Month: September 2015

Монголын нам, төрийг 44 жил тэргүүлсэн маршал Ю.Цэдэнбал агсан 99 жилийн өмнө мэндэлжээ. Ойг тохиолдуулан Ю.Цэдэн­балын хөшөөнд МАН, МАХН-ын удирдлагууд, төрөл төрөгсөд, нутгийн хүмүүс цэцэг өргөн хүндэтгэл үзүүлсэн юм. Ю.Цэдэнбалын төрөл төрөгсөд ирсэн зочдыг “Сөүл” ресторанд хүлээж авав. Энэ үеэр түүний отгон дүү Ю.Жавзантай ярилцлаа.

-Ахын төрсөн 99 жилийн ой болж байгаа юм. Тэгээд ах дүү нар нь хүүхэд шуухадтайгаа ирцгээгээд нам, нутгийнхан хөшөөнд нь цэцэг өргөсөн юм. Өнөөдөр эмээ нь дүүрэн баяр. Эмээ нь уг нь эмнэлэгт хэвтэж байгаа юм. Чөлөө аваад гараад ирсэн хэмээн эмээ ярилаа.

-Та эхээс хэдүүлээ вэ?

-Манай ээж аав хоёр 11 хүүхэд гаргасан юм байна лээ. Манай Цэдэнбал ах тав дахь хүүхэд нь юм. Би бол хамгийн бага нь.

-Отгон хүүхэд эрх байсан уу?

-Эрхээр барах уу. Манай ах Аюуш гээд цагаан толгойтой өвгөн сууж байна. Дороосоо хоёр дахь нь. Бага хоёр нь үлдчихээд байгаа юм. Одоо би 87-той болж байна. Аюуш ах 90 хүрч байна. Хүүхдийнхээ буянд болж л байна.

-Та ямар ажил алба хашиж байв?

-Би багш хүн. Сурган хүмүүжүүлэх сэтгэл зүйгээр Москвад төгссөн юм. Ирээд багшилж байгаад, Гэгээрлийн яаманд орж ажиллаад, дараа нь Дээд боловсролын хороонд ажиллаж байсан, Боловсролын яамны эмээ.

-Ю.Цэдэнбал гуай танаас олон насны зөрүүтэй юу. Таныг мэдээ орсон байх үеийн ах гэдэг ямар хүн байв?

-Ах сургууль соёлоор дамжаад гэрээсээ явсан, 13-тай Улаан­баатарт орж ирсэн юм шиг байна лээ. 1940 онд аав нас барсан. Би тэр үеийг санадаг юм. Найм, естэй байсан юм уу даа. Намын аравдугаар их хурал болоод, ах намын нарийн бичгийн даргаар сонгогдоод, хурлынхаа танилцуулах ажлаар явсан байлгүй дээ. Нутагтаа ирсэн. Аавыг нас барсны дараа ээжтэй ирж уулзахад би нэг жаахан хүүхэд ээжийн гараас хөтлөөд яваад байж. Ах “Үгүй ээ, энэ танай хөтлөөд байгаа хүүхэд чинь хэний хүүхэд вэ” гэж асуусан гэсэн. Том ах, эгчийн хүүхэд гэж ойлгосон шиг байгаа юм. Би ахыг гэрээсээ явсан хойгуур гарсан. Монгол хүн яаж өсч торнисон тэр замаар л явсан даа.

-Ээж, аав тань ямар хүмүүс байв?

-Хоёр малчин. Бичиг үсэг ч мэдэхгүй шүү дээ. Аав Юмжаа, Ээж Заяа гэдэг хүн байсан.

-Аав, ээж тань юу гэж сургадаг байв?

-Яахав дээ, хөөрхий минь. Сүүлд ээж ярьсан байдаг. “Нэг нь есөн настай, нөгөө нь долоон настай хоёр хүүхдээ цагаанбурханаар алдсан” гэдэг. Миний мэдэхийн наймуулаа байсан. Аюуш ах ихэр гарсан юм билээ. Нэг нь нас бараад Аюуш ах үлдсэн. Дараа нь би гараад 11 дэх нь болсон. Ихрийн өрөөсөн өнгөрсөн болохоор намайг бас алдчих вий гэж айсан уу, ээж байнга л гараасаа хөтөлж явдаг байлаа.

