Month: February 2015

УИХ-ын гишүүн Я.Сод­баатартай ярилцлаа.

-Таван толгойн талаарх асуудал УИХ-ын гишүүдийн гэлтгүй олон иргэний анхаарал татсан сэдвийн нэг болоод байна. МАН-ын ажлын хэсгийг та ахалж байгаа. Энэ тал дээр байр сууриа илэрхийлэхгүй юу?

-УИХ дахь МАН-ын бүлгээс хөрөнгө оруулагчдын зүгээс хэлэлцээр эхэлсэнтэй холбогдуулан ажлын хэсэг байгуулсан. Ажлын хэсгийг ахалж байгаа хүний хувьд тодорхой мэдээллүүдийг авсан. Монгол Улсын сайд М.Энхсайхан ч гэсэн манай бүлэг дээр ирж мэдээлэл өгсөн. Ажлын хэсгийн болон, бүлгийн байр суурийг би илэрхийлэх боломжгүй. Тэглээ ч манай намын бүлэг одоогоор тодорхой байр суурийг илэрхийлээгүй байгаа. Хувь гишүүний үүднээс хэлэхэд Тавантолгой мэдээж стратегийн чухал ач холбогдолтой газар юм. Үүнд мэдээж томоохон хэмжээний хөрөнгө мөнгө шаардлагатай. Таван толгойг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах асуудал олон жил явсан. Сү.Батболд даргыг Ерөнхий сайд байхад анх эргэлтэд орж, Таван толгойн орд газар дээр байгуулагдсан төрийн өмчит Эрдэнэс Таван толгой компанитай хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулж, олборлолт, тээвэрлэлт, борлуулалтынх нь асуудал хувийн менежменттэй консерциумаар хэрэгжүүлье гэдэг саналыг Н.Алтанхуягийн Засгийн газар өнгөрөгч оны наймдугаар сарын 20-ны өдөр 268 дугаар тогтоол гаргаж, долоон болзол бүхий тендер зарласан. Түүний дагуу Монгол, Хятад, Японы хамтарсан консерциум шалгарсан. Засгийн газар байгуулахдаа хоёр нам улс орны нийгэм эдийн засгийн байдал хүнд байгаа тул үүнээс гаргахын тулд ажиллана гэсэн. Ард иргэдийн амьдралыг дээшлүүлэх, эдийн засгийн уналтыг зогсоох гэх мэт тодорхой зорилтуудыг тавьсан. Зорилтын хүрээнд томоохон орд газрууд буюу Оюутолгой, Таван толгойг ашиглалтад оруулж, гацаанаас гаргахын тулд хуулийн хүрээнд өнөөгийн гэрээний нөхцөлийг алдагдуулахгүйгээр, олон түмэнд нээлттэй хэлбэрийг сонгон явах нь зүйтэй гэж хоёр намын санамж бичигт тусгагдсан. Энэ хүрээнд л бид Таван толгойн орд газрын төслийг харж байгаа. Уг орд дээрх Монгол Улсын оролцоо, ашиг, өнөөгийн давуу талаа авч үлдэн явж чадвал бид үндсэн зарчмын дагуу шийдвэрлэж чадна гэж харж байна.

-М.Энхсайхан сайдын зүгээс “Мега төсөл бол шил юм. Маш эмзэг болохоор хагарах аюултай” гэдгийг удаа дараа мэдэгдээд байгаа. Гэтэл УИХ-ын гишүүд дотроо хөлөө жийлцэн хоёр тийшээ хараад суучихлаа. Хагарчихвий гэсэн болгоомжлол байна?

-Таван толгойн орд газрыг бид зөвөөр эргэлтэд оруулж өгөөжийг нь Монголын ард түмэн хүртэх хэрэгтэй. Тус ордыг дагасан олон ажлын байр бий болж, ханган нийлүүлэлтийн ажил хийгдэж, Монголын олон компани үүнд оролцох боломж бий. Таван толгойгоос улсын төсөвт томоохон татвар хураамж авах түүгээрээ дамжуулан нийгэм эдийн засагт учирсан олон асуудлуудыг шийдээд явах боломж байгаа. Гэрээний хүрээнд Таван толгой дээр зарчмын хэд хэдэн зүйлийг хэлэх ёстой. Хөрөнгө оруулагчтай хийж буй гэрээ хэлцлийн хүрээнд Эрдэнэс Тавантолгойн компанийн 1072 хувьцааг иргэн бүрт олгоно гээд Хүний хөгжил сангийн дэвтэр дээр нь бэлээхэн наачихсан байгаа. 1072 хувьцааг бид амилуулах, уг хувьцааг бодитоор эдийн засгийн эргэлтэд оруулах тэр боломжийг шийдвэрлээчээ гэж байгаа юм. Эрдэнэс Таван толгой компанитай хөрөнгө оруулалтын гэрээ хийж, тодорхой ажил үүргийг нь гүйцэтгэж байгаа аж ахуй нэгжүүд 51 хувийг эзэмшинэ гэж ойлгож байгаа. 51 хувьдаа төсөлд шалгарснаас бусад аж ахуй нэгжүүдийг оролцох боломжийг хангаж өгөх ёстой. Бусад иргэд, аж ахуй нэгжүүдийг оролцох боломжийг нээгээчээ гэдэг асуудлыг тавих шаардлага бий.

Түүнчлэн Таван толгойн орд газрыг цогцоор нь нэг менежментийн зохицуулалтад оруулах нь зөв. Тэгэхгүй бол нэг талд нь Ухаа худаг, нөгөө талд жижиг Таван толгой, баруун, зүүн Цанхи гээд явах нь мэргэжлийн талаасаа зөв шийдэл биш байсан. Үүний менежмент дээр нэг компани цогцоор нь оролцох болсон нь зөв байх.

-АН дотроо хагараад байна гэж байна. Үнэн юм уу?

-Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр АН-ын гишүүдийн ярьсан яриаг харж байхад хуваагдмал шинжтэй байгаа нь анзаарагдаж байна. Тухайлбал, УИХ-ын дарга тэргүүтэй зарим гишүүд Таван толгойн орд газарт эргэлзсэн, болгоомжилсон байр сууринаас асуудалд хандаж байгааг харж байгаа байх. Ард түмнээс олонхийн санал авч Засгийн ачааг нуруундаа үүрч байгаа АН ингэж асуудалд хандаж болохгүй л дээ. Бид Таван толгойн асуудалд нэгдмэл байр сууринаас хандах хэрэгтэй. Өнөөдөр гэрээ хэлцлийн шатанд яваа энэ асуудлыг Засгийн газрын түвшинд шийдвэрлээд явах боломжтой гэж хараад байгаа. Тиймээс Засгийн газар, холбогдох сайдууд хариуцлагаа хүлээсэн шиг хүлээгээд, хийж буй гэрээ хэлцлээ Монгол Улсын хууль тогтоомжийн хүрээнд нээлттэй явуулах нь зөв. Хэрэв алдаа гарвал парламентын түвшинд хариуцлага тооцоод явах боломж нь бидэнд бий. Бид энэ хүмүүсийг ажил хий гээд нэг сарын өмнө томилсон. Итгэсэн итгэлийг алдахгүй байх ёстой.

Гэрээ хэлцэл явагдаж дуусаад гарын үсэг зурахын өмнө уг гэрээ Монгол Улсад ямар ашигтай вэ, үр өгөөж гэх мэтийн талаар тайлагнах шаардлагатай. Консерциумд сонгогдсон байдлыг харахад сонголтын хувьд муугүй сонголт болсон гэж бодож байна. Ялангуяа Хятадаас орж ирж буй Шинхуа групп бол дэлхийн нүүрсний голлох тоглогчдын нэг. Жилд 600 гаруй сая тонн нүүрсний менежментийг зохицуулдаг компани юм. Манайхан Хятадын үнэтэй зах зээл хийгээд гуравдагч орон руу гаргах гол төмөр замыг эзэмшигч нь Шинхуа л даа. Ер нь бол Хятадын бодлогын түвшинд яригддаг төрийн өмчит олон нийтийн компани байгаа юм. Энэ компани хөрөнгө оруулагчаар орж ирж байгаа нь нүүрсний зах зээл эргэн сэргэх найдвар бий.

