Month: October 2014

Categories
мэдээ цаг-үе

Сэтгэл шимшрүүлсэн “АНЧИН” ОХИН

Арван гурван настай, мөрөн дээрээ бүргэд суулгасан казах охины зураг дэлхийн сэтгэл шимшрүүлсэн 25 зурагт багтжээ. Бас гудманд согтоод унасан аавыгаа чирч гулдчих хүүгийн зураг тус жагсаалтад орсон байна. Монголыг төлөөлөх уг хоёр зургийн нэг болох казах охины зургийг “ВВС” агентлаг цахим хуудсандаа мэдээлсэн байв. Ингэснээр дэлхий дахинаа сүүлийн үед хамгийн олон удаа татаж авсан, хамгийн их сэтгэгдэлтэй зургаар тодорчээ. Зурагны хувьд тэгтлээ сүйд болохооргүй зураг л даа. Олны анхаарлыг татаж байгаа гол зүйл нь “13 настай анчин охин” гэх тайлбартаа байгаа юм. Алдрай жаахан охин ан хийж, амьтны амь тасалж байна гэвэл хэний ч сэтгэл хиртхийнэ. Үнэндээ жирийн нэг сэтгүүлчийн энэ нэр ньавсан зургаа олонд хүргэж, шуугиан тарих гэсэн санаа юм шүү дээ. Үүнийг сэтгүүлч мэргэжилтэй хэн ч ганц хараад л шууд ойлгоно. Хаа газрын сэтгүүлчид адилхан. Шуугиантай мэдээлэл олж, олны анхаарлыг татахыг хичээдэг. Ингэж явахдаа казах охинтой таарч “Алив миний дүү наад бүргэдээ мөрөн дээрээ суулгаад зургаа авахуулчих” гэж хэлээд л уг зургийг аваа биз. Харин зургийн тайлбартаа анчин охин бүргэдээр ан хийдэг хэмээн тодотгожээ. Энэ бол маш худлаа тайлбар. Хэзээ байтлаа монголчууд охин үрээрээ амьтны амь таслуулж байсан юм бэ. Монголд арван гурван настай охин ан хийдэггүй. Ан хийх нь бүү хэл монголчууд амьтны амь таслахыг охин хүүхдэд харуулдаггүй. Идшээ төхөөрөхдөө охидод улай үл харуулж, цаашаа бай гэдэг. Бид охин үрээ эвийлж хайрлан өсгөдөг ард түмэн. Муу юм сонсчих вий, муухай зүйл харчих вий гэж нандигнадаг. Манай улсын арван гурван настай охид сургуульд явж, найзуудтайгаа тоглож, iPhone утас барьж, iPad дээр youtube-ийн бичлэг үзэж байгаа. Хөдөө өссөн нь морь л унаж чадах байх. Түүнээс биш эвэр хошуутай бүргэд тэвэрчихээд ан хийж гүйдэггүй юм. Арван гурван настай монгол охин ан хийж амьтны халуун амь тасалж байна гэхээр ухаан санаанд багтахгүй байна. Дэлхий яг ийм сэтгэхүйгээр хүлээж аваад л сэтгэл шимшрэм зураг гэж үзээд байгаа хэрэг. Ийм байдлаарарваннэгдүгээр сард Баян-Өлгийд тэнэж явсан сэтгүүлч дэлхий нийтийн өмнө биднийг, манай охидыг гутаан доромжиллоо. Аавууд охин хүүхдэдээ амь байдаг. Ингэж эрхлүүлэхдээ л анчин өвгөн өөдөсхөн охиныхоо мөрөн дээр бүргэдээ суулгасан нь гадны сэтгүүлчийн олз болжээ. Хамгийн дургүй хүрмээр нь Монголын төр засаг, ССАЖЯ-ныхан уг мэдээг тосож аваад “Тийм ээ, манай Монголын охид ийм эрэлхэг” хэмээн хөөрцөглөж байна. Бүр анчин охины тухай кино хийж, дэлхийд Монголыг сурталчлахад тусална гэж байна. Эх орондоо жуулчдыг татах нэрээр өөрсдийгөө доромжлуулан тэнэглэцгээх нь. Мөнгө олно, олно гэхэд арай ч ингэж алиалж болохгүй байх аа. Угтаа бол тэр сэтгүүлчийг олон улсын шүүхэд өгч мөнгө нэхэх хэрэгтэй байна. “Монголчууд охин үрээрээ амьтны амь таслуулдаггүй юм аа. Та Монголын цэцэг цэврүү шиг охидыг олон улсад маш муухайгаар харуулж биднийгдоромжиллоо” хэмээн шүүхэд хандвал зүй ёсны хэрэг болно.

Уг зургийг үндэслэн анчин охины тухай кино хийж байгаа гэнэ. Худлаа анчин гэж хөөрцөглөсөндөө бантаад яг жинхэнээсээ амьтны амь таслуулах нь л дээ. Тэгээд ийм юм дэлхийд харуулаад монголчууд арваад настай охиноороо амьд бодьгал алуулан өөрсдийгөө тэжээлгэж байдаг гэж хэлэх гэсэн юмуу. Англи америк охидын тухай ийм кино хийе гэвэл яах бол. Бага насны хүүхдийгбайж боломгүй аймшигт зүйлээр гутаалаа хэмээн айхтар том хэрэг тохооно. Төр засаг дэмжих нь байтугай жирийн иргэд нь ч хүлээн зөвшөөрөхгүй. Гэтэл манайхан “Та нар биднийг ийм хүнлэг биш, ийм зэрлэг цэнгэлийг минь үзэж бидний өмнөөс сэтгэл шимшир” гэх гээд байгаа юм уу.

С.АЛТАНЦЭЦЭГ

Categories
нүүр-хуудасны-онцлох туслах-ангилал

Нисэх онгоцны буудал замын ажлаас болж хугацаандаа ашиглалтад орохгүй нь

Төв аймгийн Сэргэлэн сумын нутаг Хөшигийн хөндийд их бүтээн байгуулалтын ажил ид өрнөж байна. Олон улсын нисэх онгоцны буудал барих ажил 24.1 хувьтай байна.Зургаан километр урттай 50 гаруй см зузаантай бетонон зурвас газар буюу онгоц буух талбайг бариад дуусаж байна. Харин гал унтраах авран хамгаалах ангийн барилга барих, терминал барихажил хийгдэж байгаа аж.Монгол,япон, солонгосчуудын хамтран барьж байгаа олон улсын нисэх онгоцны буудал барих ажил хэрхэн өрнөж байгааг сурвалжиллаа.

Зуунмод хотоос Улаанбаатар хүртэлх замыг шинэчлэн тавьж байгаатай холбоотойгоор замыг хаагаад байгаа. Тус замаар зорчиж байгаа иргэд уулан дээгүүр явж байна лээ.

Олон улсын нисэх онгоцны буудал барихаар барилгын эд материал тээвэрлэж байгаа том оврын автомашинууд шороон замаар тоос татуулан давхих ажээ. Зуунмод хотоос баруун урагш арав гаруй километрийн зайд оршихХөшигийн хөндийд баригдаж буй их бүтээн байгуулалтын ажилд 40 гаруй компани оролцож байгаа юм байна. Онгоцны шинэ буудал барих төслийнерөнхий гүйцэтгэгчээр Япон улсын Мицүбиши- Чиёода, харин туслан гүйцэтгэгчээр “Самсунг Си энд Ти” корпораци ажиллаж байна. Монгол, Япон, Солонгосын мянга гаруй ажилтнууд ажиллаж байна лээ.