-Хэр мал хөрөнгөтэй айл байв?

-Миний мэдэхийн цөөхөн хэдэн малтай байсан. Уналгын хэдэн морьтой, хэдэн саадаг үнээтэй. Хэдэн хонь, ямаатай айл байсан шүү дээ. Ядууд нь ордог юм уу, дундад нь ордог юм уу эмээ нь мэдэхгүй ээ.

-Ю.Цэдэнбал ахын чинь тухай аав, ээж тань юу ярьдаг байв?

-Ахаас хааяа захиа ирдэг байсан юм уу. Хүнээр дуудуулна гээд аав явдаг байсан. Ер нь шашин шүтээд сүйд болохгүй ч бичиг үсэг мэдэхгүй хүмүүс бурханаа л шүтэж таарна шүү дээ. Миний мэдэхийн гоё бурхантай айл байсан. Сүүлд хотод ирээд ээжээсээ нөгөө гоё бурханаа яасан юм бэ гэж асуухад “Уулын оройд аваачаад залчихсан шүү дээ” гэсэн.

-Таныг сургууль соёлд явуулах хэрэгтэй гэж ах чинь зааж зурж байв уу?

-Ах гэртээ ирээд хоёр гурав хонож байхад маршал Х.Чойбалсан гуай манай нутагт ирсэн юм. Аюуш ах айлын хонь хариулж байсан. “Бичиг үсэг сур, ном сур” гээд Аюуш ахыг Цэдэнбал ах хот руу аваад ирсэн юм.

-Филатова гуайг хүмүүс янз бүрээр ярьдаг. Харин таны хувьд ямар харилцаатай байсан бэ?

-Зүгээр. Эхлээд дөрвөд аялгаар л ярихаас биш орос хэл байтугай халх аялгаар ч ярьж мэдэхгүй байсан. Хотод 1946 оны орчимд ирээд нэгдүгээр арван жилд сураад, 1950 онд их сургуулийн бэлтгэл анги нээгдэхэд орж төгссөн. Хими биологийн ангид сурч байгаад тэр үед их сургуулийн нэгдүгээр анги төгссөн хүмүүсийг хойшоо сургуульд явуулдаг байв. Тэгээд би хойшоо явж суралцсан.

-Таны ээж орос бэртэйгээ ямар харилцаатай байв?

-Хөөрхий минь, ээж ямар хэл мэдэх биш. (Инээв) Ээж бид хоёр ахын байрны ойролцоо гэрт байсан. Ахынх маршалын өгсөн давхар байранд байсан. Хашаа ч байгаагүй. Дүүрэн гэр байсан. Өмнө нь ах бид хоёр төв банкны дээр хоёр өрөө байранд байсан. Нэг хэсэг сургуульд сурч байхад ахтайгаа хамт байсан л даа. Бидэнтэй бол зүгээр аятайхан харьцдаг. Хэл мэддэг байсан бол хүн чинь ярина. Хэл мэдэхгүй улсууд чинь яахав инээгээд дохилцохоос цаашгүй.

-Ээж тань бэрийнхээ тухай юу хэлдэг байв?

-“Манай бэр ийм л хүн байдаг. Хөөрхий дөө, хүүхэд л байна даа” гэдэг байсан ш дээ, ээж маань.

-Настай хүн, монгол ээж нар бэрийнхээ тухай таагүй үг хэлэхгүй л дээ?

-Тийм. Муухай ч байсан сайхан, сайхан ч байсан сайхан байхгүй юу даа. Монгол хүний нэг чанар шиг байгаа юм.

-Ю.Цэдэнбал дарга ээж­дээ хэр анхаардаг байв?

