Month: October 2015

Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, төрийн шагналт зохиолч, шог зураач Цэндийн Доржготовтой уулзаж хөөрөлдлөө.

-Таны “Хашаатын өгүүллэгүүд” гэсэн ном байдаг. Тиймээс уншигчид таныг Архангайн Хашаат сумынх гэдгийг бүгд мэдэж таараа. Хүүхэд насныхаа талаар аль хэр олон зохиол бүтээл туурвисан байх юм бэ?

-Би тэр нутаг уснаас төрсөн юм болохоор манай нутгийнхны яриа хөөрөө минийхтэй их төстэй. Бага насныхаа дурсамжуудаар “Гашууны голын хүү” гэдэг номондоо долоо найман өгүүллэг бичиж оруулсан. Би багын жаахан хөөрүү. Энэ зангаа анзаарч ажигласнаа бичсэн. Тэр маань ч зугаатай болсон. Алдсан морио олоод ирэхэд аав маань намайг магтаад “Миний хүү ч өдрийн од шиг ховорхон хүү дээ” гэхэд би “Аав аа, өдөр од байдаг юм уу” гэхэд ээж, нутгийн өвгөн хоёр “Өдрийн од их азтай хүнд харагддаг юм гэнэ лээ” гэж байгаа юм. Амьдрал дээр ч яг тийм юм болоогүй л дээ. Тэгсэн би “Өдрийн од харлаа” гэж тэнгэр өөд заагаад, улсууд “Хаа байна, хаа байна” гэж шуугилдаж байгаа юм. Ах минь хожим “Миний дүү ч багадаа өдрийн од харсан хүн дээ” гэхээр их ичдэг гэж байгаа. Ортой нь ортой дурсамж л даа. Иймэрхүү маягийн өгүүллэгүүдээс бүтсэн “Гашууны голын хүү” номд миний арваад насны амьдрал гардаг юм.

-Өдрийн од гэснээс хэдхэн хоногийн өмнө тэнгэрт өдрөөр нар, сар, од гурав чандмаллаа гээд сүйд болцгоосон. Та ер нь өдрийн од олж харав уу?

-Би өдрийн од хараагүй. Гэрэлтэй байхад угаасаа харагдахгүй байлгүй. Улсууд тэрийг харлаа гэдэг ч юу л бол. Монголчууд маань өнөөдөр хориннэгдүгээр зуунд аж төрж байгаа. Техник, технологи хөгжчихсөн үе шүү дээ. Барьж байгаа утсаа, үздэг зурагтаа хар, агаараар явдаг онгоцоо бод. Өндөр хөгжилтэй орноор аялж байгаа даяаршлаа харьцуул. Тэгэхэд л манайхан азтай хүнд өдрийн од харагдана гэхээр л тэр рүү хуйлраад байдаг. Аливаа зүйлд шинжлэх ухааны үүднээс л хандах хэрэгтэй. Буриадад нэг ламыг хөлдүү цэвдэг газарт оршуулж. Тэгэхэд л манайхан Итгэлт хамба амьд бурхан гээд сүйд болоод байх юм. Сая манай Архангайн хойд талын нутаг Цахираас нэг шарил олоод л. Тэгдэг нь зөв ч юм уу, буруу ч юм уу, ямартай ч үзэмжгүй эвгүй байна лээ ш дээ. Амьддаа нутгийнхандаа амьд бурхан гэж хүндлэгдэж байсан, сайхан энергитэй, хэчнээн ухаантай, сайхан хүн байгаа бол. Одоо бөхийж хатчихаад байгаа нь минийхээр бол хүүр юм даа. Эд нар ямар юм ч гэнэв сайхнаар нэрлээд байгаа. Тэрийг шүтээд сүйд болох нь ээ. Цахирын тэр шарилыг манай лам нар, тэр дундаа бурханч лам Пүрэвбат, Гандантэгчинлэн хийдийн тэргүүн хамба Чойжамц нар өндөрт мандуулаад шүтүүлэх нь гэж би хардаж байна. Лам хүнийг хардаж болох эсэхийг би мэдэхгүй ч мөнгө олох гээд байна гэж бодоод байгаа. Итгэлт хамба гээд сүйд болтол сурталчлаад байгаа чинь мөнгө олох л хэрэгсэл байхгүй юу. Мөнгө олох гэж сэдсэн улсыг буруутгаад хэрэггүй. Тэрэнд нь хууртаад мөнгөө үрж байгаа хүмүүсийг л буруутгах учиртай.

-Тээр жил би Буриадад очихдоо тэр сүйд болоод байгаа Итгэлт хамбын шарилыг үзсэн л дээ. Гурван настай хүүхэд шиг жижигхэн болтлоо бөгтийгөөд хатчихсан борц л байдаг юм билээ. Тэгэхэд манайхан амьд гээд л мөргөөд, тийш очихгүй л бол хүн биш болчих юм шиг хамаг мөнгөө гадагш цацаад байгаа нь дэндүү эмгэнэлтэй санагддаг юм…

-Чи бид хоёрын санаа сайхан нийлж байна. Сэтгүүлч, уран бүтээлч хүний хувьд энэ эмгэнэлийг ард түмэндээ таниулах бидний үүрэг. Манай зохиолч, сэтгүүлчид бид мухар сүсэгтнүүдийг гэгээрүүлье. Мухар сүсэг хаана байна, тэнд хуурамч хувилгаад, үзмэрчид олширдог. Ийм л хуурамч амьтдаас гэнэн ард түмнээ бид аварна шүү. Миний уран бүтээлийн нэг гол зарчим энэ байгаа юм. Би өөрөө нэг их шалихгүй мөртлөө соён гэгээрүүлэх том санаатай хүн байгаа юм.