-Тэгвэл Сумитомогийн тал дээр ямар бодолтой байгаа вэ?

-Сумитомо бол Японы томоохон худалдааны компани. Ялангуяа ашигт малтмалын худалдааны зах зээл дээр голлох тоглогчийн нэг мөн.

Тиймээс Сумитомогоос гаргаж буй нийт нүүрсний 20-30 хувийг гуравдагч зах зээл рүү гаргана гэж консерциум үзэж байгаа талаараа бидэнд мэдээлсэн. Хэрэв тэгвэл олон жил ярьсан Тавантолгойн нүүрс гуравдагч зах зээл рүү гарах нь ээ гэж ойлгож болно.

-Пибоди компанийг та хэрхэн харж байгаа бол?

-Манай гишүүд Пибоди компанийн талаар их хөндөж байна л даа. Энэ нь өөрөө бизнесийн зарчмаараа шийдэгдсэн асуудал. Пибоди ерөнхийдөө дэлхийн зах зээл дээр оператор компани хийдэг болохоос шууд мөнгө тавиад олборлолт явуулаад байдаггүй л дээ. Тиймээс тэр талаас нь хандсан юм болов уу гэж бодоод байгаа.

-Таван толгойг эргэлтэд оруулснаар үнэхээр эдийн засгийн хүндрэлээс гарах уу?

-Таван толгойг эргэлтэд оруулах үндсэн хоёр шаардлага бий. Өнөөдөр манайд эдийн засгийн маш хүнд хямрал болж байна. Валютын урсгал тасалдаж байгаа. Үүнийг сэргээхийн тулд дөрвөн арга хэмжээ авах ёстой гэж би харж байгаа юм.

-Тэр нь ямар ямар арга хэмжээ юм бол?

-Тавантолгойг явуулж валютын урсгалыг нээх ёстой. Хэрэв уг консерциум гэрээ байгуулж Монгол Улстай ажиллах юм бол хоёр жилийн дотор дөрвөн тэрбум ам.долларыг манай оронд нийлүүлнэ гэж ойлгож байгаа. Тэгснээр валютын урсгал нэмэгдэж, эдийн засгийн өсөлт гарах боломж бий.

Монголд хамгийн их хэрэгтэй байгаа өөр нэг зүйл нь ажлын байрыг бий болгох. Таван толгой бүрэн хүчин чадлаараа ажиллавал 10 гаруй мянган ажлын байр шинээр бий болох тооцоо байна. Үүнийг дагаад 200 гаруй туслан гүйцэтгэх компани ажиллах боломж бүрдэнэ. Тиймээс Таван толгойн гэрээг даруйхан шийдээд явах хэрэгтэй. Засгийн газар яг одоо хэлэлцээр хийж байгаа болохоор ямар шатанд явааг мэдэхгүй байна.

-Сүүлийн үед манай Их хурлаас баталсан болон өргөн барьсан хуулийн төслүүдийг эдийн засгийн хямрал хүндрэлээс гарахад чиглэгдсэн гээд байгаа. Монгол Улсын Ерөнхий сайд гэхэд ард түмнээсээ санал асуугаад дүнгээ танилцууллаа. Энэ талаар байр сууриа илэрхийлэхгүй юу?

-Засгийн газар 365 мянган иргэнээс санал аваад түүнийх нь 56 хувь нь нэгдүгээр замаараа яв гэсэн гээд зарлачихлаа. Гүйцэтгэх засаглал тодорхой хийгдэх гэж буй ажил дээрээ олон түмнээсээ дэмжлэг авч байгаа байдлаа илэрхийлэх гэсэн пиарын нэг хэлбэр гэж харж байгаа. Ийм аргачлал олон улсад байдаг. Тэр л яваад байна гэж харсан. Түүнээс биш албан ёсоор авч буй бүх нийтийн санал асуулга биш. Энэ нь хуулиар хийгдэж буй биш бөгөөд олон түмэн рүү хандсан пиар гэж харж байна. Энэ бол кампанит ажлынх нь нэг хэсэг. УИХ дахь МАН-ын бүлэг дээр Ч.Хүрэлбаатар гишүүнээр ахлуулсан эдийн засгийн хүндрэл хямралаас гарах шийдлийн хөтөлбөрийг боловсруулсан. Манай ажлын хэсэг бүлгийнхээ хуралдаан дээр УИХ-д явуулах саналаа Засгийн газарт хүргүүлсэн. Зургаан хүрээнд саналаа бэлтгэсэн.

-Тухайлбал?

-Төсвийн бодлогын хүрээ, Мөнгөний бодлогын хүрээ, Бүтцийн хүрээ, Бодит секторын хүрээнд гэх мэтээр ангилсан. Энэ нь тодорхой салбарууд дээр юу хийх вэ гэдэг саналаа гаргаад хүргүүлсэн. Засгийн газрын хямралаас гарах төлөвлөгөөг бид боловсруулсан гэж болно. Боловсруулсан саналаа өгчихсөн. Бид одоо шүүмжлээд суух биш тодорхой гарц шийдэл ярих цаг болсон. Тиймээс манай намын бүлэг тодорхой ажлуудыг хийж байж хямралаас гарна гэдэг саналаа бүлгийн хуралдаанаас гаргасан. Эхний ээлжинд бодлогын алдаануудаа засах ёстой гэж байгаа юм. Төсөв, Мөнгөний бодлогоо батлахаас эхлээд төрөөс явуулж буй бодлого нь маш алдаатай байсан. Хоёр гурван жил худлаа төсөв зохиосноо одоо л засч эхэлж байна.

Бодлогын алдаагаа зассаны дараа бодит секторуудад чиглэсэн эдийн засгийн хэд хэдэн арга хэмжээг авах ёстой. Тиймээс Таван толгой, Оюу толгойн гацааг арилгах шаардлагатай. Оюу толгойгоос олборлож буй алтыг оруулахгүйгээр Монгол Улсаас олборлож буй алтны хэмжээгээ өсөх нэмэгдүүлэх хэрэгтэй. Монгол Улс 2006 онд 22.6 тонн алт олборлож байсан. Тэгэхээр бид дотоодын алтны олборлолтын хэмжээг нэмэгдүүлэх ёстой болж байгаа юм. Үүнийг дагаад валютын урсгалаа нэмж болно.

Мөн эрчим хүчний чиглэлд нэлээд олон жил яригдсан томоохон төслүүдээ явуулах. Тавдугаар цахилгаан станц, Таван толгойн цахилгаан станц, Эгийн гол, Чандманийн цахилгаан, Багануурын цахилгаан станц гээд бүгдийнх нь ТЭЗҮ боловсрогдсон, зарим нэгийнх нь гадаадын хөрөнгө оруулалт нь шийдэгдсэн байгаа тул эдийн засгийн эргэлтэд даруй оруулъя. Эрчим хүчний салбарт явуулах гэж байгаа том төслүүдийн үнэ тарифийн асуудлыг уян хатан болгож зах зээлийн харилцаанд нь оруулах хэрэгтэй. Үүний дараа эрчим хүчний үнэ буурна. Түүнийг дагасан томоохон бүтээн байгуулалт явагдаж валютын урсгал дотогшоо явж эхэлнэ. Тэгэхээр төвийн эрчим хүчний аюулгүй байдал ч шийдэгдэх юм. Ингэснээр Зүүн Өмнөд Ази руу эрчим хүч экспортлох том ажлын эхлэл тавигдана.

Өөр нэг гол зүйл нь банк санхүүгийн байгууллагын үйл ажиллагаагаа либералчлах ёстой. Банкин дээр хөрөнгө оруулалтын банк байгуулж, гадаад дотоодын банкуудыг дотоодын зах зээлдээ тодорхой болзолтойгоор оруулах асуудлуудыг шийдвэрлэн мөнгөний бодлого дээрээ ажиллах ёстой.