-Дэргэд нь гэрт байсан болохоор өдрийн од шиг үзэгдэнэ. Завгүй хүн ерөөсөө гэртээ байдаггүй байсан. Хөдөө хэдэн сараар явчихдаг. Манай ээж ирээгүй, ах бид хоёр хамт байхад намайг нутгийн айлд орхичихоод хөдөөнөөс ирсэн хойноо л авдаг байсан. Тэгээд би сургуульд явсан. Анх 1946 онд намайг явуулахад ээж хаанаасаа ч олсон юм даалимбан тэрлэг хийж өгч билээ. Анх удаа шинэ дээл өмсч үзэж байв. (инээв) Богинохон оймс, жижигхэн түрийтэй савхин гутал өмсүүлж байлаа.Тэгж л хөдөөнөөс орж ирж байв.

-Таныг сурч, ажиллаж байхад Ю.Цэдэнбалын дүү гэж өөрөөр харьцдаг байв уу?

-Ерөөсөө зүгээр л нэг энгийн ард шүү дээ, би чинь.

-Ээж тань хүүгийнхээ тухай юу ярьдаг байв?

-Манай ээж хааяа хамт суугаад юм ярихаар “Үгүй, манай энэ ерөөсөө юм мартахгүй юм. Аль хэдийнэ бурхан болчихсон улсуудыг тэр одоо байна уу гээд надаас асуугаад байх юм” гэж Цэдэнбал ахын тухай хэлж байсан. Бодоход хүүхэд байх үеийн юм мартагддаггүй ш дээ.

-Та Ю.Цэдэнбал гуайг хойно “цөлөгдсөн” байх үед очиж уулзсан уу?

-Уулзсан. Эхлээд комис­сар, жолооч гээд олон хүн байсан. Дараа нь нөгөө хүмүүсээ нааш нь дуудаад авчирсан байна лээ. Ахын авгай тусгай тогоочтой байж сурсан шиг байгаа юм. Намайг эндээс очиход “Котлет хийсэн чинь түлчихжээ” гэж билээ. “Өөрөө гардаж хоол хийдэггүй болохоор зайлуул, дасахгүй хэцүү байсан юм болов уу” гэж боддог. Хөөрхий амьтан, арга ч үгүй байх даа.

-Тэр үед ах чинь юу ярьж байв?

-Юу хэлэх вэ дээ. Нутаг усаа асуугаад, тэр нь яаж яваа бол, энэ нь яаж байгаа бол гэнэ. Ер нь манай ах номын хүн байсан даа. Үхэн үхтлээ ном уншаад суудаг, хуучин үсгээр бичнэ.

-Тэр үед Ю.Цэдэнбал гуайн эрүүл мэнд ямар санагдсан бэ?

-Зүгээр сайхан л байсан. Сүүлд хойно томчуудын эмнэлэгт хэвтэж байлаа. Тэр нь их сайхан эмнэлэг байсан.

-Та ахынхаа хүүхдүүдтэй хэр харилцаатай байв?

-Манай хүүхдүүд ярьдаг юм аа.

-Зориг нь Москвад амьдарч байгаа гэсэн үү?

-Москвад амьдарч байгаа.

-Даариймаа гээд хүүхэн­тэй суусан байсан, хэвээрээ юу?

-Хэвээрээ. Одоо тэрэнтэй­гээ л байгаа.

-Даариймаа чинь халимаг билүү?

-Буриад ш дээ.

-Монголжуу аятайхан хүүхэн байсан даа. Монголоор сайн ярьдаг?

-Тийм. Их аятайхан. Ялгаа­гүй та нар шиг л хүүхэд шүү дээ. Монголоороо л ярина.

-Орос нэртэй болохоор нь Славаг нь их оросжуу гэж төсөөлөөд байдаг?

-Аль аль нь ярихгүй л болохоос биш монголоор хэлснийг ойлгодог.

-Зоригийгоо монгол хүүхэдтэй болчихоосой гэж боддог уу?

-Бодолгүй яах вэ. Болохгүй л юм байна, би яах билээ. Зарим нь “Даариймаад очиж хэлээч ээ” гэдэг юм. (инээв)

-Та ямар хүнтэй суусан бэ?

-Манай нөхөр эдийн засагч хүн байсан.

