтан төрөн гарсан байх юм. Тэдний нэг нь Эрдэнэцэцэг. Хүнсний салбарт олон жил ажиллаж сүүлд нь Хөдөлмөрийн хүндэт медалиар шагнуулсан байна. Энэ ангиас төрсөн Бадамханд, Түвшээ, Мөнхтуяа гээд эмч нарын цуваа үргэлжилнэ. Бүхий л насаараа ард түмнийхээ эрүүлийг хамгаалах үйлсэд хоёргүй сэтгэлээр зүтгэснийг төр үнэлж Эрүүлийг хамгаалахын тэргүүний ажилтан цол тэмдгээр шагнаж байсан байх юм. Бат-Өлзий хувиараа бизнес эрхэлж байгаа бол Оюундэлгэр үр тариа, газар тариалангийн салбарт хүч үзэж яваа хөдөлмөрч эмэгтэй аж. Мөн л Хүнс, хөдөө аж ахуйн тэргүүний ажилтан. Улаанбаатар төмөр замын Хос дугуйн токарьчин хэмээх ховорхон мэргэжлийн эзэн бол Цогтмагнай юм. Цогтмагнайтай хамт төмөр замын вагон депод насаараа ажилласан эрийг Баяраа гэх. Ангийнхныхаа бахархал хүндлэлийг хүлээсэн, хоёр удаагийн мэргэжлийн аварга болж байжээ. Тэгвэл Ю.Оюунаа нь нөхөр Дамдинсүрэнгийн хамтаар Зүүнхараа хотод телевизийн өргөн нэвтрүүлгийг хүргэж байгаа соёлын үрийг таригчид гэнэ. Ганбатын хувьд геологич мэргэжилтэй бөгөөд хөрсөн доорх эд баялгийг нээн илрүүлдэг мундаг хүн гэж ангийнхан нь тодорхойлов. Шархүү хүнсний технологич мэргэжил эзэмшин “Спирт бал бурам” компанид 38 жил химийн технологичоор ажиллажээ. Тэдний ангиас төрсөн цөөнгүй багш нарын нэгийг Д.Эрдэнэчимэг гэнэ. Англи, Орос хэлний багшаар 30 гаруй жил ажиллаад гавьяаныхаа амралтад суужээ. Харин Н.Рэгзэдмаа Сэлэнгэ аймгийнхаа Цаг уур орчны шинжилгээний газрын даргаар ажиллаж байгаа аж.

Тэдний ангийн тэргүүний сурагчдын нэг нь УИХ-ын гишүүн, Аж үйлдвэрийн сайд Д.Эрдэнэбат гэдэгтэй маргах хүн гарсангүй. Тус ангийн удаахь тэргүүлэгч нь Сэлэнгэ аймгийн дөрөв дэх, Мандал сумаас төрсөн анхны генерал П.Доржсүрэн юм. Ангийнхан эдгээр эрхмүүдээрээ бахархаж явдаг гэдгээ ам уралдан ярьж байсныг тэмдэглэх хэрэгтэй болов уу.

Уулзалтад ирээд хамгийн урд эгнээнд сууж байсан эмэгтэйг тус ангийнхан уран нугараач хэмээн дүгнэсэн юм. Уран нугараачийг Оюунчимэг гэдэг бөгөөд нэгдүгээр ангиасаа уран нугаралтаар хичээллэжээ. Тийм ч болохоороо одоо ч гэсэн ийм сайхан биеэ авч яваа юм хэмээн ангийнхан нь сайрхана. Тэгвэл нэлээд хэлэмгий гэж хэлж болохоор ангийн дарга Даваасүрэн нь 1990 онд МУИС-ийг, 1994 онд Удирдлагын хөгжлийн академийг төгсчээ. Дараа нь 2000 онд МУИС-ийн хууль зүйн сургууль төгссөн хуульч аж. Түүний хувьд 21 жил улсад багшилсан юм байна.

Ангийн төгсөлтийн 38 жилийн ойн уулзалтын үеэрээ тэд Гадаад явдлын яамны ахлах мэргэжилтэн, насаараа дипломат алба хашилцсан Р.Мөнхөө, төмөр замын машинч Ганболд, Цогтсайхан, Оюунбадам, Алтанцэцэг, Долгоржав, Хатантуул, шар Бадрах, Шинэчимэг гээд бурханы оронд одсон найз нараа ч мөн дурсаж суулаа.