Томоохон аж ахуй нэгжүүд дээр үүссэн хэдий ч улс төрийн зорилгоор зогссон эсвэл хөрөнгө оруулалтын улмаас зогсчихсон байгаа 50 хувиас дээш гүйцэтгэлтэй орд газар, бүтээн байгуулалтыг ашиглалтад оруулахад төрөөс дэмжлэг үзүүлэх шаардлагатай. Одоо гэхэд хэд хэдэн цементийн үйлдвэр 80 гаруй хувийн гүйцэтгэлтэй байгаа ч бүрэн дуусаагүй байна. Үүнийг гүйцээн ашиглалтад оруулбал импортоор гадагшилж буй мөнгөн урсгалыг авч үлдэх, гаднаас нэмж экспортолдог үйлдвэрүүдээ дэмжиж үе шаттайгаар хийж байж эдийн засгийн хямралаас хохирол багатай гарна.

Э.ЭНХБОЛД

ТV-8 телевизийг үүсгэн байгуулагч С.Баярмөнхтэй ярилцлаа.

-УИХ-ын байнгын хорооны хуралдаанаар ахиад л үндэсний телевизээс бусад телевизүүдэд монгол контентын эзлэх хувь 50 хувь байна гэсэн хуулийн төсөл хэлэлцэгдээд дэмжлэг авлаа. Үүнийг телевизийнхний амыг хаах оролдлого гэж нэг хэсэг нь тайлбарлаад байна. Харин та яаж хүлээж авч байна вэ?

-Соёлын тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах асуудлыг Ц.Оюунгэрэл сайд анх ярьсан юм. Уран сайхны хөтөлбөрт нэвтрүүлэг гэж байгаа юм. Түүнд нь уран сайхны кино, теле жүжиг, телевизийн олон ангит кино, хөгжөөнт хөтөлбөр, тоглолт, газар зүй, түүх ёс соёл заншил, зан үйл өвийг тайлбарлаж таниулсан нэвтрүүлэг багтах юм байна. Уран сайхны хөтөлбөрт нэвтрүүлгийн нийт агуулгын 50-иас доошгүй нь үндэснийх байна гээд заачихаж байгаа юм. Уран сайхны хөтөлбөрт нэвтрүүлэг гэдэгт багтаагүй маш олон хөтөлбөр бий. Мэдээллийн хөтөлбөр, ярилцлагууд, хөрөг нэвтрүүлэг, эрэн сурвалжлах нэвтрүүлгүүд бүгд хаягдсан.

Соёлын тухай хуулийг боловсруулсан ажлын хэсгийнхэн сэтгүүлзүйн мөн чанараа өөрсдөө ойлгосонгүй. Нийт нэвтрүүлгийн 50 хувь нь монгол байх ёстой гэж заах гээд ийм ийм жанр гээд тодорхойлчихож байгаа юм. Гэтэл маш олон нийтлэл нэвтрүүлгийг орхиод, хэдхэн юм багцлаад нийтлэл нэвтрүүлгийн 50 хувь гээд заачихаар үүн дээрээ үлдсэн бусад нэвтрүүлгийг нэмбэл нийт контентын бараг 90 хувь, заримдаа 100 хувь нь монгол нэвтрүүлэг болчихно.

-Та нар хууль санаачлаг­чидтай уулзаж учир байдлаа ярив уу?

-Соёлын хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах талаар бид Ц.Оюунгэрэл сайдтай уулзсан. Энэ хуулийн төслийн хэлэлцүүлэг Төрийн ордонд болсон юм. Нуулгүй хэлэхэд баахан хэл, уран зохиолын хүмүүсийг, жүжигчидтэй аваад ирчихсэн байна лээ. Солонгос кинонууд гараад байна. Тэгэхээр бид хэл, соёлоо хамгаалахын тулд ийм хууль оруулж ирж байгаа юм гэсэн ойлголтыг танхимд өгчихөж байгаа юм. Тэгэнгүүт тэнд ирсэн эрдэмтэд, монгол хэл бичгийн хүмүүс, яруу найрагч, жүжигчид “Солонгос кино гаргаж болохгүй” гэж яриад байгаа байхгүй юу. Тэнд ирсэн мундаг яруу найрагч хүртэл хэвлэл мэдээллийн салбарынхныг жадалж, цавчсан хатуу үгс унагаж байна лээ. Түүнийг нь сэтгүүлчдээс бусад нь дэмжиж, алга ташицгаасан. Хэвлэл мэдээллийнхэн үг хэлэхээр дэмжлэг авахгүй, буруутгасан маягтай хүлээж авсан.

Тэнд оролцсон хүмүүс Соёлын тухай хуулийн нэмэлтэд юу орж байна гэдгийг уншаагүй, огт өөр юм яриад байсан. Та нар солонгос кино гаргаж болохгүй л гээд байна лээ.

Ажлын хэсгийнхнээс “Уран сайхны хөтөлбөрт нэвтрүүлэгт орсон уран сайхны кино, теле жүжиг, баримтат киног бид хийх юм уу” гэсэн чинь “Хийнэ” гэж хариулсан. Өөрөөр хэлбэл, тухайн хэвлэл мэдээллийн байгууллагад 50 хүн, зарим нь зуун хүн ажиллаж байна. Үүнийхээ дэргэд дахиад ийм хэмжээний баг бүрдүүлэх болох нь. Уран сайхны кино, баримтат кино хийнэ гэдэг тоглоом биш. Ийм том баг ажиллуулах нүсэр ачааг Соёлын тухай хуулиар бидэнд үүрүүлэх гэж байна. Соёлын тухай хуулиар дамжуулж Монголынхоо соёлыг хамгаалах гээд байна уу гэвэл үгүй л байхгүй юу. Яагаад гэхээр уран сайхны хөтөлбөр, олон ангит киноны 50-иас доошгүй хувь нь үндэсний кино байна гэж заасан. Одоо бид чинь “Сэрэлт”, “Нүгэл буян” гээд хэдэн монгол киногоо насныхаа тооноос илүү үзлээ. Эргээд энэ хэдэн киногоо үзүүлээд байх юм уу. Энэ кино маань социализмын үзэл суртлын үед хийгдсэн уран бүтээлүүд. Социализм гэж байшинг бид нураачихсан шүү дээ. Тухайн үед хүмүүсийн тархийг киногоор угааж байсан бол эргээд бид эднийг үзүүлэх болж байна. Монголд жилд 40-50 кино хийгддэг юм билээ. Тэднийг давтаад байвал улиг болно. Капитализм гэж байшинг бид байгуулж байна. Энэ үеийн кинонуудад үзэгчдийг татах зорилгоор баахан зодоон, нүдээн садар самуун, аллага, хүчирхийлэл зонхилоод байгаа юм. Тэгэхээр энэ Соёлын хууль маань өөрөө соёлыг дэлгэрүүлэх бус нийгмийн хүчирхийллийг дэлгэрүүлэх гээд байна.