-Ю.Цэдэнбал гуай хүр­гэнээ юу гэж дүгнэж байв?

-Ямар хамаа байх вэ. Бид­ний амьдрал тусдаа. Тэр үеийн­хэн болгоод л явж байсан. Болсон ч болгоод болохгүй байсан ч болгохын төлөө зүтгээд л явдаг байлаа. Бие даагаад өөрсдөө амьдрах ёстой. Дээр үеийн улсууд ерөөсөө тийм байсан юм биш үү, миний хүү.

-Ямар нэг баяраар гэр бүлээрээ цугладаг байв уу?

-Үгүй ээ. Би тийм тусгай юм ерөөсөө мэдэхгүй. Эмэгтэй хүн бол арай өөр л дөө. Эрэгтэй хүн болохоор болж л байгаа юм байлгүй гээд явдаг байлгүй, нэгдүгээрт. Хоёрдугаарт тусгай хамгаа­лалтад орчихсон хүн чинь бас хэцүү юм байна лээ. Уулзъя гэвэл татгалзахгүй л дээ. Тэгээд зав ч байдаггүй.

-Ахыгаа нас барснаас хойш Филатоватай уулзаж байв уу. Ер нь юунд санаа зовж байсан бол?

-Тэтгэврийн улсууд юу ярих вэ. Хоёр хүүдээ санаа зовж л байсан. Тэднийг байхад авгай аваад, хүүхэд гаргасангүй. Сүүлд Зориг нэг хүүхэдтэй болж, Ася ахынд байсан юм билээ. Тэд тэндээ яаж байсныг нарийн мэдэхгүй юм аа. Тус тусдаа амиа борлуулаад явдаг байсан болохоор яриад ч байх юмгүй, гуйгаад ч байх юмгүй байв.

-Та багш байжээ. Аюуш гуай болон бусад ах нар чинь юу хийдэг байв?

-Аюуш ах худалдааны эдийн засагч. Манай ах эгч нарын хувьд сүүлийн дөрөв нь л бичиг үсэгтэй. Бусад нь малчин, бичиг үсэг ч байхгүй. Нутагтаа малаа маллаад дууссан. Одоо амьд нь бид хоёр л байна. Өнөөдөр ах дүүгийн хүүхдүүд ирлээ. Миний хүүхдүүд ч тэтгэврийн өвөө эмээ хоёр байна. МАН, МАХН-ынхан ахын хөшөөн дээр цэцэг өргөсөн. Би ч намын гишүүн. Ер нь бидний үед ганцхан МАХН л гэж байсан шүү дээ. Одоо жаран ямаанд зуун ухна гэгчээр жигтэйхэн олон нам болчихсон дуулдах юм, хэн мэдэх вэ дээ. Хүн орж ирэхээр цай уулгадаг биз дээ. Ах дүү, нутгийнхан, намынхан цуглахаар хоол идүүлдэг юм.

-Дараа жил 100 жилийн ой нь болох нь ээ?

-Ахын (Ю.Цэдэнбалын) академид Тусгаар тогтнолын ордонд өрөө гаргаж өгсөн юм билээ. Хоёр намаас академид төлөөлөгч бий. Ардын намаас Энхмандах гэж хүүхэд байна. Хувьсгалт намаас Шаравдорж гэж хүүхэд байгаа юм. Хоёр намаас ярьж байгаад, зуун жилийн ойг нь улс даяар тэмдэглэнэ гэж ярьж байна даа. Манай Ардын намын М.Энхболд үг хэлсэн. Хувсгалт намаас Батлан хамгаалахын сайд байсан Цолмон үг хэлсэн. Сайхан л үг хэлцгээж байна лээ. Эд ярилцаад намайг дууддаг юм.

Үндэсний дуу бүжгийн эрдмийн чуулгын дуучин, Ардын жүжигчин Д.Самбуутай ярилцлаа.

-Та ямар уран бүтээл дээр ажиллаж байна, юунд цагаа илүү их зарцуулж байгаа бол?