Биднийг очих үед нисэх онгоцны буудлын вокзал буюу терминалын ган хийц угсрах ажил хийгдэж байв. Барилгын суурийн хэсэг болох гурван давхрыг бетоноор барьжээ. Харин дөрөв, таван давхар зэргийг ган хийцээр барих зураг төсөл батлагдсан юм байна. Шинэ нисэх буудлын үндсэн барилга байгууламжийн нэг болох жилдээ гурван сая зорчин явагч, үйлчлүүлэгч хүлээн авах хүчин чадалтай терминал барих ажил төлөвлөгөөний дагуу хийгдэж байгаа гэсэн. Барилгын ажил 46 хувьтай явж байгааг төслийн мэргэжилтнүүд онцолж байлаа. Японы “JFE Engineering” компани ган хийцийн төмрийг угсрах ажил хийгдэж байна лээ. Дээрх компани нь дэлхийд ган хийцээрээ алдартайгаас гадна Нарны гүүрийг барьж ашиглалтад оруулаад зуун жилийн баталгаа өгсөн компани юм. Төслийн хүрээнд 30 гаруй барилга барих гэнэ. Нислэг хөдөлгөөний удирдлагын цамхаг барих ажил 50 гаруй хувьтай байгаа гэнэ. Хөшигийн хөндийд цахилгаан дамжуулах шугам сүлжээ, цахилгааны үндсэн дэд өртөөнүүд, бие даасан цэвэр бохир усны хангамжийн байгууламж,дулааны зуухны шугам, инженерийн шугам сүлжээ болон хонгил барих ажил хийгдэж байна лээ. 40 гаруй компани бүгд тус тусынхаа ажлыг төлөвлөгөөний дагуу хийж байна лээ. Бид гал унтраах,авран хамгаалах албаны барилгын ажил хэрхэн өрнөж байгааг сонирхсон юм. Залуу төмөр хийцүүдийг угсарч гагнаж байлаа. Барилгын ажилчидсэтгүүлч ирсэн сургаар мэдээлэл өгөхөөр ирцгээв. “Энд ажиллах хугацаанд нэг ч удаа барилгын осол гарсангүй. Сүүлийн үед барилга дээр осол гарч хүмүүс амиа алдаад байгаа болохоор гадны орууд хэрхэн ажиллаж байгааг хэлэх гэсэн юм” гэв. Япон, Солонгосчууд өглөө 06:00 цагт босоод дарга цэрэггүй дасгал хийдэг байна. Монголын компанийн ажилчид эхэндээ “Цэрэгт, шоронд байгаа биш” гээд дасгал хийхээс татгалздаг байсан гэнэ. Мөн өглөө болгон ажлынхаа уриаг бөөнөөрөө уншаад ажилдаа гардаг байна. Тэд хөдөлмөрийн аюулгүй байдлын талаарх өөрийгөө болон бусдыгаа ажлын байран дээр эрсдэлд оруулахгүй байхыг анхааруулдаг байна. Ингээд барилга дээр ажиллаж байхад нь гурван ч компанийн дотоод хяналт шалгалтын хөдөлмөр аюулгүй байдлыг хариуцсан мэргэжилтнүүд нарийвчилсан үзлэг хийдэг байна. Хэрэв зөрчил гаргавал мөнгөн дүнгээр торгодог гэнэ. Иймд хөдөлмөрийн аюулгүй байдлын багаж, хэрэгслээ мартах, ажилдаа хайнга хандах тухай ойлголт байхгүй болдог аж. Мөн нисэх онгоцны буудал барьж байгаа ажлын хашаан дотор ямар ч машин 30 километр цагийн хурдтай явах ёстой байдаг байна. Энэ мэт хяналт шалгалтаа сайжруулаад ажиллавал осол огт гардаггүй гэдгийг барилгын ажилчид хэлж байна лээ.

Онгоцны зурвас газар барих нөсөр их ажил хийгдсэн юм байна. Газрын хөрсийг нэлэнхүйд нь хуулаад хайрга хийж тэгшилсэн гэнэ. Гурван давхар индүүдэж тэгшилсэн хайрга дээрээ 30 гаруй см бетон цутгаад дээр нь арматур зангидсан бетон мөн л 40 гаруй см тавьжээ. Монгол орны цаг агаарын байдал, хөрс агшиж, тэлж байдаг зэргээс хамааран ийм бат бөх зурвас барьсан байна. Ажил эхлээд байгаа хугацаанд буурь, суурь далангийн байгууламжийн ажлаар таван сая шоо метргазар шорооны ажил хийж гүйцэтгэсэн байна лээ.Зөвхөн хөөрч буухзурвасны 162 кв.м талбайд 65.9 мянган шоо метрхучилтын бетон орсон байна.Онгоц хөөрч буух зурвасын ажлыг Германд үйлдвэрлэсэнбетон хэвлэх машинаар гүйцэтгэж байгаа манай оронд анх удаа нэвтрүүлсэн нүсэр том технологи гэнэ. Ийм л том бүтээн байгуулалтын ажил Хөшигийн хөндийд өрнөж байна.

ЭРХ ОРОНДОО ИХ ХЭМЖЭЭНИЙ ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАЛТ ХИЙЖ БАЙНА

Өөр нэг том бүтээн байгуулалт хийх асуудал ньбуудалд ирж, нисэж буй онгоцуудыг шатахуунаар цэнэглэх асуудал юм байна. Олон улсын онгоцнынисэх буудал учир зураг төслийн ажлыг хийлгэжээ. Зураг төслөөрнайман мянган куб метр шатахууны агуулах барихаар болж гүйцэтгэгчийг сонгон шалгаруулах ажил хийгдэж эхэлсэн байна. Шатахуун нөөцлөх сав нь агаарынхөлгийг газар доогуур шатахуунаар цэнэглэх гэнэ. Улаанбаатар хотоос шилэн кабель татаад дууссан байна. Шинээр баригдаж байгаа нисэх онгоцны буудал барих ажил хэрхэн хийгдэж байгаа талаар Улаанбаатар хотын олон улсын нисэх онгоцны шинэ буудал барих төслийн захирал Н.Энхбаттай уулзаж ярилцлаа.

–Онгоцны буудал барих ажил хэрхэн хийгдэж байна даа. Томоохон төслүүдийн хөрөнгө оруулалт зогсоод ажил удааширч байгаа. Танай төслийн хувьд ажил удааширсан зүйл байгаа юу?