“Нэг ангийнхан” булан бэлтгэж байхад анги бүрээс заавал хос төрөн гарсан байдаг нь анзаарагддаг. Тэгвэл энэ ангиас Бадрал, Эрдэнэцэцэг, Түвшинжаргал, Цагаандүгэр, Л.Зоригтбаатар, Н.Рэгзэдмаа гээд хэд хэдэн хос гарч өрх тусгаарласан байх юм.

Энэ удаагийн уулзалтад 20 гаруй сурагч иржээ. 10А ангийнхан хоёрдугаар ангид байхдаа зуны амралтын өмнө зугаалганд явж байхдаа тухайн үедээ л нүдний гэм байсан гурван төгрөгийн алаг бөмбөгөө усанд алдчихаж. Бөмбөгөө алдахгүй гээд Оюунаа нь Хараа голын ус руу яваад орчихож. Юун нөгөө бөмбөг манатай юм болж Оюунаагаа усанд үйх дөхжээ. Тэр үед Болдоо ухаан сийлж ус руу мод шидээгүй бол Оюунаа өнгөрөхгүй юу хэмээн ангийнхан дурсан ярив. Яриа ийн өрнөж байтал “Хэргийн эзэн хэнгэргийн дохиур Оюунаа тэр сууж байна” гээд ангийн дарга Даваасүрэн заалаа. Оюунаа мушилзан инээмсэглэнгээ “Гоё зугаалга байсан шүү” хэмээн даруухан хариулаад чимээгүй болох нь хүүхэд насны гэнэн сайхан дурсамж юм шүү дээ гэх шиг санагдаж байлаа.

Генерал П.Доржсүрэн багт наадамд хэрхэн оролцдог байснаа ярилаа. А бүлгийнхний хувьд сургуулийн хэмжээнд болдог багт наадмаасаа халиад хотын багт наадамд оролцон шагнал авч байсан гэдгээ ёстой л цоглог дуугаар өгүүлэв. Энэ ангийнхан аливаа зүйлд заавал багшийнхаа гарыг хараад байхгүйгээр өөрсдөө бүхий л зүйлээ зохион байгуулчихдаг биеэ даасан хүүхдүүд байсан гэнэ.

Ангийнхан нь энэ уулзалтаараа бид П.Доржсүрэнгийнхээ генерал цолыг Аж үйлдвэрийн сайдынхаа Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонг давхар угаана аа гэхэд Д.Эрдэнэбат сайд “Энэ шагналыг чинь би аль эрт авчихсан юм аа. Харин наад Зоригоо чинь сая Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одон авсан. Гэхдээ одон медаль угаана гэхээсээ илүүтэйгээр ангиараа уулзаж байгаа нь миний хувьд маш сайхан байна” гэлээ. Д.Эрдэнэбат яриагаа ийн үргэлжлүүлэв. Тэрбээр “Та хэдийгээ орж ирсэн цагаасаа хойш хараад л сууж байлаа. Багын дурсамж өөрийн эрхгүй нүдэнд харагдаж байна” хэмээн инээмсэглэлээ. Тэрбээр цааш нь “Нутагтаа ирэхээр агаар нь нэг л тунгалаг сайхан. Хүмүүс нь танил дотно санагдаад хоргодоод байдаг юм шүү гэхэд “Яах аргагүй үнэн шүү. Энэ үгийг яажшуухан эвтэйхэн хэлье дээ гэтэл Эрдэнэбат маань хэлчихлээ” хэмээн түүний үгийг ангийнх нь хүүхдүүд дэмжинэ. Тэдний яриаг хэсэг чагнаалан суусан Баяраа 10 жилийн сурагч байхдаа намрын ажилд явж хэрхэн хөглөснөө ярив. Ангиараа л явж байгаа хойно хааяа нэг ажлаа хийдүүлэх үе байлгүй яахав. Нэг өдөр түр амсхийхээр уул руу гараад бүтэн өдөр ажлаа хаячихаад багшдаа загнуулж суух ч сайхан байсан даа гэсэн юм. Ганц өдөр ингэж ажлаа орхиод явахад нь Баяраагийн аав хүүгээ зутарч байгаа болов уу хэмээн сэтгэл зовнин эргэхээр ирсэн нь таарч гэнэ. Гэсэн ч ногооны талбайд өдөржин хүүгээ хүлээгээд “Бүтэхгүй юм байна даа” гээд буцсан байж. Баяраагийн араас Л.Зоригтбаатар “Ингээд бодохоор манай ангиас төрийн түшээ, Батлан хамгаалахын генерал, Шинжлэх ухааны салбарын доктортой, бусад салбарт амжилттай яваа олон нөхөд маань байна. Энэ бүхнээс харахад сургаж хүмүүжүүлэхээс гадна хөдөлмөрт хүнийг нэгтгэж, хүн болгохыг сургасан багш нартаа насан туршдаа талархаж явдаг. Бидэн шиг олон мундагчуудтай хамт олон ер нь ховор байх.