-Өнгөрсөн жил нэлээд шахуу ажилласан. “Оройн дээд” гээд дуулалт жүжиг манайхан тавьсан шүү дээ. Богд хааны дүрийг гаргах гэж баахан зүтгэлээ. Одоохондоо гайгүй ээ. Чуулгын 65 жилийн ой арванхоёрдугаар сард болох юм. Үүний бэлтгэл ажил гээд жаал жуул юм байна аа. Энэ зуны жуулчны тоглолтынхоо хаалтыг хийж байна.

-Богдын дүрд тоглоход өөр мэдрэмж төрөх юм уу?

-Богд хааныг ерөөсөө ойлгодоггүй явсан юм байна л даа. Судлаад, материал хараад явахаар үнэхээр Монголын төлөө зүтгэсэн хүн л харагдаж байна лээ. Социализмын үед биднийг тэгээд үнэмшүүлчихсэн юм чинь яах вэ дээ. Богд хааны наймдугаар дүр байсан. Тайз дэлгэцийн урлагт би бас Богдын дүрийг бүтээсэн найм дахь уран бүтээлч болсондоо бэлгэшээж байдаг.

-“Үйлсийн сайхан Улаанбаатар” гээд сэтгэлд хоногшсон сайхан дуугаар чинь хүн бүр мэднэ дээ. Нийслэлийн удирдлагууд танд талархаж байсан уу?

-Одоо бол Улаанбаатарын дуу их төрж байна. Олон янзаар дуулж байна. Миний үед Гончигсумлаа гуайн “Улаанбаатарын үдэш”, Оросоогийн дуулж байсан “Миний Улаанбаатар” гэж байлаа. 1974 оноос “Үйлсийн сайхан Улаанбаатар”-ыг дуулсан. Тэгээд түгсэн. Өнөөдөр хүртэл дуулсаар явна. “Үйлсийн сайхан Улаанбаатар”-аараа бараг хоолоо олоод идчихэж байгаа юм биш үү.

-Тийм сайхан сэтгэлд хоногшсон дуучин одоо яаж амьдарч байгаа бол гэж хүмүүс сонирхож байгаа даа?

-Яахав, зах зээлд шилжихэд манай чуулга бараг хаалгаа барихдаа тулсан. Хэдэн уран бүтээл хөдөө гадаа явж, тав арван төгрөг олж ирнэ. Цалингаа яаж тавих вэ гэдэгтээ тулсан. Дутуу хагас цалин мөнгөө тавина. Тэр үеийг даван туулсан. Энэ чуулгыг 1969 оны сүүлээс сайн мэдэх юм даа. Бүх үеийн аваргуудтай хамт ажиллаж байлаа. Яахав, социализмын үед болж байсан. Соёл урлагаа харж ханддаг. Хоосон хонохгүй хоёр идэхгүй л байсан. Зах зээлийн давалгаанд соёл урлаг үнэхээр ширвэгдсэн. Яам маань ч татан буугдав. Уран бүтээлчдээсээ авахуу­лаад даргыг нь хүртэл яам мэддэг үе бий. Би хүртэл Архангай аймгийн Соёлын ордонд ажиллаж байгаад сайдын тушаалаар татагдаж ирж байсан хүн. 1969 онд Ч.Лодойдамба гуай орлогч сайд байв. Аймгийн захиргаа, намын хороонд хоёр удаа албан бичиг очиж байж намайг наашаа нэг юм явуулсан даа. Яамны томилолт авч, их урлагтай амьдралаа хол­бож байлаа. Одоо бол Үндэсний дуу бүжгийн эрд­мийн чуулгынхныг гадагш нь тоглолт хийлгэх, гэрээ хэлэлцээр хийхэд дэмжлэг үзүүлэх соёл, урлагийн бод­лого үгүйлэгдэж байна даа.

-Жуулчдын тоглолтоос хэр орлого олдог вэ. Жуул­чид их сонирхдог байх?