Зүүн гараас Болгарын шог зураач
Карандаш, Египетийн зураач, Оросын яруу найрагч Кравченко, алдарт шог зураач
Херлуп Бидструп, Монголын шог зураач Ц.Доржготов, Оросын шог зураач Долгоруков
нар. 1970-аад он

Ард түмнээ ухаантай байгаасай, Япон, Герман зэрэг өндөр соёлтой улсын гэр орондоо аж төрөх хэв маяг, хот талбайдаа цэвэрхэн сайхан амьдрах соёл, хүн хүнтэйгээ харьцах найрсаг дулаан харилцааны хэлбэр улам сайхан болоосой гэж залбирч явдаг. Бид япончууд, германчуудаас бяр чадал, ухаан билгээрээ дутаад байгаа улс биш, буруу зуршлаараа л бид тэднээс давчихаад байгаа юм. Герман, Япон биднээс илүү төрчихсөндөө түрүүлээд тийм сайхан нийгэм байгуулчихаад байгаа юм биш. Тэд манайх шиг олон зуун жил заваарч байж, чанаргүй бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж өвчин тахалдаа баригдаж, мөнгөө мөнгө болгож чадаагүйн горыг эдлээд, хуримтлал хурааж чадаагүйн золиосыг амсаж, дайн хийснийхээ горыг амсаад одоо л нэг улс шиг улс болоод байгаа юм. Монголоо Япон, Герман шиг болгоход чи бидний л соён гэгээрүүлэх үйлс хэрэгтэй.

-Олон түмнийг соён гэгээрүүлэх гэсэн бодол чинь мухардалд орж ягтаад байгаа юм биш үү?

-Соён гэгээрүүлэх үйлс яагаад үр дүнгүй болоод байна вэ гэвэл хориннэгдүгээр зууны мэдээлэлд ханасан үзэгдэл юм. Өнөө цагийн хүнд дуулаагүй юм ч гэж байхаа больчихсон. Би өнөөдөр нэг зохиол бичье гэхэд санаа нь аль эрт гарчихсан л байгаа. Чи нэг шүлэг бичээд хүний сэтгэлийг хөдөлгөөдөхье гэхэд бас л урьд нь бичигдчихсэн байх жишээтэй. Мэдээлэлд ханачихаар цаад талын үнэтэй юм үнэгүй болчихоод байна. Аливаа юм ховорхон үедээ үнэтэй байх шиг байгаа юм. Манийг багад Ч.Лодойдамбын “Тунгалаг Тамир”, Донровын Намдагийн “Цаг төрийн үймээн” романууд хэвлэгдэж, “Сэрэлт”, “Ардын элч” кинонууд дэлгэцнээ гарлаа. Энэ дөрөв байхад л бид чинь хэд дахин үзчихсэн, радиогоор хэдэнтээ нэвтрүүлчихсэн учраас зохиолын баатруудын үг яриаг цээжилчихсэн байдаг байлаа. Лодойдамба гуай, Намдаг гуай хоёр үнэхээр азтай зохиолчид. Тэр романуудыг Монголын бүх хүн уншчихсан, хэлсэн ярьсныг нь үнэлж нандигнаж үздэг байсан. Одоо тэр хоёрын хярааны зохиол гараад л байгаа шүү дээ. Гэхдээ л тоохгүй байгаа. Энэ бол хариулахын аргагүй хэцүү асуулт. Зөвхөн Монголд биш хүн төрөлхтөнд ийм хэцүү асуудал тулгарч байгаа байх. Ер нь хүн төрөлхтөн бурхандаа ч итгэхээ байсан, шинжлэх ухаандаа ч итгэхээ байсан. Гэхдээ гарц байгаа л гэж итгэж байна.

-Та “Мухар сүсэгт баригдахын цагт хуурамч хувилгаан гэгээд олширдог” гэлээ. Танай Архангайн Зая гэгээн, манай Баянхонгорын Ламын гэгээний хойт дүрүүдийг Далай лам батламжлаад байгаа нь хуурамч хутагт хувилгаадад тооцогдоно гэсэн үг үү?

-Би аливаа зүйлд шинжлэх ухаанчаар ханддаг материалист үзэлтэй хүн. Тамгатай хутагтуудын цол хэргэмийг Манжийн хаан Монголыг эрхшээж байх гэж л авлигаар шахуу өгч байсан. Тамгатай хутагтууд хүн л болсон хойно өнгөрөхөөр хойт дүрийг нь тодруулдаг уламжлал явж ирж. Энэ бол хүн төрөлхтний л явдал. Хүн төрөлхтөн чинь хүй нэгдлийн үеэс өнөөг хүртэл жигтэйхэн гэнэн явж ирсэн юм. Нэг хувилгаан үхэхэд сүнс нь дахиад нэг газраас гараад ирдэг. Гарч ирсэн сүнсийг олдог, сунтагшуулах гэж нэг юм болдог. Одоо энийг давтана гэдэг эмгэнэлтэй бөгөөд инээдэмтэй санагддаг. Яахав, урьд дүр нь ямар их эрдэм гэгээрлээр эх орон, ард түмнээ гийгүүлэв гэдгийг судлаад, цааш нь үргэлжлүүлээд явахыг бид нар хүлээн зөвшөөрч болно. Ер биш, хүн биш болгоод сүсэлж дээдлээд явбал утгагүй. Далай лам л зөвшөөрчихвөл бид тэр хүнийг хүн биш бурхан болгоод явчихаж байгаа шүү дээ. Энэ чинь л жинхэнэ мухар сүсэг. Бид шашин, мухар сүсэг хоёрыг одоо л ялгаж сурах хэрэгтэй.

-Хоёулаа ч шашин, мухар сүсэг гэж баахан хадуурах шив. Хашаатынхаа сургуулийг төгсөөд шуудхан хотод ирэв үү?