Багш зөвхөн боловсрол олгохоосоо гадна хөдөлмөрөөр төлөвшүүлж, бага наснаас минь хөдөлмөрийн амт шимтийг мэдрүүлсэн. Бид долоо, наймдугаар ангийн жаахан хүүхдүүд байхдаа хаврын тариалалт болон намрын ургац хураалтад пүүгээнээсээ жижигхэн, хүрзнээсээ намхан хөвгүүд хувингаасаа томгүй охидууд 14 хоногоор ажил хийх гээд л гарч өгнө дөө. Аравдугаар ангид орох жилээ бид хадланд яваад эрчүүд бухал нуруу хийж, охид бухал оосорлогч хийдэг байлаа. Тэр үед хадланд Батгончиг багш биднийг удирдаж авч явж байлаа. Багш могойноос айна, бид орой уйдна. Дэмий яримаар санагдах хэдий ч багшийн хажууд дэмий ярьж чадахгүй болохоор могой гэж айлгаад л сахилгагүйтдэг байлаа. Тэгээд л сайхан ярьж өгнө дөө. Харин энд нэг дурсамжийг та нар санаж байна уу” гээд яриагаа цааш үргэлжлүүлэв.

Дээд ангийнхан хадланд явж байхад бүх л хүүхэд байгаа хоол хүнсээ хувааж иддэг байж. Бороотой нэг өдөр тэдний хүнс барагдаж гэнэ. Хангамж ирэх болоогүй байсан тул бүгд л өлссөн байж таарна. Гэтэл орой унтахад дээд ангийнх нь нэг нөхөр орон дотроо юм идээд байгааг нь Д.Эрдэнэбат, Л.Зоригтбаатар хоёр мэдчихэж. Тэд хоорондоо “Энэ нөхөр орон дотроо юм идээд байна, яах вэ” гэж ярилцаж байгаад маргааш нь ангийнхаа хэсэг нөхөдтэй айлуудын тогооны угаалтуур болгож ашигладаг боролзгонын иш, харгана түүгээд ир гээд хэсэг нөхөдтэйгээ өнөө “орондоо идэгч”-ийг явуулчихаж. Тэднийг гараад явсан хойгуур нь Д.Эрдэнэбат, Л.Зоригтбаатар хоёр шуудайд нь нэгжлэг явуултал боорцог, молоко тэргүүтэй идэх юм гарч иржээ. Угаасаа хүнсгүй болчихсон байсан тул өнөө хоёр жаахан идэж байгаад үлдсэнийг нь бусдадаа тавьчихаж. Шөнө боллоо. Одоо нөгөөх маань яах нь вэ гээд сонсоод байсан чинь шуудайгаа ухаж байгаа бололтой байна гэнэ. Шуудай нь хоосон юм чинь тэгсхийж байгаад унтаад өгч. Маргааш нь бид хоёрт юу ч хэлж чадахгүй чимээгүй байсан. Ингэж бид хүний хүүдийний боорцгийг авч л байлаа.