-Манай тоглолтыг үзсэн харсан гадны зочин огт өөр ертөнцийг хардаг юм шүү дээ. Үндэсний дуу бүжиг, хөөмий, язгуур урлаг, ерөөл магтаал дэлхийд өөр байхгүй урлаг. Муу нэртэй, луу данстай Сосор­барам минь ардын хамтлагуудыг гадагш дотогш нь явуулж, дэлхийд таниулж байдагт баярладаг. Яамны хийх ёстой ажлыг хувь хүн хийгээд явж байна. Уг нь Соёл урлагаа хөгжүүлээд, дэлхийд түүх соёлоо таниулахад бодлого хэрэгтэй.

-Та хэр олон оронд очиж дуулж байв?

-Би олон оронд очсон. Ялангуяа социализмын үед дэлхийн гуч гаруй оронд очсон байдаг. Чуулга Монголын соёл урлагийн нүүр царайг харуулдаг. Манай Ардын дуу бүжгийн чуулга, циркийн тоглолтыг гадаадын үзэгчид дэндүү хүлээж авч байсан. Гучин минут алга ташдаг байлаа. Ардын дуу, зохиолын дуу, уртын дуу ч дуулсан. Очсон орныхоо дууг өглөө нь аваад, орой нь хөгжимтэйгөө нийлээд дуулчихдаг л байсан. Залуу ч байсан, юм тогтоохдоо амархан байж.

-Зүй нь соёлын бодлого яаж явах ёстой гэж та боддог вэ?

-Монголын нүүр царай, түүх соёлыг манайхаар дамжуулах учиртай. “Чуулга биеэ даагаад хошин шогийн хамтлаг шиг гараад явчихаж болохоор ш дээ” гэж нэг дарга хэлж байсан гэнэ лээ. Ямар тэнэг үг вэ. Үндэснийхээ соёлыг түгээдэг, сурталчилдаг ганц газраа тараах нь. Манайх засгаас байр л нэхдэг. Энэ байшинд драмын театр, хүүхэлдэйн театрынхантай хэрэлдээд 50-60 жил амьдар­лаа. Хэдэн жилийн өмнө Үндэсний театр барих төсөв мөнгө нь батлагдаад, барихдаа тулсан ч газар нь олдоогүй. Ганц үндэсний театр барьчих газар Улаанбаатарт баймаар л юм даа. Гадны сүм барих болохоор энд тэндгүй газар олдоод байх юм.

-Урлагт улс төрийн нөлөө орж байна гэж та ярьсан байна лээ?

-Ер нь улс төрийн нөлөө их байна. Засаг солигдоод, нэг нам солигдохоор Дуурийн театр манай хоёрын даргыг заавал солино. Дарга нь хүрч ирээд найруулагчаа, уран сайхны удирдагчаа өөрчилдөг. Хэвийн ажиллаж байсан хамт олны зүтгэж хийх гэж байсан юмыг дундуур нь орж ирээд тас тас татаад бужигнуулж хаяад, өөр өөрсдийнхөө хүнийг нааш нь цааш нь шургуулаад, тэр нь чадаж байна уу, чадахгүй байна уу хамаа байхгүй ээ. Сүүлдээ иймэрхүү маяг руу орчих гээд байна. Үүнд би үнэхээр эмзэглэж байгаа. Соёл урлаг руу хүртэл улстөрчдийн гар орж ирээд байх юм бол үнэхээр муухай хэрэг. Ахиад ямар нэг байдлаар сайд солигдоход бужигнаан үүсгээд энэ хэдэн урлагийн байгууллагуудаар тоглочих вий.

-Та одоо хэн хэнтэйгээ амьдарч байна. Танай хүүхдүүд дунд урлагийн хүн байдаг билүү?

-Эхнэр хүүхэдтэйгээ амьдарч байгаа. Би чинь гурван хүүхэдтэй хүн. Нэг нь дипломатч хүн. Дараагийн хүү студитэй. “Малчин” телевизийн захирал хийдэг. Бага охин маань СУИС-д сурч байна.

-Дуулахаа боливол ийм юм хийнэ дээ гэсэн хүсэл байдаг уу?