-Нисэх онгоцны шинэ буудал барих төсөл ид хийгдэж байна. Бид төлөвлөгөөний дагуу ажлаа хийж байгаа. Одоогоор нийт хийх ёстой ажлынхаа 24.1 хувийг хийж гүйцэтгээд байна. Төлөвлөгөөт ажлаа 1.4 хувиар давуулан биелүүлээд байна. Хэдийгээр бага тоо мэт харагдаж байгаа ч гэсэн том үзүүлэлт шүү. Энэ ондоо багтаан нийт гүйцэтгэлийн 26.8 хувьд хүргэх ёстой. Одоо 46 хоног л үлдээд байна. Энэ янзаараа бид төлөвлөгөөгөө давуулан биелүүлэх байх гэж бодож байна.Төслийн санхүүжилтийн хувьд зогссон зүйл огт байхгүй. Япон улсын Засгийн газрын тусламжтайгаар шинэ нисэх онгоцны буудал баригдаж байгаа шүү дээ. Тиймээс эдийн засгийн хувьд ямар ч гацсан зүйл байхгүй. Япон, Солонгос улсын шилдэг компаниуд чанарын өндөр түвшинд нисэх онгоцны буудал баригдаж байна. Харин ч улс эрх орондоо эдийн засгийн хувьд их хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийгдэж байгаа гэдгийг онцолмоор байна.

–Энэ талаараа тодруулахгүй юу?

-Нисэх онгоцны буудал барихад хамгийн их орж байгаа зүйл нь цемент. Бид Хөтөлийн цементийн үйлдвэрээс бүх цементийг авч байгаа. Хэдийгээр БНХАУ-ын хямд үнэтэй цемент байгаа ч гэсэн бид эх орны үйлдвэрийн цемент ашиглаж байна. Онгоцны зурвас газар, барилга байгууламжтайгаа нийлээд одоогоор 170 гаруй мянган кв.м бетон зуурмаг ороод байгаа шүү дээ. Мөн Хөтөлөөс энэ их цементийг төмөр замаар тээвэрлэж байна. Мөн нааш нь том оврын машинаар тээвэрлэж байна.Төслийн ажилчид, УБТЗ, Шатахуун, барилгын компаниудад асар том эдийн засаг авчирч байгаа гэж хэлэхэд болно. Гаднаас орж ирж байгаа хөрөнгө оруулалтыг дотоодын эдийн засагтаа шингээж байна.

–Бид нисэх онгоцны буудлыг хэдэн онд ашиглалтад оруулах ёстой вэ?

– 2017 оны нэгдүгээр сарын 7-нд ашиглалтад оруулах ёстой. Бид 2017 оноос өмнө дуусна хэмээн ажиллаж байгаа. Төлөвлөгөөгөө давуулан биелүүлээд ажиллаж байгаа. Бидэнд 27 сарын хугацаа байна гэв.

АЧАА ТЭЭВЭРЛЭХЭД БЭРХШЭЭЛГАРАХ БОЛЖЭЭ

Нисэх онгоцны буудал барих ажилд хэд хэдэн хүндрэлтэй асуудал тулгараад байгаа юм байна. Японы талаас ямар ч асуудалгүйгээр хөрөнгө оруулалттаа хийгээд нисэх онгоцны буудал барих ажилд компаниуд нь чанарыг эрхэмлэж ажиллаж байгаа гэнэ. Харин манай улсаас хүндрэлтэй асуудал гарах болжээ. Энэ нь замын асуудал юм байна. Нисэх онгоцны буудалд зориулсан өргөн хурдны зам барих ёстой гэнэ. Гэтэл энэ асуудал одоог хүртэл шийдэгдээгүй байгаа юм байна. Хурдны зам барих ажилд компани шалгаруулах ёстой ч гэсэн Эдийн засгийн яамнаас одоог хүртэл тендер зарлаж шалгаруулалт хийгээгүй аж. Нийт 37 километр газарт хурдны зам барих гэнэ. Нисэх онгоцны буудал хугацаандаа ашиглалтад орлоо ч гэсэн зам нь ашиглалтад хугацаандаа орохооргүй болжээ. Иргэдийн дунд Төв аймаг руу явах замаар зорчино гэсэн буруу ойлголт байгаа гэнэ. Гэвч дээрх замаар нисэх онгоцны буудал руу зорчигчид явахгүй гэнэ. Өөр нэг асуудал нь хоёр цахилгаан станцтай холбогдох ёстой гэнэ. Гэтэл Налайхын цахилгаан станцтай холбогдсон боловч Сонгинын цахилгаан станц баригдаагүй байгаа аж. Хэрэв Налайхын цахилгаан станц эвдэрвэл нисэх онгоцны буудал цахилгаангүй болох гэнэ.

Харин бүтээн байгуулалтын ажилд хэд хэдэн саад бэрхшээл байгаа аж. Тухайлбал, цемент УБТЗ-ын хашаанаас Хөшигийн хөндий рүү зөөхөд нэг машин 60 тонн цемент зөөх гэнэ. Гэтэл Төв аймгийн зам арчлалтын компани хүнд даацын машин явбал 17 тонноос илүү ачаа явахгүй гээд 60 тонн цемент ачсан машиныг явуулахгүй байгаа гэнэ. Үүнээс болоод 60 тонн цемент зөөх ёстой хүнд даацын машинууд 17 тонныг зөөж алдагдалд орох болжээ. Алдагдалд орсон мөнгийг япончууд гаргаж байгаа гэнэ. Ирэх жил нисэх онгоцны буудлыг терминалын ган хүзүүвч ирэх гэнэ. Мэдээж хүзүүвч төмөр 17 тонноос хамаагүй илүү жинтэй. Шороон замаар уулан дээгүүр явж болохгүй. Харин засмал замаар явахгүй болж хүзүүвч эвдэрч магадгүй гэнэ. Иймд ирэх жил ган хүзүүвч ирэхээр яах вэ гээд асуудал ар араасаа ундарч байгаа юм байна. Шинэ нисэх онгоцны буудал барих ажил Монголын талаас асуудалтай байгаа гэдгийг төслийнхөн хэлж байсан юм. Хөшигийн хөндийд хийгдэж байгаа том бүтээн байгуулалт ингэж л өрнөж байна.

Э.ХҮРЭЛБААТАР

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮЭН

Categories
онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Н.Даваа: Надад ганцхан “Анод” банкны лицензийг өгчих

-БИД ТАВАН МЯНГАН ТОНН АЛТНЫ ТӨЛӨӨ ЗОРЬЖ БАЙХАДНЭГ ТОНН АЛТНЫ ДАЙНЫ МӨНГӨН ДҮНТЭЙ АСУУДЛААР БУРУУТГАСАН. НЭГ ЁСОНДОО ЗАНГИАТАЙ ДЭЭРЭМХИЙСЭН ШҮҮ ДЭЭ-

“Анод” банкны ТУЗ-ийн гишүүн асан Н.Даваа саяхан суллагджээ. Түүнтэй уулзаж ярилцлаа.

–Та хэзээ суллагдав?

-Өнгөрсөн сарын эхээр суллагдлаа. Хоригдож байх хугацаанд ээж маань өөд болсон байсан. Хархорины Орхоны хөндийд нутаглуулсан. Тэнд ээжийн аав ах дүү нарыг хөдөөлүүлдэг газар бий. Түрэгийн хөшөөний хажуухан талд Хөшөө цайдам гэдэг нэртэй газар байдаг юм. Тийшээ очоод ирлээ.

–Чанга дэглэмтэй хорих ангид ял эдлэхдээ хүнд хөдөлмөрхийж байсан гэж сонсож байсан юм байна?