Л.Зоригтбаатар “Харин манай генерал П.Доржсүрэн “тоовор” гэдэг хочтой байсан. Багын л цэрэг цагдаа ярьсан нөхөр байсан юм ш дээ. Д.Эрдэнэбат бид хоёр ангийнхныхаа сайн, муу юмны түрүүнд их явсан даа. Арван жилээсээ авахуулаад одоог хүртэл найзалж байна. Багын цэвэр бичигтэн байсан. Ангийн булан, сонин хоёрыг хийдэг сурагч байсан юм. Түүний ажил, амьдрал туулсан зам өргөн гэж боддог” гэв. Ийнхүү Аж үйлдвэрийн сайдын талаар ангийн нөхөр нь дурсахад араас нь “Д.Эрдэнэбат маань байнга Зүүнхараад ирж иргэдтэй уулзаад явдаг. Харин шинэхэн генерал Доржсүрэн маань ирж ангийнхныхаа ганц чимэг нь болоод ирлээ дээ хэмээн арын эгнээнээс Баяраа генералынхаа дал мөрийг алгадна. Үүнийг сонсож суусан Доржсүрэн генерал багадаа ангийнхаа хөвгүүдийн хэрхэн барилдаж дээл хувцасны мангас явсныг яриад, хоорондоо алдар цолтой бөхчүүдийн нэр өгчихөөд барилдахынхаа өмнө цоллодог байснаа хуучиллаа. Д.Эрдэнэбат маань Хайдав арслан, Цогтмагнай маань Бээжин аварга болоод бусад хөвгүүд маань… хэмээн ярьж байтал Монгол Улсын аварга Гунаажавын Эрхэмбаяр 10А ангийнханд хүндэтгэл үзүүлэхээр ороод ирэв. Генерал маань “Яг бөхийн тухай ярьж байтал Эрхэмээ аварга ороод ирлээ. Яасан сайхан бэлгэшээлтэй зүйл болж байна аа” хэмээн аваргатай гар барилаа. Ирэх жил л аваргыгаа юм дуулгана гэж хүлээж байгаа шүү хэмээн Зоригоог өгүүлэхэд ангийнхан нь ёстой зөв шүү. Энэ жилийн наадмаар манай аварга унаагүй юм билээ. Харин өнөө давсан гээд байгаа хүүгийн тохой түрүүлээд хүрчихсэн байсныг нэг мундаг зурагчин авсан байна лээ хэмээн аваргын тухай яриагаа үргэлжлүүлцгээв. Аварга орж ирснээс хойш ч хэсэгтээ л тэдний яриа бөхийн уур амьсгалаар солигдож сурагч байхдаа ангийнх нь хөвгүүд хичээлээ таслан Хараа голын ширэг дээр барилддаг байсан тухайгаа ярин хөгжилдөнө. Доржсүрэн генерал Баян-Өлгий аймаг дахь Барилгын цэргийн ангийн захирагчаар ажиллаж байгаад Улаанбаатарт ирээд удаагүй байгаа. Өдгөөгөөс жил гаруйн өмнө Алтай Таван богд хайрхны тэнгэрийг тайх ёслолд оролцохоор очиход генерал маань хурандаа цолтой байсан юм. Түүний хувьд амьдралынхаа хэдэн жилийг Баян-Өлгий дэх Барилгын цэргийн ангид өнгөрүүлсэн билээ.

Генерал Доржсүрэнгийн аав нь хошууч цолтой, хоёр дайнд оролцож явсан хүн байжээ. Тэдний гэр бүлээс таван хурандаа цолтон төрөн гарсан бол саяхан Доржсүрэн нь генерал болсон нь энэ юм. Түүний хувьд багадаа дамар малгай өмсч, орос цэргүүдийн соёмботой школа бүс бүслэх дуртай байсан гэнэ. Хааяа тэднийхээр ирдэг Улаанбаатарын цэргийн штабын дарга авга ах Ванчинсүрэнгийнхээ малгайгаар даанч гоёх дуртай байсансанж. Магадгүй тэр зөн намайг цэрэгт татсан байж мэдэх юм хэмээн инээмсэглэнэ. Тэрбээр Д.Эрдэнэбат сайдын тухай толгой цохидог онц сурлагатан байсныг дурдаад цэцэрлэгээсээ эхлээд нэг ангид явсан тухай өгүүлэв. Манай Эрдэнэбат багын спортлог, оюунлаг, хөдөлмөрч, ангийн бүхий л зүйлд ангиа уриалан оролцдог лидер хүүхэд байсан тухай түүнээс хол очиж байгаад ярьж өглөө. Түүнээс та наймдугаар ангиа төгсөөд ТМС-д явж ирээд цэрэгт явсан гэж ангийнхан тань ярьсан гэхэд “Би муу сурлагатайдаа ТМС-д яваагүй юм шүү” гээд инээмсэглэнэ. Сургуульд сурч байхад гэм хоргүй үймүүлчихдэг хүүхдүүд байдаг даа. Тэдний ангид мөн л тийм хэдэн хүүхэд байсны нэг нь генерал Доржсүрэн. “Үймүүлдэг хүүхдүүд” гээд хэд хэдэн хүүхдийг шууд л ТМС-д илгээсэн байна. Доржсүрэн генерал барилгын ТМС-д явж ирээд Номгоны сангийн аж ахуйд Атрын хоёрдугаар аянд нэгдэн тракторын жолоочоор ажиллаж байгаад цэрэгт морджээ. Цэрэгт байхдаа Цэргийн нэгдсэн дээд сургуульд элсэн орсноор түүний амьдрал жинхэнэ утгаараа өөрчлөлтийн он жилүүд байжээ. Тэрбээр цэрэгт өнгөрүүлсэн 32 жилийн хугацаанд Зэвсэгт хүчний жанжин штабын дарга болон дэд даргаас бусад бүхий л албан тушаалыг хашсан байна. Энэ хугацаанд гурван анги удирдсан бөгөөд хамгийн нүсэр нь Баян-Өлгий аймагт цэргийн анги байгуулах байлаа хэмээн хэлж байв. Казахчуудтай ойлголцож, тэдний дэмжлэгийг авах тийм ч амар байгаагүй гэнэ. Баян-Өлгий аймаг дахь Барилгын цэргийн анги өнгөрөгч намар таван жилийнхээ ойг тэмдэглэж Доржсүрэнгээ урьжээ. Түүнийг яваад очиход Баян-Өлгийнхөн “Та манай аймгийн генерал шүү. Манай аймгаас гараагаа эхэлсэн шүү” хэмээн баяр хүргэж байсан аж.