Соёлын довтолгоон гээд социализмын үед айлын ор дэрний даавууг шалгаад нугалаа болсон шүү дээ. Айлын эхнэрийн ариун цэврийг шалгаад, дотоожийг нь тайлуулаад, “Энийгээ угаасангүй” гээд нөхрийнх нь өмнө бүлтэлзүүлж байсан. Түүнтэй адилхан Соёлын гэж гоё нэртэй хууль оруулж ирээд яг нарийн яривал хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудыг дампууруулах бодлого л явж байна. Яагаад гэхээр энэ хуулийн 3-ын 23 дугаар заалт дээр “Хэрэв дээрх заалтыг зөрчвөл аж ахуйн нэгжийг нэг саяас 10 сая төгрөгөөр торгох, үйл ажиллагааг нь зогсоох” заалт шууд оруулаад ирж байгаа юм. Хэвлэл мэдээллийн байгууллагыг ингэж дураараа зогсоож болдог юм уу.Энэ чинь өмнөх Хэвлэлийн эрх чөлөөний хуультайгаа зөрчилдөж байна шүү дээ. Телевизийг босгоход дор хаяж нэгээс хоёр тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийдэг. Телевизийн тоног төхөөрөмжид хөрөнгө оруулж, маш олон хүнийг цалинжуулж ирлээ. Зүгээр л “Танай телевизийн уран сайхны хөтөлбөрт нэвтрүүлэг чинь 50 хувьдаа хүрэхгүй байна” гэсэн шалтгаанаар хаана гэвэл маш олон хуультай зөрчилдөх юм. Нэгдүгээрт Хэвлэлийн эрх чөлөөний хуультай зөрчилдөж байна. 1998 онд Э.Бат-Үүл тэргүүтэй хэсэг нөхөд дөрөвхөн заалттай Хэвлэлийн эрх чөлөөний хууль баталсан шүү дээ. Төрөөс хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн нийтлэлийн бодлогод цензур тавихгүй гэж энэ хуульд заасан. Хамгийн гол заалт нь энэ. Мэдээллийн хэрэгсэлд цензур тавиад “Дороо алх, унт хэвт” гээд цэцэрлэгийн хүүхдүүдийг командалдагтай адилхан хуулийн төсөл оруулаад ирлээ. Захиргааны хэргийн шүүхэд заргалдсан ч болох юм билээ. Ажлын хэсгийнхэн бусад хуулиудыг судлаагүй бололтой. Компанийн тухай хууль, Хөдөлмөрийн тухай хууль, Аж ахуйн нэгжийн хууль, Хэвлэлийн эрх чөлөөний хууль гээд олон хуультай зөрчилдөж байна.Ц.Оюунгэрэл сайд дараагийн УИХ-д сонгогдох сонгогдохгүй нь тодорхойгүй. Гэтэл нэг телевиз шүүхээр заргалдаад “Хамаа алга, телевизийнхээ эрхийг авч чаддаггүй юм аа гэхэд оруулсан хөрөнгөө гаргаад авъя” гэхэд тэр олон тэрбум төгрөгийг хэн төлөх юм бэ? Эцсийн эцэст татвар төлөгчдийн мөнгөөр л төлнө шүү дээ. Ийм ойлгомжгүй хуулиуд яваад байна. Одоо бас дахиад хуулиуд гарах гэж байгаа юм билээ.Контентын хууль гэж тусдаа гарах гэнэ. Өргөн нэвтрүүлгийн хууль гэж гарах юм байна. Дээр нь Хэвлэл мэдээллийн байгууллагын хууль гарах юм байна. Соёлын хуулийг яагаад онцолж яриад байна гэхээр дараа дараагийн хуулиуд дээр УИХ-ын гишүүд болгоомжтой хандаасай гэж хүссэн юм. Манай УИХ-ын гишүүд аливаа юмыг нураах дуртай болжээ. Соёлын тухай хууль дээр гишүүд ойлгоод зарим заалт дээр уян хатан хандаад, 50 хувь гэдгийг нь ядаж 30 хувь болгох хэрэгтэй байна. Гэтэл шууд өндөр босго тавиад телевизүүдийг амьдрах, оршин тогтнох нөхцөлгүй болгож хуулиар дарамталж байна. УИХ-ын гишүүд гэнэт юу болсон юм гэмээр хэвлэл мэдээлэлтэй холбоотой юмыг л шүүрч авдаг болжээ.

-Ардчиллын зарчмаар бол ямар нэг шийдвэр гаргахад эрх ашиг нь хөндөгдөж байгаа талуудын үгийг сонсох учиртай. Уг нь хуулийн ажлын хэсэгт телевизийнхний төлөөллийг оролцуулж, үгийг нь сонсох ёстой байх?

-Хэвлэл мэдээлэл олон түмний нүд чих болж, ард түмний баялгийг хулгайлах гэж байгаа этгээдүүдийг илчилж, хяналтын маш том үүрэг гүйцэтгэдэг чухал салбар. Хэвлэл мэдээллийнхний энэ ажил олон хүний дургүйг хүргэдэг юм байна. Хэвлэл мэдээлэлд улс төрчид таагүй ханддаг болжээ. Биднийг гэж байгаад, УИХ-д гараад өстөн мэт хандах нь их болж. Хэрэв чөлөөт хэвлэлийг, дөрөв дэх засаглалыг нураавал олон түмний мэдэх эрх зөрчигдөнө. Хяналт алга болно. Ард түмний татварын мөнгө үргүй зарцуулагдана. УИХ-ын гишүүд энэ бүхнийг тооцож, хэвлэл мэдээллийн салбарын торгон хил хязгаар руу халдахаа болиоч гэж хүсч байна.

-Контентыг телевизүүд өөрсдөө хийж амжих уу. Телевиз бүр олон нийтийн телевиз шиг нүсэр бүтэцтэй байж чадахгүй байх л даа. Эсвэл контент хийдэг студи, продакшн гээд өөрбүтэц байх ёстой юм уу?

-Манай телевизүүд контент хийж байгаа. Харилцаа холбооны зохицуулах хорооноос бас бидэнд цензур тогтоосон. 15 хувь нь ёс заншил, ахуй, амьдрал монгол соёлоо дээдэлсэн нэвтрүүлэг байна гэдэг ч юм уу. Тэдэн хувь нь монгол контент байна гээд заачихсан. Харилцаа холбооны зохицуулах хороо тэртэй тэргүй энийгээ хянаад явж байгаа. Харилцаа холбооны зохицуулах хороо Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг. Энэ байгууллагын журамд сэтгүүлчид эмзэг ханддаг. Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг хяналт тавьдаг юм чинь бид энэ агентлагийг, энэ салбарын эрх мэдэлтнийг шүүмжлэх боломжгүй хэмжээнд хүрэх вий. Олон талаас зохицуулалт орж ирж байна. Нэг хууль гарахаар заавал хэвлэлтэй холбоотой заалт шургуулдаг. Нэг журам дүрэм гарахаар мөн л хэвлэлийг зохицуулж явдаг. Өнөөдөр Монголын телевизүүд чадах чинээгээрээ л монгол контентоо хийж байна. Нөгөө талаар зан заншил хэл соёлын өвийг тайлбарласан нэвтрүүлэг олон телевиз хийдэг. Бүгд л ямаа яаж саах вэ. Чөдөр яаж зангидах вэ гэдэг рүү орж, телевиз гэдэг хошин шогийн юм болж байна. Бид ёс заншил, өв уламжлалыг тайлбарлах юмаа хийж байгаа. Олон телевиз хийгээд эхлэхээр уйтгартай, залхаасан юм болдог. Заавал хувь заахгүйгээр үзэгч сонголтоо хийх учиртай. Зан заншил түүхээ дээдэлдэг суваг байвал хүссэн хүн нь тэр сувгаа л сонгоно шүү дээ.

-Арилжааны телеви­зүүд, олон нийтийн телевизүүдийн сэдэв өөр байлгүй дээ. Бусад оронд ямар байдаг юм бол?

-Бусад орны жишгийг ажлын хэсгийнхэн нэрлэж байна лээ. Франц мэтийн улсуудад нийт киноны тэдэн хувь нь Франц кино байна гэж заадаг юм билээ. Энэ бол геополитикийн хувьд огт өөр ойлголт. Франц, Англи, Америк, Солонгос улсууд соёлоор дамжуулж өөрсдийгөө маш их сурталчилдаг. Энэ бүхний ард аль болохоор өөрийн үзэл суртлыг бусдад тулгах гэдэг их гүрний үзэл суртал явдаг.

-Үнэхээр монгол агуулгыг дэмжье гэж байгаа бол шилжилтийн үе санал болгох хэрэгтэй байж. 2025 он гэхэд энэ 50 хувьдхүрэх ёстой шүү гэдэг ч юм уу эсвэл аль нэг улсын киног тэдэн хувиас илүү гаргахгүй гэсэн бол хүлээж авахад амар байсан болов уу?