-Би 1949 онд Хашаатынхаа сургуульд орж, 1953 онд дөрөвдүгээр ангиа төгслөө. Нэг л их шагнуулсан амьтан онц сурна. Багаасаа тоондоо их сайн байсан. Одоо чинь хүн болгон л онц сурсан гэх юм. Миний сурч байх үед ангид хоёр гуравхан хүүхэд онц сурдаг байлаа. Би тэр онцчуулын нэг байснаа нуухгүй. Дөрөвдүгээр ангиа төгсөөд л Хашаатын сургуулийн боловсрол дуусч байгаа юм. Яг төгсдөг жил зэргэлдээх Хотонт суманд тавдугаар анги нээгдлээ. Тавдугаар ангид манай ангийнхныг хөөдөг байгаа. Бүгдээрээ оргочихсон. Урьд нь Хашаатаас гадагш сургуульд ганц ч хүн явж байгаагүй болохоор айцгаахгүй юу. Би чинь үндсэндээ айлын отгон хүү болохоор ээжийнхээ мөөмнөөс гараагүй шахуу л хүүхэд. Оргоод явж байтал аймгийн төлөөлөгчид баригдаад, машиндаа суулгаад авч явах гэтэл ээж уйлаад “Хүүгээ мориор хүргэж өгье” гэж авч хоцордог юм. Хоцорчихоод байж байтал манайхан заль хэрэглэж хотод байдаг төрсөн эгч рүү минь явууллаа. Хашаатаас Дашинчилэн ортол тэмээн тэргээр ирээд, Дашинчилэнгээс “Урал зис” гэдэг машины тэвшинд ачигдан, замдаа машин эвдэрч хоёр хоног явж хот орж ирдэг юм. Хотын арванзургадугаар сургуулийн тавдугаар ангиа сүрхий төгсчихөөд нутагтаа очлоо. Аав ээж маань “Ноднин их муу оргуулж байж баригдсан. Энэ жил овоохон оргуулна аа” гээд хичээлд явуулалгүй аваад хоцордог юм. Тавин гурван онд хотын Комбинатын район чинь хашаагүй гэрүүдтэй, ил задгай жорлонтой хачин юм байлаа даа. Би айлын отгон, бас ч үгүй мал сайтай хүний хүүхэд, хөдөө морь унаж, тарган махаа идээд, айраг таргаа идэж өссөн хүн чинь тийм муухай газарт сургуульд явахыг тэр бүр хүсэхгүй еэ дээ. Арван найм хүртлээ хөдөөдөө жаргалтай тарайж явтал нэгдэлжүүлэх хөдөлгөөн үүсэж, малыг маань хамаад авчихлаа. Тэгтэл аав “Малын зах эргүүлүүлэх ч өнгөрлөө. Одоо чи тэр сургууль соёлдоо яв” гэлээ.

-Сургуулиас овоо хэдэн жил завсардчихаад байхад чинь юм аа даа?

-Дөрвөн жил завсардчихсан, арван наймтай том эр хүн чинь яаж зургадугаар ангид орох билээ. Надтай хамт тавдугаар ангид сурч байсан хүүхэд есдүгээр ангид байгаа юм чинь. Ажил хийе гэж бодоод Хэвлэх үйлдвэрт зургийн дөртэй хүүхэд авна гэсний дагуу шалгалт өгч тэнцээд ажилд орлоо. Энд орсноор зохиолч, зураач болох зам үүд нээгдсэн. “Тоншуул” сэтгүүл “Матар” нэртэй байхад хэд хэдэн зураг зурлаа. Цэгмидийн Гайтав гуай миний хэвлэгдсэн зураг нэг бүрт гучин төгрөгийн шагнал өгнө. Тэр үед би “Элдэв-Очир” кино театрт кино их үзнэ. Голдуу орос кино орчуулгагүй гарна. Тэрийг үзсээр хожим хойно сурахдаа тэгтлээ ч толгой өвдөөгүй шүү. Би үеийнхнээсээ их хоцрогдсон учраас одоогийн хорингуравдугаар сургууль дээр байрлаж байсан Ажилчин залуучуудын оройн сургуульд орж, хөдөө мал дээр гарч хаширсан болохоор “Гадаадад сургуульд явна” гэсэн бодолтойгоор шамдан суралцаж аравдугаар ангиа онц төгслөө.

-“Тоншуул” сэтгүүлдээ зургаа зурсаар л байв уу?

-Ардын хувьсгалын 40 жилийн ойд зориулсан шог зургийн уралдаанд нэг зураг матарлаад хаячихсан чинь 800 төгрөгөөр шагнуулаад нэгдүгээр байр эзэлсэн байх юм. А.Гүрсэд, В.Одгийв гэдэг хоёр зураач миний ард орж. Ингээд бөөн хөөр болохгүй юу. Тэгж байтал “Тоншуул” сэтгүүл намайг авна гэлээ. Хэвлэлийн үйлдвэрийн дарга Ахмед намайг өгөхгүй гэж их шазруунтлаа. Би ч очно гэж бараг л уйлахаа шахлаа. МАХН-ын Г.Очирбат гэдэг мундаг дарга чинь тэр үед “Үнэн” сонины нэгдүгээр орлогч бөгөөд “Тоншуул” сэтгүүлийн эрхлэгч байлаа. Тэр хүн Төв хорооны нарийн бичгийн дарга нарын тогтоол гаргаад “Тоншуул” сэтгүүлд авлаа. Хэвлэх үйлдвэрийн ажилчин байсан нөхөр чинь хоёрдугаар эмнэлэгт үзүүлдэг, Төрийн ордонд орж хоол иддэг мундаг том амьтан болов оо.

-Өө, бүр гараад өгчээ?

-Ордонд үнэмлэхээ үзүүлээд орохоор үүдний харуул нь одоогийн Их хурлын гишүүдэд ханддаг шиг ёсолж оруулна. Ёслоход нь “Саяхан л мал хариулж явсан хүн ингэж томрох ч гэж. Хашаатынхан л бүү харчихаасай” гэж их ичдэг сэн. Тэр ичих мэдрэмж надад хожим тус болсон юм шүү. Зураг маань надад түргэн сэтгэх дасгал болсон. Зургаар өгүүлж амжаагүй санаагаа зохиолоор дэлгэрүүлж гаргах чухал байсан учраас зохиол бичиж эхэлсэн. Монгол хэл найруулгаа сайжруулахаар шамдан хичээж эхэллээ. Би чинь их хэнхэг хүүхэд байсан. Дурлаж зүтгэсэн зүйлээ биелүүлэх гэж эсрэг, адил утгатай үгсийг шөнөжин хуулж бичээд л. “Тоншуул”-д ажиллаж эхэлсэн болохоор шог зохиолч болчихсон хүн шүү дээ. Өөр газарт ажилласан бол яах байсныг бүү мэд. Тэрнээс би ч тийм сайн хошин шог бодолтой хүн биш шиг байгаа юм. Өөрийнхөө гаргасан тав зургаан ботид орсон бүтээлүүдээ анзаарахад арван хувьд нь л шог багтсан байгаа.