-Багануурын чанга дэглэмтэй хорихангид хоригдож байсан. Сахилга нь хатуу дэглэм нь чангаюм байна. Тэнд хоригдох хугацаандаа нэлээн хүнд ажил хийж байсан. Өглөө нь 500 гаруй хүнийидэх талхыг барьдаг байлаа. Хоёр давхар хөвөнтэй бээлий давхарлаж өмсөөд байхад талх барьдаг зуухны халуун нь гар төөнөдөг байлаа. Цонхоор нисч орж ирсэн ялаа талх барьдаг пийшинд дөхөж ирээд хатаад үхдэг байсан. Тэгэхээр ямар халуунбайсан нь мэдрэгдэх байх.

Үдээс хойш нь цувдай гурил будааг ганцаараа ачиж буулгадаг байв. Сахиул хийдэг нэг хүн надад ачаа бараа буулгаж, ачихад тусалдаг байв. Түүнийг эс тооцвол өдөр хоногийг иймэрхүү маягаар өнгөрөөж байлаа.

–Таныг ажил хийе гэж гуйсаар байгаад талхбарьж, ачигч хийдэг болсон гэж хорихынхон ярьж байсан. Тэр үнэн үү?

-Би ч эцэстээ цайсан. Тэгээд хүсэлт гаргасаар байгаад ажил хийдэг болсон. Зүгээр байхдаа зүрхээр хатгуулаад байдаг байсан. Одоо бол ямар ч өвчин хуучгүйболсон. Харин ч эрүүлжсэн шүү. Хүн хөдөлмөр хийгээд хөлс гаргаад байхаар хамаг хор нь хөлсөөр гадагшилдаг бололтой. Ер нь хүн чиньжаргал даахгүй зовлон даадаг гэдэг үнэн юм. Дөчөөс дээш настай хоригдлуудаар аргал түүлгэдэг. Тэр аргалаа олон тонн болгоод хорих анги Багануурын уурхайд зардаг юм билээ. Харин би аргал түүхийг хүсээгүй. Ажил хиймээр байна гэж удаа дараа хүсэлт гаргаж байж ажилтай болсон. Би баян тансаг амьдарч үзлээ. Нийгмийн доод түвшиндбайж ч үзлээ. Бизнесийн гал тогоонд байсан хүн амьдралыг хөндлөнгөөс харж ажиглах нэг боломж олдлоо.

–Хөндлөнгөөс ажиглахадямар байх юм?

-Бид чинь тулга тойрсонөнөө маргаашаа өнгөрөөсөн асуудалтайгаа зууралдаад байдаг. Эцэст нь амжилт ч байхгүй, үймсэн бужигнасан байдалтай амьдарцгаагаад байна л даа. Гэтэл дэлхий ертөнц хөгжөөд байдаг.Харин бид эндээ зууралдаад дээр доороо оролцоод, ноцолдоод байдаг. Наад зах нь телевизээр гадаад орондшинэ технологи гарлаа гээд сурталчлаад байна. Манайхан болохоор өнөө л хэдэн жилийн өмнө ярьж байсан утаагүй зуухаа аваарай гээд сурталчлаад байх юм.Дэлхий ертөнцөөс дэндүү зөрүүтэй амьдарцгаагаад байна. Анхнаасаа “Анод” банк өөрөө эх оронч, тэнд ажиллаж байгаа хүмүүс цаг үеийнхээ шилдгүүд байсан. Арван жилээ онц төгссөн. Дараа нь гадаадад дээд сургуулиа онц төгссөн. Бид илүү алсыг хардаг байсан байна. Мэргэжлийн хүмүүсбайсан учраас ашигт малтмал, эдийн засаг талруугаа илүү анхаараадалсын зорилготой явж байжээ. Ерөөсөө эдийн засгийн эрх чөлөө гэдэг зүйл чухал юм. 2008 онд ч би энэ тухай ярьдаг байсан даа. Үүнийг л илүү бодож гарцаагүй зөв зам бол эдийн засгийн эрх чөлөө юм гэж бодож, зорьсондоо заавал хүрэх ёстой гэж ойлгож байна. Яагаад бид өөр байсан юм гэхээртухайн үед мэдээллээрээ давуу байжээ. Жишээ нь, томоохон алтны ордуудыг мэдэж байсан. Бидэнд байсан мэдээлэл тухайн үеийн төр засаг гэдэг ч юм уу тэр талын байгууллагуудад байхгүй. Тухайлбал, Ашигт малтмалын газар гэдэг ч юм уу тийм газруудад бидний мэдэх мэдээлэл байгаагүй юм. Тэр мэдээллийг бид бас үндэстэн дамнасан корпорациуд мэдэж байсан. Тэр дундуур төр засаг маань ороод л. Тэгээд л биднийг дээрэмдчихсэн. Эцсийн дүндээ ийм тааруухан зүйл болсон. Шулуухан хэлэхэд бид таван мянган тонн алтны төлөө зорьж байхад биднийг нэг тонн алтны дайны мөнгөн дүнтэй асуудлаар буруутгаад нэг ёсондоо зангиатай дээрэм л хийсэн. Эдийн засгийн дээрэм хийгээд дээр нь улс төрийн өс хонзонгоо авсан шүү дээ. Зангиатай тэр дээрэмчдийн гарт цагдаа шүүх гээд бүх л хуулийн байгууллага байгаа юм.

–Тэр зангиатай дээрэмчид чинь тухайн үед төр барилцаж байсан эрх баригчид биз дээ?

-Тиймээ, тэд л байсан.

-“Анод” дампуурах гол шалтгаан ньОюу толгойн нэг лиценз танай барьцаанд байсантай холбох хүн байдаг юм билээ?

-Оюу толгойн жижигхэн хэсэг байсан. Бидний голзорилгобол өөр. Улсынхаа өрх бүрт кг-аар нь бид алт өгөх боломжтой байсан. Ийм боломжтой орон бол ганцхан Монгол Улс л бий. Асар том боломжтой улс. Тэрийг бид барагцаагаар ойлгочихсон байхгүй юу. Ашигт малтмалын хяналтандаа барьж байсан уул уурхайн нөөц тэр байдлаар нь бид судалгаа хийгээд мэдчихсэн байсан.

–Суллагдчихлаа, хамгийн түрүүнд юу хийе гэж төлөвлөж байна?

-Банкаа авах ёстой гэж бодож байгаа. Заавал авах ёстой.

–Одоо банкийг буцааж авлаа гээд ямар найдвар гарах юм бэ. “Анод” тэгээд л өнгөрсөн хэрэг биш үү?

-Банкны зөвшөөрлийг надад өгөх юм бол эрх баригч нарт ашигтай. Яагаад гэвэл, хувьцаа эзэмшигч нарын асуудал. Банктай холбоотой өр авлагын асуудлыг үндсэнд нь шийднэ. Ганцхан та нар лицензийг нь өгчих.”Анод”-ыг татан буулгах тэр үед бид Бээжинд банк байгуулах гэж байсан. Тэрийг БНХАУ-ын талтай дээд хэмжээнд хэлэлцчихээд байсан үе. Монгол байтугай гадаад орны ямар ч банкуудад иймболомж байхгүй.

–Тэгэхээр “Анод”-д ийм боломж нь байгаа юм байна, тийм үү?

-Тийм учраас лицензээ авна гээд байгаа учир нь Бээжинд банк байгуулна гээд шулуухан хэлээд байгаа юм.