-Тодорхой цаг хугацаа өгөх ёстой байсан гэдэг зөв. Бага багаар үе шаттайгаар хувиа нэмж болох байсан. Гэтэл тийм юм байхгүй. Хэвлэл мэдээллийн амыг нь бариад авъя гэсэн юм шиг хориглосон, довтолсон, дараалсан хуулиуд ороод ирж байна. Заавал тийм кино үзүүл гэх мэтээр төрийн зүгээс шахалт үзүүлэх буруу. Үүнийг биолон телевизүүдийг дампууруулах гэсэн, үйл ажиллагааг нь зогсоох гэсэн оролдлого гэж харж байгаа. Би сонины, FM-ын, салбарт ч байлаа. Телевизийн салбарт ч байна. Ерэн оноос хойш хэвлэл мэдээллийн байгууллагыг яаж заазлах, амыг нь хаах, дуугүйболгох вэ гэсэн гинжин холбоо тасралтгүй явлаа. Багахан юм бичингүүт эмзэглээд, зарим улс төрчид шүүх цагдаадаа тулдаг. Ерээд оноос хойш энэ салбарт явахад хатуу үе ч байсан, өнөөдрийнх шиг хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл рүүгээ бөөнөөрөө уухайлан дайрч, буу зэвсгээ бариад, шүд амаа хурцалсан үе байгаагүй. Ийм байх ёстой, ингэхгүй бол энийг чинь хаана, хураана, авна гэсэн зарчим үйлчлээд эхэллээ. Тусгай зөвшөөрөл,лицензийг өчнөөн мөнгө зарцуулж төрөөс худалдаж авсан. 2012 оны сонгуулийн дараа юу болсон юм олон телевизэд лиценз тараасан. Хэрэв лиценз өгөөгүй байсан бол бид энэ бизнес рүү орохгүй. Хий гэж оруулчихаад, баахан техник тоног төхөөрөмж авчруулсан, телевизийн байрны тааз өндөр байх ёстой. Байраа хүртэл тохируулж 5,5 метр өндөр таазтай байх ёстой гээд хөрөнгө оруулсан. Энэ бүхнийг хийсний дараа хаана болиулна гээд дарамталж таарахгүй. Хамгийн амархан зодож, нулимж, өшиглөж дээрэлхэж болдог хогийн сав хэвлэл мэдээллийн байгууллага болчихоод байна. Хэн дуртай нь журам боловсруулаад хэвлэлийнхний эсрэг бариад гүйдэг. Энэ нийгэм юу болоод байна вэ.Аливаа хүчирхийлэл үзэн ядалт хорслыг төрүүлдэг. АНУ-д хар арьстан залууг цагаан арьстан цагдаа буудчихад яаж бослого үймээн дэгдэж байна. Манай сэтгүүлчид их хүлцэнгүй л дээ. Хүний зовлонг бичдэг ч өөрсдийнхөө зовлонг хүнд хэлэх дургүй, нэрэлхүү хүмүүс. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл нэгдсэн дуу хоолойтой, нэгдсэн бодлоготой явахгүй бол үнэндээ хэвлэл мэдээллийн байгууллагыг дотор нь бутаргаж байна. Сонины холбоо тэмцээд, сонин хэвлэлээс НӨАТ авдаггүй болсон үе ч бий. Бидний нэгдэлгүй байдлыг далимдуулаад хогийн тантан болгох хүйтэн цаг үе явж байна.

Б.ЯНЖМАА

ЛИЦЕНЗИЙН ТАЛААРХИ ОЙЛГОЛТ. МЭРГЭЖЛИЙН БУЮУ САЙН ДУРЫН УРАН САЙХАНЧДЫН ЯЛГАА. МЭРГЭЖИЛ ГЭЖ ЮУГ ОЙЛГОХ ВЭ?.

Нийтийн эрх ашигт аюултай бөгөөд хортойгоорнөлөөлж болох хуульч, хүний эмч, малын эмч, нисгэгч,зэрэг мэргэжлийн ажил, үйлчилгээг лицензтэйгээр үйл ажиллагаа эрхлүүлдэг дэлхийн жишиг байна. Лиценз гэдгийг нэг талаас үйл ажиллагаа эрхлэх зөвшөөрөл, нөгөө талаас бүртгэл хяналт ч гэж ойлгож болно. Монголд ч ийм жишиг үүсч хөгжиж байна. Гэхдээ олон улсынхаас ялгаатай нь ор нэрийн төдийхөн. Ялангуяа малын эмчийн тухайд. Хуульчийнх нь арай гайгүй. Хуультай болчихсон. Хуульчийн эрх зүйн байдлын тухай, шүүгчийн эрх зүйн байдлын тухай, шүүхийн захиргааны тухай гэх мэт мэргэжлийн ёс зүй, хариуцлага, нэр хүнд зэрэгтэй холбоотой болон бусад харилцааг зохицуулдаг хуулиудтай юм байна. Тодорхой ажлын байруудад ажиллагсдад тавих шаардлагуудаа ч хуульчлаад авчихаж. Наад зах нь 5 жил, 10 жил мэргэжлээрээажилласан байх гэх мэт. Дараа нь хүний эмчийнх. Хуулинд жаахан ч гэсэн тусгасан. Эрүүл мэндийн тухай хуулийн 8.2, 8.3-т зүйлд заасан. Лицензтэй мэргэжлүүдээс магадгүй малын эмчийнх нь хамгийн сүүлд орох дараалалтай юм шиг байна. Мэргэжлийн зөвлөл буюу мэргэжлийн зохицуулалтын талаар ямар нэгэн эрх зүйн актанд заагаагүй.Өмнө нь мэргэжлийн болон сайн дурын уран сайханч гэх ойлголт зөвхөн дуучин, жүжигчдийн тухай ярилцаж байх үед л сонсогддог байлаа. Одоо бол бүх салбарт ажилладаг мэргэжилтнүүдийг дотор нь мэргэжлийн болон сайн дурын уран сайханч гэж ангилах шаардлагатай болсон байна. 1990-ээд оноос өмнө тухайн мэргэжлээр мэргэжилтэн бэлтгэдэг их, дээд сургууль ганцхан бөгөөд багшлагч, элсэгч, суралцагч, төгсөгчдөд нь харьцангуй жигд шаардлага тавьдаг байсан учраас дипломтой бүхнийг мэргэжилтэн л гэж үздэг байсан. Одоо болманай улсад дипломтой бүхнийг мэргэжилтэн гэж үзэх аргагүй болсныг анхааралдаа авах цаг болжээ. Хуурамч буюу худалдаж авсан дипломтнууд ч олширсон. Өөрөөр хэлбэл бакалавр, магистр, докторындиплом нь мэдлэг, ур чадварын баталгаа гэх утгаа нэгэнт алдчихсан. Тухайлбал, аль нэгэн байгууллагад ямар нэгэнмэргэжилтэн ажиллуулах нэг ажлын байрны зар гарахад л нэрийг нь сонсож байсан болон нэр нь сонсогдож байгаагүй их, дээд сургуулиудыг төгссөн “дээд мэргэжилтэн”-гүүд хэд хэдээрээ өргөдөл ирүүлэх нь энүүхэнд. Тэдэн дотроос тухайн ажлын байрны шаардлага хангадаг нь нэн ховор. Тэндээсдипломтой бүхэн мэргэжилтэн биш болсныг бэлээхэн харж болно. Ялангуяа, мэргэжлийн мэдлэг, ур чадварыг ажиллагсдынхаа голлох үнэлэмж болгодог үндэсний томоохон компаниуд болонгадаадын хөрөнгө оруулалттай харьцангуйгаар мэргэжлийн өндөр мэдлэг, мэргэшлийн ур чадвар шаарддаг үйлдвэрлэл эрхэлдэг, олон улсын хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулдаг компаниуд ямар нэгэн ажлын байр зарлахад шаардлаганд нь нийцэхмэргэжилтэн, ажилтангМонголоос олоход туйлын хүнд. Эндээс 1990-ээд оны дунд үеэс хойш манай улсадмэргэжилтэн бус, дипломтон бэлтгэдэг болсныг ч харж болно.Ер нь тэгээд мэргэжил гэдгийг хэрхэн ойлговол зохих вэ гэдгийг ч тодруулах шаардлагатай байна. Хэдэн жилийн өмнө Төрийн өмчийн хорооноос нэгэн төрийн өмчит байгууллагын захирлын ажлын байрны сонгон шалгаруулалтыг зарлав. Тухайн үед ТӨХ-оос боловсруулж зарласан ажлын байранд тавигдах шаардлага болон төрийн өмчит байгууллагуудын захирлыг сонгоход баримталдаг журамд нь зааснаар уг ажлын байранд хуульч, эдийн засагч, биологич, малын эмч зэрэг мэргэжлийн хүмүүс сонгон шалгаруулалтанд нь оролцох болзолтой байв. Гэтэл ТӨХ, ХХААЯ-ны хэдэн албан хаагч, мэргэжилтнүүдээс бүрдсэн сонгон шалгаруулах комисс нь анагаах ухаанысургууль төгссөн гэх нэгэн этгээдийг тодруулан гаргаж ирэв. Яагаад гэтэл тэр анагаахын сургууль төгссөн этгээд нь мэргэжлээрээ бараг ажиллаагүй мөртлөө, мал эмнэлгийн чиглэлээр эрдмийн зэрэг хамгаалуулах зөвлөлийн дарга, малын эмч мэргэжилтэй төрсөн ахынхаа хоёр шавиар удирдуулаад докторын диплом олоод авчихсан байж гэнэ. Сонгон шалгаруулах комиссын бүрэлдэхүүн нь мэргэжил гэж юуг ойлгохоо ч мэдэхгүй этгээдүүд байсан учраас тухайн ажлын байранд тавигдахшаардлага, холбогдох журамд заасан мэргэжлүүдээсээ огт өөр мэргэжлийн этгээдийг сонгочихсон нь тэр. Мэргэжилтэнг сонгон авч ажиллуулжбайгаа нь үнэн хэрэгтээ түүнийг худалдаж авч байгаа л хэлбэр шүү дээ. Хүн худалдаж авч байгаа юм чинь бараа, ажил, үйлчилгээнээс дутуугүй л шаардлага тавимаар байна. Бараа, ажил, үйлчилгээ худалдаж авах үедээ баримталдаг зарчмаа хүн сонгож авахдаа баримталдаг болчихвол овоо дэвшил авчирна шүү.Бакалавр, магистр, докторын дипломын аль нь мэргэжлийн үнэмлэх буюу мэргэжлийг тодорхойлох баримт бичиг болохыгялангуяа төр, засгийнбайгууллагуудад ажилладагалбан хаагчдад сайтар ойлгуулмаар юм билээ. Аль нэгэн мэргэжлийн салбарт нэг сэдэвт судалгааны ажил хийх буюусургалтын иж бүрэн хөтөлбөрийн дагуу тодорхой, өвөрмөц мэдлэг, мэргэшил, ур чадвар эзэмшихийн аль нь мэргэжил эзэмшиж буй үйл явц болох ойлголтыг төлөөлөх вэ гэдгийг нийтэд ойлгомжтой болгомоор л юм байна гэж бодогдох болсон. Их сургуулийн багш сонгож авахад ч мэргэжил гэдгийг ойлгохгүй байсан тохиолдол тааралдаж л байлаа. ХААИС-ийн мал эмнэлгийн сургуульдзаах хичээлийнх нь талаар А ч үгүй, мэргэжлийн бус нэгнийг хуйвалдаанаар багш болгочихож л байсан.