-Та хойно ямар сургуульд суралцсан билээ?

-ЗХУ-ын Москва хотын Хэвлэлийн дээд сургуулийн хэвлэлийн зураачийн ангид 1964-1969 он хүртэл таван жил сурсан юм. Энд сурч байхдаа гадаадын зохиолчид, зураачидтай танилцаж, үерхсэн минь миний нүдийг жаахан ч болтугай нээсэн гэж боддог. Би чинь том ресторанд ордог, анх очоод “Монгол оюутантай нэг өрөөнд орохгүй” гэж томорсон нөхөр дөө. Орос хэлдээ сайн болох гэж л тэгж загнасан хэрэг.

-Тухайн үед Зөвлөлтөд суралцсан оюутнууд ууж сурснаа их гайхуулдаг. Та тэр “гайхамшиг”-т хэр суралцав?

-Орос оюутнууд эмэгтэй, эрэгтэйгүй ууна. Тэр үед надад ажиглагдаж байсан зүйл гэвэл “Орос хүнээс архи уудаг уу гэж битгий асуу” гэцгээдэг байсан. Бүгдээрээ уудагч нармийтлаа, одооны манайхан шиг яадгаа алдталаа их уухгүй. Нэг хэсэг нь хөлөө алдана л даа. Би “Крокодиль” сэтгүүлийнхэнтэй очуутаа үерхсэн. Зургаа өгнө. Хааяа хэвлэгдэхээр нь шагналаараа нөхдөө том ресторанд оруулж дайлна. Монголоос Горькийн Утга зохиолын дээд сургуульд зохиолч Доржийн Гармаа, яруу найрагч Долгорын Нямаа нар суралцаж байсан. Тэдэнтэйгээ ч нэг их нийлж байсангүй. Оросуудтай л нийлдэг байсан. Сэтгэл зүй, философийн хичээл дээр мэтгэлцээн их явна. Хэлтэй хүн л мэтгэлцээд ялах учраас донтой юм шиг л орос хэлээ сайжруулж муруй хазгай хэлээр үзэлцдэг байлаа.

>>Үргэлжлэл бий>>

Тьерри Анригийн ноёрхол буюу 2000 оны эхэн үед Премьер лигт цойлж байсан “Арсенал” түүнээс хойш 10 гаруй жил “даржин амьдралаар амьсгаллаа”. Шинэ цэнгэлдэх хүрээлэн босгож байгуулахтай холбоотойгоор санхүүгийн хүндрэлд орсон “Арсенал”-ыг энэ олон жил “живүүлэхгүй” байх үүргийг сайн гүйцэтгэсэн ахлах дасгалжуулагч Арсен Венгер уржнан жилээс л эхлэн хүссэн хөлбөмбөгчөө худалдаж авах хөрөнгө мөнгийг багийнхаа боссуудаас нэхэх эрхтэй болсон гэж байгаа. Озил, Санчес, Чех зэрэг төлөвшсөн одуудыг авсан тэдний баг энэ жил нэг л өнгөлөг байх чинь. Багт нь гарч буй өөрчлөлт, тоглогчдын тухай Венгер ингэж өгүүлэв.

-Баг доторхи уур амьсгал гэгч хөлбөмбөгт хэр зэрэг хэрэгтэй юм бэ?

-Асуултаа буруу талаас нь асуулаа. Уг нь багийн доторхи дулаан уур амьсгалгүйгээр амжилтад хүрч болох уу? гэсэн бол тун зөв асуулт байх байсан юм. Ийм нөхцөл амин чухал гэдэгтэй хэн ч маргахгүй. Том багуудын “гал тогоон дахь” амин сүнс нь юу вэ гэвэл зангидсан нударга мэт нэгдсэн санаа, зорилго гэж хариулна. Хамт олныг нэгдмэл байлгана, босгоно гэдэг чинь тун ч хэцүү асуудал. Зүйрлэвэл асар эмзэг, ховор ургамлыг арчилж ургуулж байгаатай л адил юм. Түүнийг өдөр бүр усалж, бордож байх хэрэгтэй. Ийм байж гэмээнэ тэр ургамал тэр ургамал цэцэглэнэ, үлэмж гоё ургаж бусдыг баясгана шүү дээ.

-Таны дасгалжуулагч хийж байсан болон хийж байгаа багийнхан чинь сэтгэл зүйн хувьд бэлэн биш байдалд орж, хямарч байсан тохиолдол бий юу? Ийм үед яах вэ?

-Жил бүр заавал их бага хэмжээгээр ийм үе тохиолддог юм. Хөлбөмбөгч ядарна, өөрийгөө зөв үнэлж чадахаа болино, үүнээсээ цаашлаад итгэл үнэмшлээ алдаад ирдэг. Хувь хүний ийм уналт баг хамт олны сөрөг үр дүнтэй давхцах тун аюултай. Хэрвээ багийн зүгээс ямар нэг эрч хүч мэдрэгдэхгүй байвал тун хурдан арга хэмжээ авах хэрэгтэй. Зарим хөлбөмбөгчийг хөөж явуулах, заримыг нь сандал дээр суулгах, эсрэгээрээ хэн нэгэнд нь урам хайрлах гэх мэт сайн дасгалжуулагч гэдэг чинь сайн менежер л гэсэн үг шүү дээ.

-Хүмүүс та бүхний гаднах ертөнцийг л анзаардаг ба цаанаа юу өрнөж буйг тэр бүр хардаггүй.