-Хурим найр, цэнгүүн, шагнал урамшлын мялаалгын үеэр хоёр дуу дуулж, таван төгрөг өгөхөөр нь авдаг. Марзан Шарав нэг монгол кинон дээр “Өгөх хүний сүсэг мэддэг” гэдэг шиг л юм болдог. Дутаж гуцсан юм алга. Овойж оцойсон юм алга. Зах зээлийн үед наймаа хийх гэж үзсэн. Хөрөө рам байгуулж үзээд, банз мод гаргаад, арьс шир урагш нь гаргаж үзсэн. Наймаа гэдэг миний хийх ажил биш юм билээ. Ноднин манай удирдлагууд нэг санал тавьсан юм. Чуулгад нэг студи байгуулъя. Орон нутгийн театр чуулгын дуучдыг авчирч, курс маягаар сургая. Дуулах сонирхолтой залуусыг сургаж, байнгын ажиллагаатай студи байгуулъя гэсэн. Би ч дээр үед курсээр л дуучин болж байлаа.

-Таныг анх олж харсан хүн хэн байсан бэ?

-Алдарт дуучин Ж.Дорж­Дагва гуай, Н.Норовбанзад гуай, Б.Лхамжав гуай байна. Чуулгын дэргэдэх дуулаачийн курст яваад, сайд татах, урлагийн замаар явах асууд­лыг энэ хэд л шийдсэн. Манай чуулгын уран сайхны удирдагч Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, Төрийн шагналт Цэрэндорж гэж агуу хүн байв. Намайг хүн болгосон. Намайг 1970 онд “Энхийн цэрэг” гэж дууг оркестр хоортой гоцлол дуулуулаад, гаргаж ирсэн хүн.

-Та урлагийн сайхан эрчүү­дийн нэг байсан. Шүтэн биш­рэгч их байсан байх?

-Захиа л их ирдэг байсан. Хариуг нь бичиж чаддаггүй. Тэр болгонд яаж хариу бичих вэ.

-Таны дууг сонсох дуртай хүмүүс олон. Хуучны дуучид цомог нэг их гаргадаггүй санагддаг?

-Ноднин “Их урлагт 45” гэсэн концерт хийсэн. Хүүгийн найзууд, манай чуулгын дуучид, орчин үеийн зохиолын дуучид оролцсон. 1994 онд “Цэнхэрийн аялгуу” гэж сумынхаа нэрээр нэрлэ­сэн кино концерт хийсэн. Улаанбаатар телевизийнхэн хийж өгсөн. Баяр өөрөө найруулсан. Тэр үед зах зээл эхэлсэн хэцүү л үе байсан. Найз нөхөд унаа, шатахуун, хоол ундаар тусалсан. Тэгж нэг кино концерттой үлдсэн шүү. Хүүгийнхээ буянаар хийсэн хэдэн клип бий. Ирэх жилээс шинэвтэр тав зургаан дуу, хуучны гайгүй шиг дуунуудаасаа оруулаад ахиад нэг телевизийн концерт арай гайгүй дээрээ хийчих бодол бий.

-Н.Норовбанзад гуайг чадалтай байгаа дээр нь клип хийж авч үлдлээ гээд байсан. “Уяхан замбуу тивийн наран” клипийг нь одоо үзэхэд үнэхээр сайхан санагддаг?

-Норовбанзад гуай чинь бурхан чигээрээ байсаар байгаад бурхан болчихсон хүн шүү дээ.

-Далан насны ойн концертон дээрээ үнэхээр сайхан дуулж байсан даа. Шавь нар ч дуулж л байсан. Хоолойнх нь энг гүйцэхгүй санагдсан?

-Норовоо эгч ханиад ч хүрч байгаагүй хүн. Хоолойгоо ч сайхан хамгаална даа. Яг далан насандаа явсан шүү дээ. Юу ч мэдээгүй байж байгаад Япон руу тоглолтоор явж ирчихээд, хоёрдугаар эмнэлэгт шинжилгээ өгсөн чинь “Элэг чинь болохоо байчихсан байна” гээд. Японд очиж эмчлүүлэхээр болсон ч хүнд үедээ орчихсон, яах ч боломжгүй гээд, богинохон хугацаанд өвдөөд явчихсан шүү дээ. Түмэндэмбэрэл гуай, Норвоо эгч хоёр бол миний ээж шиг байсан хүмүүс.