МЭРГЭЖЛИЙН МЭДЛЭГ, УР ЧАДВАР ӨНДӨРТЭЙ НЬ ИЛҮҮ МЭДЛЭГ, УР ЧАДВАР ШААРДСАН АЖЛЫН БАЙРАНД АЖИЛЛАДАГ БАЙХ.

Уг нь хамгийн их мэдлэг, ур чадвар шаардсан ажлын байранд тухайн чиглэлээр мэргэшсэн хамгийн өндөр мэдлэгтэй, ур чадвартай мэргэжилтэн л шударга сонгон шалгаруулалтын үр дүнд шилэгдэж ажилладаг тогтолцоог бийболгомоор байгаа юм.Манай мал эмнэлгийн салбарыг төдийгүй, бусад мэргэжлийн салбарыг одоогийн энэ эмгэнэлтбайдалд оруулаад байгаагийн үндсэн шалтгаан нь мэргэжлийн ёс зүй, мэдлэг, ур чадвар, туршлага, хууль эрх зүйг дагаж биелүүлдэг байх талаархи анхан шатны ойлголт зэргийг шаардаж мэргэжилтэн, ажиллагсдыг сонгодоггүйбөгөөд тэдгээрээс бусад“үл үзэгдэх”хүчин зүйлийн шалгуураар сонгодог болсонтой холбоотой. Тэдгээр“үл үзэгдэх” хүчин зүйлийн шаардлагыг нь биелүүлчихвэл олон жилийн өмнө нэгэн улс төрчийн хэлж байсанчлан “бор халзан хонь” байсан ч улс төрийн, засгийн, мэдлэгийн болонудирдахуйн менежерийн албан тушаалд аваачаад чихчихдэг болсонтой холбоотой. Илгээж байгаа нь ч, илгээгдэж буй нь ч тухайн ажлын байрны шаардлагад тэрхүү илгээмж буюу илгээгдэгч нь тэнцэх эсэх тухай бодох ч сэхээ байхгүй. Хүлээн авагч байгууллага, салбар, хамтран ажиллагч байгууллагуудын хамт олон болонгадаад, дотоодын хамтрагчид зэрэг олон олон хүний өмнө өөрийгөө төдийгүй, байгууллагаа, Монгол улсаа шившиг болгож байгаагаа ч ухаарахгүй цүнх бариад, дүр эсгээд алхах нь өнөөдрийн эмгэнэлт байдлын жинхэнэ дүр төрх. Тэдэнтэй мэргэжлийн яриа хийх, харилцан ойлголцолд хүрэх нь үнэхээр хүнд даваа. Тийм этгээдүүдтэй олон удаа уулзах ч шаардлага байхгүй болчихно.Зөвхөн аваа, өгөө, ашиг, наймаа л яривал нүд нь сэргээд, хөдөлгөөн нь хурдсаадявчихна. “Мал гэхээр манас, мах гэхээр ухас”хийнэ гэдэг шиг л. Захирал, дарга, түшмэл, эрхлэгч юм чинь тэр л өөрөө бүхнийг мэдэх ёстой гэх хандлага гаргахыг нь яана. Мэдлэг, чадварын шалгуураар бус хуйвалдаан, луйвар, тохиролцоогоор явж байгаагаа хааяа ч гэсэн эргэцүүлж бодох ухаан дутна. Нүүр улайхгүй. Ичих булчирхай нь ажиллагаагүй болсон. Говийн догшин ноён хутагт Д.Равжаа гуайн“Ичиг ичиг” хэмээн шүлэглэснээр“…..Аяа бас, төрийг цуугиулагч түшмэд ичиг ….. Аяа бас, номыг үл суран элдвийг сурагч банди нар ичиг ….. Аяа бас, нүд нь царай харавч сэтгэл нь бөгсөнд эргэгч охид ичиг …..”. Мэргэжлийн мэдлэг, ур чадвар шаардсан ажлын байрууд ийм л ичиг ичигүүдээр дүүрчихсэн байна.

ГАДААД ХЭЛНИЙ ДАМЖАА ДҮҮРГЭГСЭД БУС, МЭРГЭЖЛИЙН ТҮВШИНД ХАРИЛЦАГСАД ХЭРЭГТЭЙ БАЙНА.