-Тийм шүү. Үүнээс чинь болж үзэгчдэд ойлгогддоггүй хожигдлууд гардаг юм. Жишээ нь “Вест Хэм”-д 0:2-оор хожигдсон тоглолт байна. Улирал эхлэхийн өмнө тун сайн бэлтгэл хийчихсэн байлаа, бид. Сул багийг “ганц гараараа зодно” гэх маягийн өөртөө хэт итгэсэн хүмүүс гарч ирээд хожигдохгүй юу.

-Орчин үеийн хөлбөмбөгчид сэтгэл зүйн хувьд тогтворгүй байх явдал газар авлаа гэх юм. Танай клубт мэргэжлийн сэтгэл зүйч ажилладаг уу?

-Төрөл бүрийн мэдээлэл, янз бүрийн шугамаар тархах болсон энэ цаг үед хөлбөмбөгчид асар их эмзэг болсон. Дээр нь цалин нь төсөөлшгүй их хэмжээнд хүрсэн хүмүүс чинь янз бүрийн ааш гаргадаг болчихдог юм байна шүү дээ. Тийм учраас сэтгэлзүйч байх ёстой, тоглогчидтой хамтарч ажиллах шаардлагатай.

-Хөлбөмбөг улам л нэг хүн рүү, тодруулбал багийн лидер рүү чиглэсэн шинжтэй болж байна гэдэгтэй та санал нийлэх үү?

-Яах гэж дасгалжуулагч нарын бүрэлдэхүүн ажилладаг гээч? Тэдний ажлын үүрэгт ийм үзэгдлийг зөөллөх, хүн бүхнийг, тоглогч бүхнийг зөвхөн багийн төлөө ажиллахад чиглүүлэх зорилго багтдаг юм.

Б. Хулан

>>Түрүүч нь “Өдрийн сонин”-ы №263 (5215) дугаарт>>

Халх гол сум руу орох хоёр зам байдаг аж. Хүнс, хөдөө аж ахуйн сайд Р.Бурмааг хаагуур нь ирэхийг мэдэхгүй байсан болохоор даваан дээр харуул тавьсан нь тэр хэдэн хүүхнүүд бололтой. Баянхошууны гаалийн байрнаас гараад замдаа жаахан саатсан цуваа харуй бүрийгээр л Халх гол сум руу орж таарлаа. Зам дагуу арван жилийн сургуулийнх болов уу гэмээр жаахан охид гараа алдлаад эгнэн зогссон байна. Дахиад цааш багахан яваад хүний бөөгнөрөлтэй тулгарлаа. Олон машины гэрэл, тэр гэрэлд холхих урт, богино сүүдрүүд, айсуй өвлийн дохио болсон хүйтрэлээс үүдэлтэй хүмүүсийн биеэс гарах уур цан, цагаан хоолойгоор “Бурмаа сайд та буцаад яв. Халх гол сум руу оруулахгүй” гэж зарлах, төрөл төрлийн хоолойгоор өөр өөр үгийг хашгиралдахтай нь хосолж тогоотой шөл буцлах мэт дүр зургийг үүсгэж байв.

Өдөр Ялалт баг дээр эсэргүүцлийн цуглаан хийсэн хүмүүс тэнд очсон яваа нь анзаарагдаж байлаа. Удаан хүлээсэн бололтой нэлээд даарч нүүр, гар нь ягаарсан хүмүүс харагдана. Зам таглаад хоёр машин зогсоочихож. Хажуугаар нь нэлээд хэдэн машин эгнүүлжээ. Улаанбаатарын дугаартай жипнүүд ч олон байв. Уг нь зам хаасан машинаасаа наашаа замын хоёр талаар эгнэж эсэргүүцсэн лоозунаа барьж зогсохоор төлөвлөсөн бололтой. Гэвч дунд нь ороход тал талаас нь шаваад замбараагүй байдал үүсгэлээ. Аймгийн төвөөс ирсэн хэдэн цагдаа, сумын цагдаа нартай нийлээд арав орчим хүнтэй болсон байв. Гэвч хүмүүсийг зайлуулж зам гаргаж чадсангүй. Харин ч машин руу ойртуулахгүй байх гэж дэмий л хичээцгээж харагдана. Цагдаа нарын завсар зайгаар гарч ирсэн хүмүүс машинуудын хаалгыг татаж үзэх аж. Цаанаас эмэгтэй хүмүүс “Чирээд буулгаад ир ээ” хэмээн үе үе хашгирна. Мөн “Хүч хэрэглэж болохгүй шүү” гэж ам амандаа орилолдоод дахиад л “Чирээд буулгаад ир” гэсэн үг сонстох юм. Цагаан хоолойгоор “Өвөг дээдсийн цусаа урсгаж үлдээсэн газар орныг чөлөөт бүсэд өгөхгүй. Бурмаа сайд та буцаж явна уу” гэхийн зэрэгцээ “Хүмүүс ээ. Бурмаа сайдыг дагаж яваа телевизийнхэнд ярилцлага өгч болохгүй шүү. SBN телевизэд л ярилцлага өгөөрэй” хэмээж байв.

Цуглаанд оролцож байгаа насанд хүрсэн эрэгтэйчүүд арай намуун байгаа харагдана. Харин эмэгтэйчүүд, хүүхдүүд нэлээд идэвхтэй байх аж. Машины цонх жаахан доошлуулахад л “Буугаад ир хөөе”, “Зайл, энэ бол бидний газар шороо”, “Та нар энд юу хийж яваа юм, алуулах нь дутаа юу” гэх зэрэг үгийг хэлээд авах юм. Эргээд гарах гэтэл машины ард талд зургаан настай болов уу гэмээр улаан куртиктэй хүүхдээ дагуулсан эмэгтэй гүйж ирж гараараа тулчихаад хөдөлдөггүй. Урагшлах гэхээр урд бас нэг цагаан шаргал өнгийн үстэй нас тогтсон эмэгтэй ирээд наалдчихаж. “Урагшаа явах гэвэл намайг дайраад гараарай. Үхсэн ч та нарыг оруулахгүй. Үхтлээ тэмцэнэ” гэж орилоод байх. “Бид буцаад гаръя. Та нар жаахан холдож бай” гэтэл “Бууж ирээд хэрэлд. Буугаад ир” гэж орилолдоно. Ийн машинд тулчихаад байгаа нь хажуу тийш салаалсан шороон замаар ороод явчих вий гэж эмээснийх бололтой. Өөр нэг хүний “Та хэд наад замаараа битгий гаргаарай. Машинд нь тул, дайрч чадахгүй” гэх нь сонсогдож байсан юм.