-Найзуудынхаа тухай дурсаач?

-Манайд Жадамбаа гэж дуучин байсан. Сүүлд Дарханы театрын дарга олон жил хийсэн. Бурхан болсон л доо. Миний найз Мэнд-Амар гээд хөгжмийн зохиолч манай ёочингийн ганц. Манай чуулгад байсан, “Үйлийн гурван толгой” бүжгэн жүжиг бичсэн. Бид дэндүү дотно байлаа. Их баярлах, сэтгэл гундуу байх үед найз санаанд орж ирдэг юм шүү. Жаахан тааруухан найруулгатай хөгжим явахаар “Иш, миний Мэндээ байсан бол арай ч ингэж хийхгүй дээ” гэж бодогдоод л.

-Сэтгэлээ онгойлгомоор үедээ хэнд ханддаг вэ?

-За даа, одоо нас ч явж байгаа юм уу. Нэг их сэтгэл нээгээд байх биш дээ. Зожиг ч гэхэд хаашаа юм бэ дээ. Хэдэн хүүхдүүд, хамт олонтойгоо бужигнаад эдэнтэйгээ адилхан дэгж дэрвээд гүйгээд байна даа.

-Та хамрын тамхи их татах юм аа. Ач холбог­долтой эд үү?

-Хамрын тамхи татахаас өмнө их ханиад хүрдэг байсан. Хамрын тамхи татсанаас хойш ханиад хүрээгүй. Дуулахад тээр болоод байдаггүй. Дуулахаа­саа өмнөхөн хамрын тамхи нэг сайн татаж байгаад хамаг юмаа онгойлгочихоод гардаг.

-Хамрын тамхи татдаг хүн хөөрөг сонирхдог байх?

-Аавын минь сайхан халтар манан хөөрөг бий. Ажлын нэг хөөрөг ширээн дээрээ тавьчихдаг юм.

-Өнөөгийн Монголын дүр зургийг та хэрхэн тодорхойлох вэ?

-Ард түмэн бол үнэхээр хямраад байна. Үнийн өсөлт дэндлээ. Тэр болгон дэлгүүр хоршоогоор явдаггүй л дээ. Муу хөгшин маань гараад бараг юм аваагүй хэдэн төгрөгөө дуусаад орж ирэх юм байна шүү дээ. Дээрээ хямраагүй гэж боддог, үнэндээ. Хоёр нийгмийн солбилцлын хооронд энэ хэд чинь барахааргүй болчихсон юм байна. Тэр суудалдаа суух ямар ч дуртай юм. Түүнийхээ төлөө ямар ч их тэмцдэг юм. Унац сайтай юм шиг байна. Улс орноо гэсэн сэтгэлтэй хүн ээ дээ, цөөхөн байгаа байх аа.

-Та алдар цолондоо сэт­гэл хангалуун байдаг уу?

-Төр түмэн хоёр л өгсөн юм. Одоо бол шагнал урамш­лын талаар сонин юм их дуулдах юм. Мөнгөөр одон авдаг ч гэх шиг. Шагнал арай дэндүү хавтгайрлаа. Дарга энд тэндхийн ой дээр одон тэмдгийг халаасалж аваачаад зүүгээд зүүгээд өгчих юм байна шүү дээ. Салбарын тэргүүн гэдэг ямар амархан болчихсон юм. Наян онд гавьяат авч байхад шалгуур өндөр байлаа. Ар гэр хажуу айлаас хүртэл “Энэ Самбуу гэдэг чинь ямар хүн байна” гээд хороо хориноос хүртэл судалж, жаахан юм гарвал гавьяат байтугай юу ч үгүй үлдэнэ. Маш хяналттай байсан. Тал талаас нь харж байж өгч байсан. Шагнал урамшил дээр шалгуур болзол тавимаар юм шиг. Төр засаг үүнийгээ жаахан цэгцлэх байлгүй дээ.