Өнгөрсөн жилүүдэд англи хэл моодонд оров. Ажлын байрны сонгон шалгаруулах голүзүүлэлт нь англи хэл болов. Мэргэжлийнхээ чиглэлээр мэдлэг, чадвар маруухан этгээдүүдмэргэжлийн ажлын байр олдохгүй, олдсон ч тэнцэх магадлал багатай болчихоорооангли хэлний дамжаа хэдийг дүүргээд, эсвэл гадаадад “хар ажил” хийж яваад, эсвэл “шар словарь” тэвэрч явсаар хэд гурван ярианы үгтэй болоод ирсэн нь ямар ч ажлын байрны шаардлагыг хангах хамгийн чухал шалгуур үзүүлэлтийн нэг болчихов. Энэ төөрөгдлөөр явбал англи хэлний багшийн анги төгссөн хүн бол аль ч байгууллагын ямар ч мэргэжилтнээс эхлэн Монгол улсын Ерөнхийлөгч хүртэлх бүх ажлыг хийж болохоор болчихоод байна.

Монгол улсын Ерөнхий сайд асан нэгэн эрхэм : “монголчууд бид одоо мэргэжлийн хэлээр ярилцдаг, ойлголцдог болмоор байна” гэсэн байна лээ. Бодууштай үг. Түүний үгний утга нь дэлгүүрт ороод талх худалдаж авчих хэмжээний гадаад хэлний мэдлэгтэй бөгөөд мэргэжлийн мэдлэггүй этгээдүүд Монголыг төлөөлждэлхийн хэмжээний, олон улсын чанартай асуудлыг ярилцажманай улсад үлэмж хэмжээний хохирол учруулсан олон тохиолдлыншалтгааныг дүгнэж үзсэнээс үүдсэн бодол санаа байхыг ч үгүйсгэхгүй. Атга будаа, чимх давснаас цаашгүйаялагч, жуулчдад гайд хийх хэмжээний хэдэн гадаад үг цээжилчихээд бүх ажлын байранд тэнцэнэ гэж сэрүүн зүүдлээд байж болмооргүй байна. Ямар нэгэн мэргэжлийн мэдлэггүйангли хэл гадарлагсад бол төрөлхийн англихэлтэйбага болон дунд сургуулийн сурагчдаас хол ялгарах юмгүй л, сонссон төдийхөн, нотолгоогүй мэдлэгтнүүд л шүү дээ. Бага, дунд сургуулийн сурагчид мэргэжлийн үйл ажиллагаа эрхэлдэг байгууллагуудад төрийн, засгийн, мэдлэгийн, удирдахуйн менежер байж болох уу?. Цаашид аливаа ажлын байранд нэгдүгээр шалгуур нь мэргэжлийн мэдлэг, ур чадвар байх бөгөөдбусад шаардлагууд буюуангли хэл зэрэг нь хоёрдогч, гуравдагч шалгуур болох нь зүйд нийцнэ.Ингэхгүй бол мэргэжлийн харилцаан дээр ихээхэн алдаа хийж гадаад, дотоодын харилцагчиддаа мадлуулсаар, маллуулсаар дуусах нь байна шүү. Олон салбарт олон улсын хэмжээнд өрсөлдөх чадвартай мэргэжилтэн үгүйлэгдэж байна. Иймээс олон улстай зиндаа тэнцүү харилцаж чадахгүй байна шүү дээ. Олон улсын хурал зөвлөлгөөнд оролцох үед илтгэгчийн яриаг сайтар ойлгоод, танин мэдэхүйн шинжтэй бус, мэргэжлийн үүднээсэргэлзээтэй асуумаар зүйл байвал өөрийнхөө нүүр улайлгахааргүй зөв асуултыг илтгэгчид тавиад, хариултыг нь хүлээж аваад, бүрэн гүйцэд биш бол нэмж тодруулаад, хуралд нь илтгэл тавьж оролцоод,салбар хуралдаан удирдаад ч юм ууявчих хэмжээний мэргэжлийн мэдлэг, ур чадвартай мэргэжилтнүүдийн хомсдолд орсон байна. Дашрамд дурдахад олон улсын хурал, зөвлөгөөн, уулзалтанд оролцохоор гадаадад томилолтоор явахыг аялалзугаалга, албан тушаал, эрх мэдлээ ашиглах боломжгэж буруу ойлгодог явдал түгээмэл оршсоорбайна.

Уг ньмэргэжлийн мэдлэг, мэргэшлийн ур чадвар сайтайн зэрэгцээ мэргэжлээрээ төдийгүй нийгмийн өргөн хүрээний нийтлэг асуудлааргадаад хэлээр харилцаж чаддагсан болсайн мэргэжилтэн гэж үзмээр байгаа юм. Харамсалтай нь манайд хэнийг боломжийн, сайн мэргэжилтэн гэж үзэх нь тодорхойгүй байсаар л байна. Бүх мэргэжлийн салбарынхан бүгдээрээ хоорондоо ялгарах юмгүйжигд сайн л лав биш байх. Ялгарал баймаар л байгаа юм. Юуны түрүүнд түүний төлөө шударга ажиллагаатай мэргэжлийн зөвлөлийг ажиллуулах шаардлагатай гэж үзэж байна. Мэргэжлийн зөвлөлдөө улс орны, салбарын, байгууллагын, хамт олны, хувийн гэх дарааллаар эрх ашгаа эрэмбэлж мэддэг, чаддаг ухаалаг, мэргэжлийн мэдлэг, мэргэшлийн ур чадвартай, туршлагатай мэргэжилтнүүдийг сонгон оруулж чадахуйц дүрэм, журамтай болох хэрэгтэй. Мал эмнэлгийн мэргэжлийн зөвлөлийн бүрэлдэхүүн нь улс төр, наймааны ашиг сонирхлоос ангид буюу бие даасан шийдвэр гаргаж чадахуйц хүмүүсээс бүрдэх ёстой.Ялангуяа, олон улс болон өөрийн орны хэмжээнд нөлөө бүхий ажлын байруудад мэргэжилтнийг зөв байршуулдаг болчихвол салбарын бодлого, хөгжлийн чиг хандлага зөв тийшээгээ явдаг болчихно. Зөв удирдлага нь мэргэжлийн зөвлөлтэйгээ хамтраад ажиллавал олон улстай хөл нийлүүлээд зөв жишгээрявахад нилээд дөхөм болно.

МАЛ ЭМНЭЛГИЙН МЭРГЭЖЛИЙН ЗӨВЛӨЛ

Veterinary statutory body буюу мал эмнэлгийн мэргэжлийн зөвлөл нь олон жилийн өмнөөс Европын холбооны улсууд, Америкийн нэгдсэн улс, Япон зэрэг өндөр хөгжилтэй орнуудад үүсч бий болоод хөгжөөд одоо тухайн чиглэлээрээдэлхийгдагуулах хэмжээнд хүрчихсэн байгаа юм. 2013 оны 12 дугаар сард дэлхийн мал амьтны эрүүл мэндийн байгууллага буюу OIE-ээсмал эмнэлгийн мэргэжлийн зөвлөлийн талаар олон улсын зөвлөгөөн зохион байгуулсан. Бразил улсад явагдсан уг зөвлөгөөнд оролцож байх үед OIE-ийн зүгээс өндөр хөгжилтэй болон хөгжиж буй орнуудын хооронд Veterinary statutory body twinning буюу мал эмнэлгийн мэргэжлийн зөвлөлийн ихэрлүүлэлт гэдэг зөвлөмжийг санал болгож байв. Тэрхүү ихэрлүүлэлтийн гол зорилго нь мал эмнэлгийн мэргэжлийн зөвлөлгүй орнуудад үүсгэж бий болгох, эхлэл төдий болон сул хөгжилтэй байгаа орнуудад нь хөгжүүлж бэхжүүлэх буюу нэгэнтбий болгочихсон орнуудаас мал эмнэлгийн мэргэжлийн зөвлөлгүй, дөнгөж эхлүүлсэн төдийхөн, хөгжил буурайорнууд нь суралцах явдал. Түүнийг бий болгоё гэвэл OIE-ийн зүгээс дэмжинэ. Нэгээс гурван жил хүртэл хугацааны хөтөлбөр хэрэгжүүлэх боломжтой.Биднийг бага ангид байхад сурлага муутай зарим сурагчдыг онц сурлагатнууд дааж авдаг байсантай утга чацуу юм уу даа.Учир нь глобалчлагдсан дэлхий ертөнцөд нэгнээсээ хамааралгүй юм бараг үгүй болсон. Монгол халдвартай, хортой мах, сүүгээидэж, ууцгааж л байна биз. Тэр нь зөвхөн монголчуудын асуудал, бусад улс орнуудад хамааралгүй гэж үздэггүй болсон. Иймээс л OIE гэхдэлхийн байгууллага түүний төлөө санаа тавьж байна.