Сумын цагдаа нар нь зам гаргаж, уулзахаар ирэгсдийг оруулж чадахгүй нэлээд бужигналаа. Хууль зүйн яамныхан хилийн отрядуудаар шалгалт хийх удирдамжтай явж байсан юм. Тэднийгээ ядаж оруулахаар хичээх аж. Машинууд руу нэлээд дөхсөн хэсэг хүүхдэд сумын цагдаагийн хэлтсийн дарга Ц.Санчир “Миний дүү нар энэ хүмүүс Хууль зүйн яамнаас шалгалтаар явж байгаа хүмүүс юм. Оруулчих” гэх зэргээр гуйж байгаа нь сонсогдоно. Гэвч “Хууль хүчнийхнээр бамбай хийж орох гэж байна” хэмээн нэг хүн хашгирахад мөн л оруулалгүй бүчээд авлаа. Ингээд орж чадахгүй нь тодорхой болсон болохоор цагдаа нараар хүмүүсийг холдуулуулаад машинаа эргүүлээд явцгаав. Наана Хамар даваан дээр гарч ирээд Хүнс хөдөө аж ахуйн сайд Р.Бурмаа болон аймгийн удирдлагуудын төлөөлөл буцсан юм. Хууль зүйн яамныхантай арваад минутын хойно эргээд очиход цугларсан хүмүүс бүгд тарсан байв. Хүйтэнд гадаа удаан зогссон хүмүүс машин цааш явангуут л шууд тарсан нь тэр аж. Мөн Баянхошуу хилийн боомтоос наашаа цуварч гарахдаа хойно гарсан нэг машин буцах юм байна гэж ойлгоод Ялалт баг руу явчихсан юм. Түүнийг хүлээж цаг алдсан хэрэг л дээ. Харин Халх гол сумынхан дунд нэг машин нь ирэхгүй удсан болохоор осолд орсон байх гэсэн цуу яриа хүртэл гарчихсан байна.

Халх гол суманд байрлах цэргийн отряд дээр хоноглоод маргааш нь сумын төвөөр явлаа. Эхлээд ганц хоёр дэлгүүрээр оров. Худалдагчтай нь ярилцахад “Үе үе хотоос хүмүүс ирж уулзалт хийдэг. Би түүнд нь очдоггүй болохоор сайн мэдэхгүй юм. Хэд хоногийн өмнөөс л Хүнс, хөдөө аж ахуйн сайд Р.Бурмаа ирэх гэж байна. Нутаг орныг худалдах гэж байна, тэмцээрэй гэсэн яриа гарч эхэлсэн. Би тэр жагсаалд нь очоогүй” гэв. Гараад мотоцикльтой нэг хүнтэй таарахад “Хөдөөнөөс дөнгөж орж ирээд явж байгаа болохоор мэдэх юм алга. Бурмааг хөөж явууллаа. Манайх шиг сайдыг хөөж явуулсан сум байхгүй гээд нэлээд л хөөр болж байна” хэмээв. Түүнээр сумын ЗДТГ-ын байранд хүргүүллээ.

Халх гол сумын Цагдаагийн хэлтсээс мэдэгдэж байгаагаар 150 орчим иргэн жагсаалд оролцсон гэнэ. Ингэхдээ сумын захиргааны ажилтнууд мөн сургуулийн багш нар сурагчдыг дагуулан эсэргүүцлийн цуглаанд очсон аж. Тус сумын Засаг дарга В.Мөнхтайван, ИТХ-ын дарга Ц.Сүхбаатар нар амралтаа авсан байв.

Сумын Соёлын төв нь ЗДТГ-тайгаа нэг хаалгаар ордог юм байна. Үүдээр нь хэдэн хүн холхино. Даваа гариг бүрт сумынх нь удирдах ажилтнуудын шуурхай хуралдаан болдог аж. Сумын Соёлын төвийн захирал Мягмарсүрэн “Бурмаа өмнө нь нэг ирнэ гэж байгаад больчихсон. Тэр үед нь бид Соёлын төв рүүгээ оруулахгүй, урд талбайд нь эсэргүүцлийнхээ бичгийг бариад хүлээж авах гэж байсан. Харин сүүлд нь бүр оруулахгүйгээр шийдсэн” гэж ярилаа. Түүнд эсэргүүцэж байгаа хүмүүстэй уулзмаар байна гэтэл утсаа гаргаж ирээд “Энд “Өдрийн сонин”-ы сурвалжлагч ирчихээд яриа авъя гээд байна. Хүмүүсээ дагуулаад ир” гээд тасалчихлаа. Хэсэг хугацаанд Соёлын төвийн номын сангийнх нь хоёр гурван эмэгтэйтэй ярилцлаа. Тэд “Халх гол чөлөөт бүс байгуулагдвал баахан хятадууд ирж бид эрлийзжээд дуусна. Энэ газар нутаг, удмын эрүүл байдлаа хойч үедээ үлдээх хэрэгтэй байна. “Петрочайна Дачин Тамсаг” газар орныг аймшигтай болгосон. Тэнд биеэ үнэлсэн хоёр ч хүүхэн ДОХ туссан гэнэлээ” зэргээр ярив. Уг нь энд малын эрүүл бүс бий болгоод гадагшаа л мал мах, гурил экспортолдог болох гэж байгаа юм билээ. Ингэвэл монголчуудад их ашигтай тусах биш үү хэмээн ярихад анхааралтай сонсож байснаа “Монголын хууль гурав хоног гэдэг. Итгэх аргагүй шүү дээ. Тэгээд ч чөлөөт бүс байгуулчихвал бид аймгийнхаа төв рүү л хэдэн хоног тойрч явах болох юм билээ” гэж байв. Ингэж байтал хэд хэдэн хүн өрөөнд ороод ирлээ. Нэлээд биерхүү залуус харагдана. Зүс танихаас улсын начин Ж.Гансүх байна. Бусад нь барилддаг байрын хүмүүс аж. Бас хоёр эмэгтэй цуг ирсэн юм. Тэдэнд Хууль зүйн яамныхантай явж байгаа гэж учирлаж байж ярилцлага авахаар болов. Ингээд тэднийг төлөөлж Ц.Насанхүү ярилцлага өгснийг хүргэе.