Эдний ангийнхан тавдугаар ангид ороход нь ангийг нь хуваахаар болоход Мядагмаа багш нь “Манай ангиас салах хүүхэд байхгүй. Бүгд хичээлдээ сайн” хэмээн нэг ч хүүхэд ангиасаа хасалгүй Намидцоо багшид хүлээлгэн өгч байжээ. Наймдугаар анги төгссөнийх нь дараа 8А ангийг мөн л тараалгүй бусад ангийг нь тарааж өөр бүлэгт хуваан өгч байсан гээд бодохоор сургуульдаа толгой цохидог нь байсан нь мэдэгдэж байгаа биз.

Ц.Энхтуяа “Ардын армийн ахлагч цолоос генерал цолонд хүрнэ гэдэг үнэхээр мундаг хүний л хийж чадах зүйл. Байлдагчийн халаасанд генералын мөрдэс бий гэдэг үнэн юм байна” гэхэд ангийнхан нь түүний яриаг дэмжиж байлаа.

Харин удтал чимээгүй суусан Ю.Оюунцэцэгийг ангийнхан нь ярь л даа гэхэд “Аравдугаар ангиа төгсөөд Нийтийн ахуйн үйлчилгээний техникум төгссөнөөс хойш 40 жил оёдол хийж байгаа” гэлээ. Түүний хувьд нөхөр таван хүүхдийн хамт, ач зээ 10 гаруй болж өнөр өтгөн гэр бүл болжээ. Ю.Оюунцэцэгийн хөдөлмөрийг үнэлж төр засгаас Аж үйлдвэрийн тэргүүний ажилтан тэмдгийг гурван жилийн өмнө олгож байжээ. Ю.Оюунцэцэгийн хувьд генерал Доржсүрэнтэй тохой нийлүүлэн суудаг байсан гэнэ. Сурагч ахуй үеийг эргэн дурсахад хүнд хэцүү сорилт бүр шалгалт байдаг. Гэтэл эдний ангийнхан хэзээ ч нэгэндээ хуулуулах шаардлага гарч байгаагүй гэдгийг ам бардам өгүүлцгээнэ. Багадаа дарга болно гэж тоглодог байсан ч генерал, сайд болно гэж ёстой бодож байгаагүй шүү хэмээн хүүхэд цагийн гэнэн үеэ дурсацгааж байлаа.