–Одоо энэ боломж байгаа юм уу, та судлавуу?

-Би саяхан БНХАУ-ын талтай харилцсан. Танай талаас хүсэлтийг зогсоосон учир танай талаас хүсэлт гаргавал эргэж харах боломжтой гэсэн хариу өгсөн.Тэгэхээр Бээжинд банк байгуулна гэдэг хөрөнгө босгох боломжтой гэсэн үг юм.

–Яаж тэр вэ?

-Тус улс 60 сая аж ахуйн нэгжтэй гэдэг байх аа. Тийм газар банк байгуулна гэдэг чухал. Тэндээс бид хөрөнгийн эх үүсвэрийг татах боломжтой байсан. Тэгж ч тооцоолж ирсэн юм. Дээр нь манай Энхтөрийн нүүрснээс шингэн түлш гаргана гэдэг төсөл эхний шатанд хэрэгжээд дуусчихсан байсан шүү дээ. Германы нэртэй эрдэмтэнтэй хамт ажиллаж байгаад тэр төслийг бид хийсэн. Үйлдвэр нь тухайн үед дөрвөн жилийн дараа биелэлээ олно гэсэн төлөвлөгөөтэй явж байсан. Энэ төсөлд алдарт Голдман сакс банк тэрбум ам.доллар өгөхөөр болчихсон яриад тохирчихсон байсан. Нийтдээ дөрвөн тэрбум ам.долларын хөрөнгө татаад тэр үйлдвэр Багануурт 2012 онд ашиглалтад орчих ёстой байлаа. Тэгсэн бол бид өнөөдөр гааз, шингэн түлшээрээ өөрсдийгөө 100 хувь хангаад илүү гарсан бүтээгдэхүүнээ БНХАУ-д нийлүүлж байх ёстой. Бидний төлөвлөгөө тийм байсан. Гэтэл улс орныг маань авч яваа хүмүүсийн хэмжээ, сэтгэлгээний зөрүү эцсийн дүндээ баллачихлаа. Улс төрч болно, төрийг түшилцэнэ тэгээд сайд болно гэдэг хамгийн эхний шалгаруулалтад 25 оронтой тоо, үүнээс дээш мөнгөн дүнг бодож чаддаг, тэр дунд холхиж чадах тийм хүмүүсийг гаргаж ирмээр байгаа юм. Тийм байж чадвал сэтгэх нь өөр. Гэвч манайд бол тийм биш байна. Өнөө маргаашаа аргацаагаад “Та бүхнээ сайхан амьдруулна” гэх мэтээр ярих нь худлаа болчихоод байна. Амьдрал өнөөдөр бодитой юм л шаардах болж.

–Та сая таван тонн алт гээд ярьчихлаа. Айл бүхэнд кг гээд. Ийм боломж үнэхээр бий гэж үү?

-Дэлхийн хэмжээний ордууд нээгдээд байгаа юм чинь баялгийг бид ард түмэндээ тэнцүү хуваарилж болох юм байна гэдэг гарцыг гаргаж ирсэн, судалсан. Тайванийг хар л даа. БНХАУ-ын байдаг алт мөнгийг зөөж очоод л эргээд тэр цэргүүддээ мөнгө өгчихсөн. Тэгээд та нар сайхан хөдөлмөрлө гэчихсэн. Мөнгөнөөс өөр зүйлгүй цэргүүд чинь тэнд очиж хөдөлмөрлөөд Тайвань гэсэн хүчирхэг газрыг байгуулчихсан. Путин сая баялгаа гартааоруулж аваад хүчирхэг болж байна. Урд хөрш маань эдийн засгийн шинэ бодлого явуулаад шинэ Хятадыг бий болгож байна. Дунд нь Монгол Улс үлдчихээд байна. Өнөөдөр Чингэс хаан хүрээд ирвэл юу хийж чадах вэ.

–Та яагаад ингэж бодох болов. Юун Чингэс ирвэл гэж, боломжгүй зүйлшүү дээ. Мөрөөдөж зөгнөж болох ч арай л бодьгүй зүйл биш үү?

-Бителевиз үзэж суулаа. Тэгтэлгадаадынмонгол судлаач эрдэмтнээс сэтгүүлч хэрэв Чингэс хаан ирвэл яах вэ гэж асууж байгаа юм. Тэгэхээр нь нөгөө эрдэмтэн хариулж байгаа юм. Энэ үймээн шуугиан дунд түүртэх байх гээд л. Би чинь хаадын судалгааг хийж ирсэн хүн шүү дээ. Миний бодлоор Чингэс хаан таван жилийн дотор л Эрдэнэсийн эзэнт гүрнийг байгуулж чадна гэж боддог. Хамгийн чухал юм мэдээлэл байдаг. Бодит мэдээллийг өгч чадах хүнийг олоодойр орчимдоо аваад л Эрдэнэсийнэзэнт гүрнийг байгуулж чадна. Овог аймгуудыг байлдан дагуулж аваад гэх мэт цаг үрсэн зүйл одоо байхгүй. Улс орон нь байна. Ард түмэн нь байна. Тийм болохоор Чингэс хаан таван жилийн дотор л тийм эзэнт гүрнийгбайгуулж чадна. Багаасаа үүх түүхээ судалсан учирби ингэж л хэлэх байсан. Боломж байхад эдийн засгийн эрх чөлөөг олгох нь чухал.

–Яаж тэр эдийн засгийн эрх чөлөөг олж авах вэ?

-Боломж нь байна. Манай оронд ганцхан энэ боломж бий.

–Таны ярианаас “Анод” байсан болулс эх орон ийм байхгүй илүү хөгжих байсан гэдэг утгыг харж байна ?

-Уг нь тэр үед биднийг зүгээр орхичих байсан юм. “Анод”-ыг гэсэн үг л дээ. Бидний босгосон банкийг булааж дээрэмдээгүй байсан бол ямар ч байсан нефтиэс бид 100 хувь гаднаас хараат байхгүй л байсан. Дээр нь хөрөнгө оруулалтыг босгох асар том банкийг Бээжинд байгуулчихсан байсан гэдэгтээ би бат итгэлтэй байна. Яагаад гэвэл үндэстэн дамнасан корпорациудын мөнгийг асар их мөнгөөр авч хадгалдаг. Дэлхийн хэмжээний томоохон ордууд байхад бид яагаад тэр жижиг ордуудыг ашиглаад газар шороогоо сүйтгээд байна вэ. Энэ их уудам газар нутгаа яагаад сүйтгэх ёстой гэж. Жаахан алтны төлөө шүү дээ. Харин зөв бодлого барих юм бол тэр алтыг кг-аар нь өгнө гээд байгаа юм. Тийм боломж байна. Саудын араб, Кувейтээс бид илүү боломжтой. Энэ талаар Би “Гал үндэстний” Мөнхбаярт хэлж байсан. “Анод” банк арваад жил байхдаа гаднаас 500-гаад сая ам.долларыг татсан байдаг. Наад зах нь гадаадын нэг хүн таван сая ам.доллараар хувьцаа авсан. Солонгос талаас би хөөцөлдөж байгаад хувьцаа авах ашигтай гэдэг байдлаар ойлгуулсан.Түүнээс өндөр хөгжсөн орны иргэн таван сая ам доллараа шууд өгчихгүй шүү. Гэтэл тэр хүн “Анод” дампуурсны дараа ирээд “Би танай төр засгийг тооцоолсонгүй. Ардчилсан, хөгжиж байгаа орон гэсэн наад дүрд нь итгээд хөрөнгө оруулчихсан чинь танайх хуучнаараа байгаа юм байна. Соц чигээрээ байсан байна. Энэ бол миний алдаа байлаа” гээд яваад өгсөн шүү дээ. Тэр хүн хэл ам хийгээгүй, зөвхөн ингэж хэлээд л яваад өгсөн. Чөлөөт зах зээл, ардчилал гэдэг чинь манайд лоозон маягтай л байгаад байна.