OIE болон дэлхийн банкнаас туслалцаа аваад мал эмнэлгийн мэргэжлийн зөвлөл байгуулсан туршлагатай улс орнууд ч байсан. Тухайлбал, Киргизстан улсын мал эмнэлгийнхэнмал мал эмнэлгийн мэргэжлийн зөвлөл буюу танхимтайболсон туршлагаасаа хуваалцаж байсан. Хурлын завсарлагаанаар Киргизистан улсын мэргэжилтэнтэйсанал солилцож байх үед тэрээр“тухайн улсын мал эмнэлгийн холбоо бол гишүүдийнхээ эрх ашгийг л хамгаална, мал эмнэлгийн мэргэжлийн зөвлөл бол нийтийн буюу нийгмийн эрх ашгийг хамгаална” гэж хэлсэн нь их л оновчтой санагдаж байв. Мал эмнэлгийн мэргэжлийн зөвлөл нь хаана ч тийм л үүрэгтэй байдаг юм байна гэж ойлговол зохино. Тэгэхээр мал эмнэлгийн мэргэжлийн зөвлөлийг байгуулах нь ганцхан мал эмнэлгийн салбарын болон хэдэн малын эмч нарын эрх ашгийг хамгаалах субьект болчихно гэж санаа зовсны хэрэггүй. Мэдээж зарчмын том эрх ашгийн ард өөрийнх нь өчүүхэн эрх ашиг нуугдаж байдаг гэдэгчлэн малын эмч нар ч нийгмийн бүрэлдэхүүн хэсэг шүү дээ. Мал эмнэлгийн мэргэжлийн зөвлөл байгуулагдчихвал мал эмнэлгийн үйлчилгээг хэн эрхлэх эрхтэй болон хэн мал эмнэлгийн үйлчилгээг эрхлэх эрхгүй буюу туслах үүрэгтэйгээр оролцохыг зааглаж салгадаг болчихно (өөрөөр хэлбэл, олон улсын нэршилээр veterinary and para veterinary profession or veterinary paraprofession-ийгхооронд нь ялгаж салгана),мал эмнэлгийн салбарыг ашиглаж хууль бус наймаа хийгчдийн үйлдэл хязгаарлагдаж улмаар таслагдана, сэргийлэх зориулалттай бус эмчлэх зориулалттай эмийг төсвийн мөнгөөр худалдаж авч үнэгүй тараах явдал алга болно, зөвхөн хэдэн халдварт өвчнөөс сэргийлэх вакцин тарьчихаад мал эмнэлгийн ажил, үйлчилгээ эрхэлж байна гэж үздэг нөхдүүдийн төөрөгдөл арилна, мал, амьтны гаралтай хүнсний бүтээгдэхүүний аюулгүй байдал ба нийтийн эрүүл мэндэд аюул, хорлол учруулахгүй халдварт өвчнүүдтэй тэмцэхэд төр засгийн оролцоо байхгүй болно,төр засгийн зүгээсзөвхөн мал, амьтны гаралтай хүнсний бүтээгдэхүүний аюулгүй байдал ба нийтийн эрүүл мэндэд аюул, хорлол учруулж болохуйц, мал амьтан ба тэдгээрийн гаралтай бүтээгдэхүүний гадаад, дотоод худалдааны чөлөөт байдалд сөргөөрнөлөөлдөг халдварт өвчнүүдтэй тэмцэх зардлыг хариуцдаг болно, мал эмнэлгийн мэргэжилгүй этгээд мал эмнэлгийн мэргэжлийн ажил, үйлчилгээ эрхэлдэггүй болно, бруцеллёзтой бодлогогүйгээр, төлөвлөгөөгүйгээр, зааваргүйгээр, буруу аргаар тэмцэх гэж туршилт хийж халдвар тараадаггүй болно, шүлхийтэй үхрийг буудаад бай гэх гадны зөвлөхүүдийн үгийг сохроор дагаж давхидаггүй болно, гарал үүсэл нь тодорхойгүй мал, амьтны гаралтай бүтээгдэхүүнийг хүн амын хүнсний зориулалтаар худалдаалдаг нөхцөл байдал хумигдаж улмаар байхгүй болно, шинжилгээний зориулалтай лабораториуд байгуулж ажиллуулж эхлэхээс өөр гарцгүй болно, малын эмч нарыг бэлтгэх, дадлагажуулах, итгэмжлэх үйл явц буюу сургалт, боловсролын талаар мэргэжлийн үүднээс үнэтэй зөвлөмж, санал, санаачилга гаргадаг болно гэх мэтчилэнодоогийнхтой харьцуулбал олон давуу талууд бий болно. Том агуулгаараа мал эмнэлгийн мэргэжлийнэрх ашиг бүгдээрээ бүтнээрээ хамгаалагдана. Ингэхээр одоо боловсруулалтын шатнаасаа гараад батлагдах шат руугаа дөхөж яваа “Мал, амьтны эрүүл мэндийн тухай”хуулийг яаралтай батлан хэрэгжүүлжэхлэх нийгмийн шаардлага байна. Түүндээ мал эмнэлгийн мэргэжлийн зөвлөлийн талаар тодорхой сайн тусгах хэрэгтэй.Хүний биемахбод руу нэвтэрч байгаа зүйлсийн тухай бодоод үзэхээр эхлээд агаар буюу хүчилтөрөгч, дараа нь ус, тэгээд л мал, амьтны гаралтайсүү, мах гэсэн дарааллаар цааш үргэлжлэх нь байна шүү дээ. Аливаа өвчний үндсэн шалтгаан нь биемахбод руу орж буй харь буюу антигент чанартай зүйлсийн эрүүл бус, аюултай, халдвартай, хортойбайдлаас л шалтгаалж байгаа шүү дээ, гол нь. Агаарын бохирдлыг бууруулах болонцэвэр усны эх үүсвэрээ хамгаалахын төлөө тэмцэж буй шиг л мах, сүүний эрүүл, аюулгүй байдлын төлөө тэмцэх ёстой.Сүү, махны эрүүл, аюулгүйн баталгааг гаргадаг мэргэжил нь мал эмнэлэг. Мал эмнэлгийг нийтийн өмнө хүлээсэн үүргээ ном ёсоор нь биелүүлэхийг чиглүүлэгч нь мал эмнэлгийн мэргэжлийн зөвлөл болно. Иймд мал эмнэлгийн мэргэжлийн зөвлөлийг даруйхан байгуулах шаардлага байна.

“Knowing is not enough; we must apply

Willing is not enough; we must do

Мэдэх нь хангалттай бус, заавал хэрэгжүүл

Хүсэх нь хангалттай бус, заавал хий”гэх хэлц үг байдаг юм байна лээ. Тэгэхээр хугацаа алдахгүй хийж эхлэх хэрэгтэй байна.

Монголын мал эмнэлгийн холбооны ерөнхийлөгч Ц.ӨЛЗИЙТОГТОХ