Саяхан “Гоёл-2016” наадмын шилдгүүд тодорч топ моделиор Х.Уянга тодорсон билээ. Тэгвэл өнөө жилийн шилдэг эрэгтэй загвар өмсөгчийн шагналыг Д.Баяртогтох хэмээх залуу хүртсэн юм. Энэхүү шагналыг хамгийн нүдээ олсон шагнал боллоо гэдгийг загварын ертөнцийнхөн онцолж байна. Д.Баяртогтох ч “Би шилдэг загвар өмсөгч болсондоо маш их баяртай байна. Би “Гоёл” наадамд найман жил оролцож байгаа. Энэ шагналыг авах болов уу гэж олон ч жил хүлээсэн дээ” гэсэн юм. Үнэндээ түүний хувьд загварын тайзнаа хөл тавиад багагүй хугацаа өнгөрчээ. Анх “Монгол модель” агентлагаас гараагаа эхэлж байсан тэрээр өдгөө 10 гаруй жил загварын тайзнаа алхаж буй. Хэдийнэ Монголын загварын ертөнцөд өөрийн гэсэн байр суурьтай болсон түүнийг тайзны алхаа гишгээгээрээ хэнийг ч дагуулахгүй нэгэн гэдэг. Тиймдээ ч загварынхан, тэр дундаа эрэгтэй загвар өмсөгчдөөс шилдэг нь гэгддэг буй за. Мэргэжил нэгт нөхөд нь түүнийг тайз эзэгнэгч Баяртогтох гэж ярьдаг юм билээ.

Д.Баяртогтох гурван жилийн өмнө БНСУ-д зохион байгуулагдсан “Азийн шилдэг загвар өмсөгч” шалгаруулах тэмцээнд эх орноо төлөөлөн оролцож “Азийн топ модель” өргөмжлөлийг хүртэж байсан юм. Азийн топ моделиор тодорно гэдэг ялангуяа эрэгтэй загвар өмсөгчдийн дунд амаргүй даваа биз ээ. Чамгүй ур чадвар, туршлага ч шаардана. Харин түүний хувьд 20 орчим орны 50 гаруй модельтай өрсөлдөж “Азийн топ модель” хэмээх хүндтэй шагналыг хүртэж байлаа. Тус наадмыг шүүж байсан шүүгчид “Монголын загвар өмсөгч тайзны алхаа, гишгээ гайхамшигтай техниктэй байна. Бусдаас тод ялгарлаа” гэж түүнийг үнэлж байсан гэдэг. Энэхүү тэмцээнд орох эрхийг “Face of Mongolia” наадмын “Шилдэг модель”-оор шалгарч авч байсан удаатай.

Монголд гарын таван хуруунд багтахаар эрэгтэй загвар өмсөгчид байдаг. Харин тэдний сор нь Баяртогтохыг гэж ярьдаг. Европ төрх бол түүний гол онцлог. Бас давуу тал. Өдгөө 10 гаруй жил загварын тайзнаа алхахдаа дотоодын томоохон компаниудын нүүр царай болж бас ч гэж чамгүй олон амжилтыг гаргаад байгаа. Тодруулбал, “Vision 2010” загварын тэмцээнд “Шилдэг модель”, 2011 оны “Монгол модель” агентлагийн “Топ модель”, 2011 онд “Face of Mongolia” наадмын “Шилдэг загвар өмсөгч, 2011 оны “Fashion week”-ийн эрэгтэй дүр төрхөөр тус тус шалгарч байсан.

Хамгийн сүүлд “Улаанбаатар” их дэлгүүрийн оруулж ирж байгаа “Cesar’s” брэндийн Монгол дахь нүүр царайгаар тодроод байгаа билээ. Одоо тэрбээр “Max­mall” дэлгүүрт маркетингийн менежерээр ажиллаж байгаа аж.

Монголын загварын ертөнцийн “акул” гэгдэх түүний үндсэн мэргэжил нь хүнсний биотехнологич. Д.Баяртогтох “Монгени” цогцолбор сургуулийн орос, англи хэлний ангийг 2003 онд төгсчээ. Ингээд “Mongolia In­ternational University” (MIU)-ийг Биотехнологич мэргэжлээр 2007 онд дүүргэсэн байна. Гэвч сургуулиа төгсөөд мэргэжлээрээ ажиллалгүй загварын тайз руу урважээ. Энэ нь түүний сонирхол. Найз нөхөд нь ч түүнийг ирээдүйтэй, амжилт гаргах загвар өмсөгч гэж ярьдаг юм билээ.

Түүнчлэн кино урлагт хүч үзээд амжсан нэгэн. “Цавчуур.ком” зэрэг кинонд тоглож жүжиглэх авьяасаа үзэгчдэд харуулаад авсан. Ер нь кинонд тоглох санал их ирдэг талаар Д.Баяртогтох ярьсан. Цаашдаа дэлгэцийн урлагт хүч үзэх зорилготой аж. Түүний гэргийг загварынхан андахгүй. Интерьер дизайны мэргэжилтэй бүсгүй бий.

Д.СҮРЭН