Г.ДЭЛГЭРЦЭЦЭГ

Categories
мэдээ нийгэм

“Өрхийн бүтээгдэхүүн” үзэсгэлэн нээгдэнэ

Өнөөдөр “Дэлхийн хүнсний өдөр” тохиож байгаа ажээ. НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейгаас “Өрхийн аж ахуйн олон улсын жил” хэмээн зарлан тунхагласантай холбогдуулан энэ оны дэлхийн хүнсний өдрийг “Өрхийн аж ахуй нь: Эх дэлхийг тэжээж, шим ертөнцийг тэтгэнэ” гэсэн уриан дор дэлхий дахинаа тэмдэглэн өнгөрүүлэх юм байна.

Энэ хүрээнд Үйлдвэр, хөдөө аж ахуйн яам, НҮБ-ын ХХААБ-ын Монгол улс дахь суурин төлөөлөгчийн газар, Монголын хөдөө аж ахуйн хоршоологчдийн үндэсний холбоо хамтран арга хэмжээ зохион байгуулна. Тухайлбал, өнөөдөр “Өрхийн аж ахуйг дэмжих талаар баримталж буй төрийн бодлого” семинар, “Өрхийн бүтээгдэхүүн” үзэсгэлэн, “Өрхийн аж ахуйг хөгжүүлэхэд анхаарах асуудлууд” сэдэвт нээлттэй хэлэлцүүлэг, аравдугаар сарын 20-ны өдөр ХААИС-ийн Мал аж ахуй, биотехнологийн сургуульд оюутны эрдэм шинжилгээний бага хурал, дайвар бүтээгдэхүүний үзэсгэлэн зэргийг зохион байгуулах ажээ.

Categories
мэдээ улс-төр

Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж, НҮБ-ын Вена дахь салбар төвийн удирдлагуудтай уулзав

Бүгд найрамдах Австри улсад албан ёсны айлчлал хийж байгаа Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Цахиагийн Элбэгдорж өнөөдөр Вена дахь НҮБ-ын салбар төвийн Ерөнхий захирал бөгөөд Мансууруулах бодис гэмт хэрэгтэй тэмцэх албаны Гүйцэтгэх захирал Ю.Федотов болон Вена дахь НҮБ-ын салбарын удирдлагуудтай уулзалт хийлээ.

Хар тамхи мансууруулах бодисын хор уршиг, аюулыг дэлхий дахинд сурталчлан таниулах ажлыг гол зорилт болгохоос гадна мансууруулах бодисын үйлдвэрлэл, мансууруулах бодистой холбогдрх гэмт хэргийн эсрэг олон улсын үйл ажиллагааг дэмжих нь уг байгууллагын үндсэн чиглэл юм.

Энэ чиглэлээр хийж байгаа маш олон чухал санал санаачилгуудад Монгол Улс идэвхтэй оролцож байгаад ноён Ю.Федотов талархаж байгаагаа илэрхийлэв.

Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж Хар тамхины хор хөнөөлтэй тэмцэж буй тус байгууллагаас хийж байгаа арга хэмжээг дэмжиж ажиллах болно гэдгээ илэрхийлээд Монгол улсын иргэн Хятад улсад хар тамхины гэмт хэрэг үйлдэн цаазын ял сонсож байсан талаар дурдаад иргэдэд хор хөнөөлийн талаарх мэдээлэл сурталчилгаа чүхал үүрэгтэйг онцолсон.

Дараа нь мансууруулах бодисыг танин мэдэх лабораторитой Ерөнхийлөгч биечлэн танилцлаа. Хилээр орж ирж байгаа маш олон төрлийн бодис байдаг. Өвс, синтетик бодис зэрэг нэрээр орж ирж байгаа хар тамхины төрлийн бодисыг таньж мэдэх, тэдгээр нь мансууруулах бодисын төрөлд хамаарч байна уу, үгүй юу гэдгийг таньдаг тийм том хэмжээний лабораторийг Монгол Улсад нэвтрүүлж, хилийн боомтуудад байрлуулах асуудалд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зүгээс маш онцгой чухал ач холбогдол өгч байгаагаа илэрхийлэв. Тийм учраас энэ чиглэлээр Ерөнхийлөгчийн Тамгын газар, Мансууруулах бодис, гэмт хэрэгтэй тэмцэх НҮБ-ын албатай ойрын хугацаанд хамтран ажиллахаар тохирлоо.

Дээр нь олон улсын атомын эрчим хүчний агентлагийн шугамаар хил дамжсан малын өвчинг хэрхэн зогсоох, тухайлбал, шүлхий болон бусад өвчнийг бууруулах, холбогдох вакцинийг үйлдвэрлэх чиглэлээр тодорхой төсөл хэрэгжүүлэхээр боллоо. Ингэснээр Монгол Улсаас хоёр хөрш болон бусад зах зээлд мах, махан бүтээгдэхүүн экспортлоход маш чухал нөлөө үзүүлэх юм.

Categories
мэдээ нийгэм

Өнөөдөр дараахь үйл явдлууд болно

-УИХ-ын чуулганы нэгдсэн хуралдаан болно.

-Байнгын хороод хуралдана.

-Хуульчийн мэргэжлийн шалгалт зарлагдсантай холбогдуулан Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн захирал Х.Номингэрэл, Монголын Хуульчдын холбооны ерөнхийлөгч Д.Батсүх нар Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнд 12 цагаас мэдээлэл өгнө. Шинээр батлагдсан Хуульчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийн зохицуулалтаар энэ удаагийн шалгалтыг анх удаа цахимаар авч байгаа юм.

-Хүний нөөцийн судалгааны үндэсний хүрээлэн, МҮХАҮТанхим хамтран зохион байгуулж буй хүний нөөцийн менежерүүдийн 5 дахь удаагийн уулзалт МҮХАҮТ-ын үзэсгэлэнгийн их танхимд 9-18 цагийн хооронд болно.

Энэ удаагийн форум “Байгууллагын хөгжил- Хүний хүчин зүйл- удирдах эв дүй” сэдвийн дор хийгдэнэ. Иймд байгууллагынхаа дунд болон дээд шатны удирдлагуудын удирдах арга барил, хүний нөөцийн төлөвлөлтийг сайжруулан, шинэ туршлагатай танилцаж, олон улсын чиг хандлагаас суралцах боломжийг олгох юм.

Categories
мэдээ улс-төр

Төсвийн болон Эдийн засгийн байнгын хорооны хамтарсан хуралдаан болно

Өнөөдөр хэдийгээр ганцхан УИХ-ын чуулганы хуралдаан болох хуваарьтай байдаг ч Засгийн газрын гишүүнийг чөлөөлөх, томилох асуудлыг хэлэлцэх тул дараахь байнгын хороод ч хуралдахаар товлогдоод байна.