–Төлөөлөөд танаас ярилцлага авчихъя?

-Хууль зүйн яамныхан чинь Бурмаа сайдтай явдаг нь ер нь ямар учиртай юм?

–Эд хяналт шалгалтаар явж байгаа юм аа.

-Цаанаасаа зохион байгуулагдсан юм шиг байна даа. Хаа байсан Хууль зүйн яамныхан Хүнс хөдөө аж ахуйн яамныхантай явж байдаг. Өөрийгөө хамгаалуулж байгаа юм уу, хаашаа юм.

–Р.Бурмаа сайд ирээд нэлээд эсэргүүцэлтэй тулгараад буцаад явлаа. Халх голын хөдөө аж ахуйн чөлөөт бүсийн талаар ямар байр суурьтай байна?

-Чөлөөт бүсийн талаар сумын ард иргэд УИХ-ын гишүүн, аймаг орон нутгийн удирдлагуудтай олон удаа уулзалт зохион байгуулсан. Бид үүнийхээ үр ашгийг хүртэж 75 дугаар тогтоолыг хүчингүй болгохын тулд зорьж яваа улсууд юм.

–Манайхаас хоёр хөрш хүртэл мал авдаггүй. Хилийн хорио цээртэй, өвчин тусдаггүйгээр нь адууг л гаргаж байх шиг байна. Чөлөөт бүсийг байгуулчих юм бол эрүүл бүс болж экспорт гаргах боломж бүрдэнэ. Улс оронд орлого орох боломжтой болно гээд байгаа?

-Ер нь тэгээд аливаа зүйлийг хийхийнхээ өмнө сайхан ам гардаг шүү дээ. Яг амьдрал дээр тэр нь эргээд хэрэгжиж чаддаггүй. Өнөөдөр жишээ нь тэр Халх гол төслийн захирал Энхжаргал гэж хүн энэ нутагт амьдарч үзээгүй мөртлөө телевиз радиогоор ард түмний тархийг сайхан угааж байна шүү дээ. Энэ нутгийн онцлог ямар байдаг талаар наад захын мэдэгдэхүүнгүй. Биднийг басамжлан доромжилж байгаа юм шиг телевиз радиогоор мэдэгдэл хийж байгаа нь зохимж муутай байгаа юм. Нутгийн иргэдийн дургүйцлийг их хүргэж байгаа.

–Мал гаргаж худалддаг болчих юм бол нутгийн иргэдэд ашигтай. Дээр нь Сүмбэр боомтын цаад талын Рашаант хотод жил бүр хоёр сая жуулчин ирдэг гэсэн. Тэд нь манай малчны амьдралыг харчихаад буцах хүсэлтэй байдаг тухай ярьж байсан. Энэ бүхэн нь нутгийнханд ашиг өгөхгүй гэж үү?

-Рашаантын хил өөрөө аялал жуулчлалын хил шүү дээ. Бидэнд тийм хүртээл байхгүй. Өнөөдөр Рашаантын боомт нээгдээд багагүй хугацаа өнгөрлөө. Орон нутагт жуулчдаас орж ирж байгаа хөрөнгө мөнгө гэж алга байна.

–Одоо бий болох гэж байгаа юм биш үү?

-Бий болно гэж ярилаа. Ярьж байгаа юм нь хэрэгжихгүй байна шүү дээ. Энэ зөвхөн хэдэн хүний эрх ашгийн юм болчихоод байна гэж бид харж байгаа.

–Чөлөөт бүсийн тухай хуулиар гурван сая төгрөгийн бараа гаалийн татваргүй болно. Ингэхээр нутгийнхны цагаан идээ зэргээс эхлээд ашиг олж болно гээд байгаа?

-Чөлөөт бүс байгуулна гэж яриад байгаа. Өнөөдөр Монгол Улсад хэд хэдэн чөлөөт бүс бий болчихсон байна. Тэднийгээ чөлөөт бүсийн хэмжээнд нь хөгжүүлж чадахгүй байна шүү дээ. Хамгийн наад зах нь Алтанбулаг, Замын-Үүдийн чөлөөт бүс гээд олон жил ярилаа. Тэнд хийж байгаа юм юу байна. Юу ч алга. Тэнд монголчууд нь дээрэлхүүлээд байж байна. Яг тэр л энд үүснэ. Халх гол суманд чөлөөт бүс байгуулъя гэж байна. Энэ чинь суман дотор сум, аймаг дотор аймаг болсон эрх хэмжээ, тусдаа хуультай вант улс байгуулагдах гэж байна гэж бид ойлгож байгаа. Үүнийг бид маш эсэргүүцэж байна. Урьд нь байсан чөлөөт бүсүүдээ эхлээд хүний нүдэнд харагдахаар сайхан хөгжүүлчих хэрэгтэй. Ер нь монголчууд маань их ийш тийш явдаг болж байна. Хамгийн наад зах нь Эрээн рүү гарахад Замын-Үүдийн боомт Монгол талдаа ямархуу байна.

–Хөдөө аж ахуйн чөлөөт бүс гэхээр арай ондоо байх л даа. Мал гаргаж байвал улсад ашигтай. Энэ өнцгөөс нь харвал?