1.Төсвийн болон Эдийн засгийн байнгын хорооны хамтарсан хуралдаан 09.00 цагаас “А” танхимд:

Хэлэлцэх асуудал:

  • Монгол Улсын Засгийн газрын гишүүн-Сангийн сайдыг үүрэг ажлаас нь чөлөөлөх тухай асуудал /Төсвийн байнгын хороо дангаараа/;
  • Монгол Улсын Засгийн газрын гишүүн-Сангийн сайдыг томилох тухай асуудал /хамтарна/


2.Аюулгүй байдал гадаад бодлогын болон Эдийн засгийн байнгын хорооны хамтарсан хуралдаан 10.00 цагаас “А” танхимд:

Хэлэлцэх асуудал:

  • Монгол Улсын Засгийн газрын гишүүн-Барилга хот байгуулалтын, Зам тээврийн, Уул уурхайн, Эдийн засгийн хөгжлийн, Эрчим хүчний сайд нарыг үүрэгт ажлаас нь чөлөөлөх тухай асуудал /ЭЗБХороо дангаараа/;
  • Монгол Улсын Засгийн газрын гишүүн-Гадаад харилцааны сайдыг үүрэгт ажлаас нь чөлөөлөх тухай асуудал /АБГББХороо дангаараа/;
  • Монгол Улсын Засгийн газрын гишүүн-Гадаад харилцаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааны сайдыг томилох тухай асуудал /хамтарна/.
  • Монгол Улсын Засгийн газрын гишүүн-Зам тээвэр, барилга, хот байгуулалтын сайд /санал өргөн мэдүүлсэн тохиолдолд/; Уул уурхай, эрчим хүчний сайд нарыг томилох тухай асуудал /ЭЗБХороо дангаараа/.


3.Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны хуралдаан 11.00 цагаас “Б” танхимд:

Хэлэлцэх асуудал:

  • Засгийн газрын бүтцийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуульд нийцүүлэн холбогдох хуулиудад нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслүүд /эцсийн хэлэлцүүлэг/.
Categories
мэдээ улс-төр

Засгийн газрын гишүүнийг чөлөөлөх, томилох тухай асуудлыг хэлэлцэнэ

Өнөөдөр УИХ-ын нэгдсэн чуулган хуралдана. Өнөөдрийн хуралдаанаар дараахь асуудлууыг хэлэлцэнэ.

1. Засгийн газрын гишүүнийг чөлөөлөх, томилох тухай асуудал.

2. Засгийн газрын бүтцийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуульд нийцүүлэн холбогдох хуулиудад нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслүүд /эцсийн хэлэлцүүлэг/.

3. Галын аюулгүй байдлын тухай /шинэчилсэн найруулга/ болон холбогдох бусад хуулийн төслүүд /Засгийн газар 2014.04.30-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн, хэлэлцэх эсэх үргэлжилнэ/.

4. Хуулийн этгээдийн улсын бүртгэлийн тухай /шинэчилсэн найруулга/ болон холбогдох бусад хуулийн төслүүд /Засгийн газар 2014.06.30-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн, хэлэлцэх эсэх/:

  • Хууль санаачлагчийн илтгэлийг Хууль зүйн сайд Х.ТЭМҮҮЖИН танилцуулна;
  • Хууль зүйн байнгын хорооны санал, дүгнэлтийг Улсын Их Хурлын гишүүн Ж.БАТЗАНДАН танилцуулна.

5. Хөдлөх эд хөрөнгө болон эдийн бус хөрөнгийн барьцааны тухай болон холбогдох бусад хуулийн төслүүд /Засгийн газар 2014.06.09-ний өдөр өргөн мэдүүлсэн, хэлэлцэх эсэх/:

  • Хууль санаачлагчийн илтгэлийг Хууль зүйн сайд Х.ТЭМҮҮЖИН танилцуулна;
  • Хууль зүйн байнгын хорооны санал, дүгнэлтийг Улсын Их Хурлын гишүүн Д.ЛҮНДЭЭЖАНЦАН танилцуулна.

6. Номын сангийн тухай хуулийн төсөл /Засгийн газар 2014.05.16-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн, хэлэлцэх эсэх/:

  • Хууль санаачлагчийн илтгэлийг Соёлын сайд Ц.ОЮУНГЭРЭЛ танилцуулна;
  • Нийгмийн бодлого, боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны байнгын хорооны санал, дүгнэлтийг Улсын Их Хурлын гишүүн Д.САРАНГЭРЭЛ танилцуулна.
Categories
мэдээ нийгэм

Бага зэргийн хур тунадас орж, хүйтэрнэ

Цаг уур, орчны шинжилгээний газраас ирүүлсэн мэдээллээр энэ сарын 18-нд баруун болон төвийн нутгийн хойд хэсгээр, 19-нд нутгийн хойд хэсгээр бага зэргийн хур тунадас орох ажээ. Салхи 16-нд Алтайн салбар уулсаар, 17-19-нд зарим газраар түр зуур секундэд 16-18 метр хүрч ширүүснэ. Алтай, Хангай, Хөвсгөл, Хэнтийн уулархаг нутгаар шөнөдөө 4-9 хэм хүйтэн, өдөртөө 4-9 хэм, говийн бүс нутгийн өмнөд хэсгээр шөнөдөө 1-6 хэм, өдөртөө 14-19 хэм дулаан, бусад нутгаар шөнөдөө дөрвөн хэм хүйтэнээс нэг хэм дулаан, өдөртөө 9-14 хэм дулаан байна. Харин 19-нөөс эхлэн нутгийн хойд хэсгээр хүйтрэх юм байна.

Categories
онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Элэгний хорт хавдар

Хорт хавдрыг монголоор өмөн үү гэдэг. Бие дотор ямар нэг үү гарчихаад томордог гэсэн ойлголтоос ийм нэр гарсан байх. Манайхан бас орос хэлээс орж ирсэн “араак” гэсэн нэршил ч нэлээд хэрэглэдэг. Энэ нь рак буюу хавч гэсэн үг. Англиар “кансэр” гэдэг нь ч мөн л хавч гэсэн үг. Энэ өвчин биеийн дотор хавч орсноос үүдэлтэй гэсэн эртний ойлголтоос болсон хэрэг.

Хорт хавдар нь биологийн утгаараа эсийн “бослого” юм. Биеийн эс болгон дээрээсээ өөрийн удирдлагатай, хяналттай, үүргээ гүйцэтгээд цагаа болохоороо үхэж устах настай. Гэтэл зарим төрлийн эс ямар ч жолоодлогогүйгээр түргэн үрждэг. Жирийн мөрөөрөө яваа эсүүдийг устгаж, тэдний орыг эзлэн өсдөг хавдрыг хорт хавдар гэдэг бол бусад эст хор бололгүйгээр өөрөө төлжин гадагшилж өсөн үрждэгийг нь хоргүй хавдар гэнэ.