-Мал гаргахын тулд заавал тэгж чөлөөт бүс бий болгох шаардлагагүй. Өнөөдөр тэртэй тэргүй Монгол Улсад бид тал сайхан нутагтаа таван хошуу мал нь бүгдээрээ сайхан эрүүл өвсөө идээд явж байгаа шүү дээ. Яахав, шинжлэх ухаан талаас нь хэт их туйлширч тайлбарлаж ард түмний тархийг угаах гэсэн мэдээ мэдээлэл юм болов уу гэж бодож байгаа. Ер нь бол эсэргүүцэж байгаа.

–Малын өвчин томуу гардаг, баталгаагүй гээд гадаадынхан мах авдаггүй талаар ярьдаг. Эрүүл бүс байгуулснаар гадаадуудад худалдах боломж нээгдэнэ гэж байгаа юм билээ?

-Эрүүл бүстэй болъё гээд байдаг нь ямар учиртайг бид яг мал аж ахуй, малын эмч биш учраас ойлгохгүй байна. Бидний ойлгож байгаагаар бол өнөөдрийн ардчилсан хүмүүнлэг нийгэм гэдэг маань иргэдийнхээ дуу хоолойг сонсдоггүй дээрэнгүй болчихсон. Хуучин өөрсдийн коммунистууд гэдэг арга барилдаа шилжчихээд байна. Аливаа юмыг төр нь иргэдээсээ хүчээр булааж авдаг. Иргэдийнхээ үг дууг сонсдоггүй ийм болчихоод байгаа юм.

-“Хансолмо” гэдэг Солонгосын 100 хувийн хөрөнгө оруулалттай компанид сумын удирдлагууд нь мэдээд 30 мянган га газар эзэмшүүлэхээр өгчихсөн байсан гэж ярьж байна. Тэр талаар мэдэх үү?

-Мэдэлгүй яахав. Тэр шийдвэр нь буруу гараад тэр “Хансолмо” гэдэг компани цуцлагдсан. Тэгээд эргээд бусад аж ахуйн нэгжүүдэд газрыг нь шилжүүлсэн байдаг юм.

–Гадаадын аж ахуйн нэгжид газар эзэмшүүлэх нь УИХ зэрэг дээр шийдэх асуудал?

-Дээрээ ярих ёстой зүйл биш юм л даа. Газрын тухай хуулиар сумын Засаг дарга, аймгийн Засаг дарга өөр өөрсдийнхөө эрхэлдэг аж ахуйн хүрээнд тодорхой эрх мэдлүүд байдаг. Түүнийхээ дагуу олгож байсан. Гэхдээ “Хансолмо”-гийн тухайд бол хууль бус шийдвэр гарсан.

–Чөлөөт бүс байгуулснаар уул уурхайн олборлолтын түрэлт, лицензээс газрыг хамгаална гэж ярих юм билээ?

-Газар нутгаа хамгаална гэж ярьж байгаа бол өнөөдөр энд хамгаалалтын захиргааны харьяа байгууллага гурав байна. Юу ч хийж чадахгүй л байна шүү дээ. Нөмрөгийн дархан цаазат газрын хамгаалалтын захиргаа гээд байж байна. Халх, Нөмрөг, Буйрын сав газрын хамгаалалтын захиргаа гэж бий. Ер нь бол одоо тэгээд төр нь иргэдийнхээ газар нутаг өмч хөрөнгөд халддаг ийм муухай жишиг Монгол Улсад сүүлийн үед элбэгшиж эхэлж байна даа. Иймэрхүү байдалтай байх юм бол халхголчууд бид тэмцлийн бас өөр хэлбэрийг сонгож энэ нутаг орон, хойч үе, үр хүүхдүүдийнхээ төлөө тэмцэнэ. Зөвлөлт, Монголын ахан дүүс амиа золин байж хамгаалж ирсэн газар юм. Тэгээд үүнийг Монгол Улсын өрөнд өгөх гэж байгаа юм болов уу гэсэн хардах сэтгэгдэл төрж байгаа.

–Арай ч гадныханд өгөхгүй байх л даа?

-Чөлөөт бүс байгуулах гэж байгаа бол газар өгөхгүйгээр байж болно шүү дээ. Яагаад газар авах гээд байгаа юм бэ гэхээр хүмүүст газраа ашиглуулахын тулд авах гээд байна.

–Нэг хэсэгт нь тариа, нөгөө хэсэгт нь мал үржүүлэх бага газрыг хашаална гэж тайлбарлаж байсан?

-Та бас өөрөө жаахан буруу ойлголттой байх шиг байна. Тархи угааж байж авчихаад 500 мянган га газрыг яаж л бол яаж эвдэнэ шүү дээ. Нэгэнт үйл ажиллагаагаа явуулаад эхлэх юм бол дур зоргоороо аашилна. Бид тэгэхэд мянга эсэргүүцээд нэмэргүй, суманд ямар ч харьяалалгүй болчихож байгаа юм.

–Сумаасаа ярилцаад хил дамнасан эсвэл хил дотроо чөлөөт бүс байгуулъя гэсэн хүсэлт хэд хэд очиж байсан гэсэн?

-2008-2012 оны хооронд чөлөөт бүс болгоё гэсэн саналууд явуулж байгаагүй. Ирж байсан. Гэхдээ үүнийг нутгийн иргэд дэмжиж байгаагүй. Анхнаасаа Халх гол төсөл гэж хэрэгжүүлэх гээд тухайн үеийн Монгол Улсын Ерөнхий сайд байсан Сү.Батболд хүртэл ирж байсан. Нутгийн иргэд бид энд хуралдаад уулзалт хийгээд эсэргүүцээд явж байсан. Ерөнхийдөө тэгээд Халх гол төсөл гэдэг нь явж явж чөлөөт бүс болоод хувирчихаж байгаа юм. Одоо загвар аж ахуй гээд 200 га газар дээр үйл ажиллагаа явуулж байна. Уг нь тэдний анхны санаа нь 200 мянган га газар авах сонирхолтойгоор орж ирсэн улс хэмээв.

Ж.БАЯРСАЙХАН