Хавдар өөрийн үүсмэл эстэй, тэр нь голдуу “унтаж” байдаг ба тодорхой нөхцөлд сэрэн асар хурдтайгаар үржин олширно. Гэтэл ийм эсийг буй болгодог ген цаана нь байдгийг нэлээд олон жилийн өмнө Английн эрдэмтэд олсон. Хавдрын унтаж байгаа эсийг голдуу гадны нөлөө өдөөж сэрээнэ. Тиймээс хорт хавдрын газарзүй гэсэн ойлголт байдаг. Өмнөд Африк, Австрали, Төв Америкт цагаан арьстны дунд арьсны хорт хавдар элбэг байдаг нь нарны ультра ягаан гэрэлд цагаан арьс нь хэтэрхий мэдрэг байдагтай холбоотой гэнэ. Солонгосчууд 100 мянган хүнд ноогдох ходоодны өмөн үүгээр дэлхийд толгой цохидог нь кимчи мэтийн хэтэрхий халуун хоол хэрэглэдэгтэй холбоотой. Хойд зүгийн сэрүүн бүсийн хүмүүст халуун ногоо зохидоггүй аж. Гэтэл тэрнээс халуун хоол иддэг энэтхэгчүүд бараг зүгээр. Нэн эртнээс төв азийнхан, тэрний дотор монголчуудын дунд улаан хоолойн өмөн үү элбэг тохиолддог нь дөнгөж тогооноос уудалсан хав халуун цай оочлон уудгаас болдог гэнэ. Нэг үгэндээ халуун цайгаар хоолойгоо байнга цочроож байна л гэсэн үг л дээ. Монголчууд хэтэрхий хүнд хоол болох мах их иддэгээс болж ходоодны хавдраар мөн л дэлхийд дээгүүр байр эзэлнэ. Энэ хоёр төрлийн өмөн үү элбэг учраас тус тусдаа тусгай нэртэй. Улаан хоолойн хавдрыг “нарийнтах”, ходоодны өмөн үүг “бадганатах” гэж нэрлэнэ.

Утаат тамхи уушгины хавдар үүсгэдэг болохыг аль 1953 онд нээжээ. Зарим хүн тамхи татдаггүй мөртөө тамхичны утаанаас хордон араактай болж байхад зарим нь насаараа татаад яадаг ч үгүй. Энэ нь уушгинд нь “унтаж” байгаа хорт хавдрын эс бий эсэхээс хамаарч буй хэрэг. Нэг үгэндээ төрөхөөсөө хавдрын ген хаана нь суурилснаас болно. Гаансчид уруулын, хамрын тамхиныхан нармайны араактай болох магадлал ихтэй. Европт маш эртнээс байсан мэргэжил болох яндан хөөлөгчид арьсны хавдраар үхэх нь элбэг байжээ. Нэг үгэндээ биеийн аль хэсгээ хамгийн их цочрооно, тэнд хавдар үүсэх магадлал өсөөд явчихдаг аж. Гэхдээ цочирч буй тэр хэсэгт “унтаа эс” байгаа эсэхээс бас шалтгаална. Энэ нь удамшилтай холбоотой.

Хамгийн их цочроо өгдөг юм бол цацраг идэвхит бодис. Байгальд буй цацраг идэвхит бодис хэдэн сая жилийг дамжин тун алгуур задардаг учир хор багатай, хоргүй ч байх. Монголд ураны цацрагийн хэмжээгээр хамгийн их нь Хэнтийн Дадал сум гэж олон жилийн өмнө МУИС-ийн эрдэмтэд тогтоосон. Тэнд Чингис хаан төрсөн шүү дээ. Цацраг нь амьд организмын генд их өөрчлөлт оруулдаг, мутац амархан буй болгоно. Тиймдээ ч генетикийн ухааныг үндэслэгчдийн нэг Морган жимсний ялааг цацрагаар шаран судалгаа хийсэн аж. Жимсний ялаа хүн төрлөхтний танин мэдэхүйг дээшлүүлэхэд мэлхий, нохой, сармагчингаас илүү үүрэг гүйцэтгэсэн. Цацраг нэг талаас хорт хавдар үүсгэх цочрол өгдөг ч нөгөө талаас энэ өвчнийг эдгээхэд одоогоор хамгийн найдвартай хэрэглэгдэхүүн. Цацрагаар хорт хавдрын эсүүдийг шарж алдаг.

Сүүлийн үеийн судалгаанаас үзэхүл монголчууд 100 мянган хүнд ноогдох элэгний хорт хавдраар дэлхийд үнэмлэхүй рекорд тогтоожээ. Манай араас Лаос, Камбож болон Африкийн зарим улс гэсэн хоцрогдсон орнууд тууж явна. Тээр далд байгаа элгийг архи мэтийнх нь цочроох авч хүн амын дунд тэгтлээ элгээ хордуулах өргөн архидалт манайд байхгүй. Архи спиртийн хэрэглээгээр Орос, Польш, Канад, Герман болон Скандинавын орнууд биднийг хэд нугална. Архинд живлээ сөнөлөө гэх шуугиан нь ямар ч судалгаагүй хийрхэл. Тэгж яривал архидалт сүүлийн жилүүдэд эрс багассан нь цагаан сар, шинэ жилээр эрүүлжүүлэгсэдийн тооноос харж болно. Тэгээд ч чанартай сайн архины борлуулалт хямд муугаасаа хамаагүй их болчихсон. Бэртлээс болж элэг гэмтэн аажмаар цирроз болж улмаар хавдар болдог байж магадгүй ч нийтлэг тохиолдол биш.

Элэгний хавдрын цаад гол шалтгаан эмнэлгийн ариун цэвэр, сахилга бат, эрүүл ахуйгаас үүдэлтэй. Энэ бол шар өвчин. Элэгний гепатит ч гэж нэрлэдэг. Шар өвчин үндсэндээ хоёр янз. А шар буюу бохир гарын шар гэж бий. Хүндэрвэл үхэлд хүргэдэг ч ерөнхийдөө ханиад шиг дэгдэмхий ба насанд хүрсэн хүн халдварлах нь тун цөөн. Цөснөөс болоод бие шарлаж нүд ногоон туяатай, өтгөн цагаан, шээс шав шар болох гэх мэтийн гадаад шинж тэмдэг нь Ц болон Б шар өвчинтэй адилхан болохоос анагаах ухааны цаад утга нь шал өөр. Үгүйдээ л А вирус нь РНХ байдаг бол Б нь ДНХ вирус.А шар нь аюул хоргүй нь ч юу юм, гэхдээ тийм аюулт өвчин биш. Амархан эдгэнэ, дахихгүй, хүндрүүлэхгүй бол ул мөр үлдээхгүй.

Шүлс, спермээр Б вирус халдаж болдог ч Б болон Ц вирус гол нь тариур, цус сэлбэх зэрэг эмнэлгийн ажиллагаатай холбоотой гэнэ. Арьс өнгөний өвчин дарах их кампанит ажил 1950-иад оны төгсгөлөөр болж “улаан тариагаар” хүн амын ихэнх нь тариулсан. Маш том амжилт гарч нөхөн үржихүйн асар том дэвшил болон хүн ам 1960 он гэхэд нэг сая, 1990-ээд онд хоёр сая, одоо гурван саяулаа боллоо. Гэвч тэр үеийн эмнэлгийн ариун цэвэр гэж авах юмгүй байсан. Хэдэн зуун мянган хүнийг хэдхэн тариураар болгоо биз дээ. Нөгөөтэйгүүр тэр үеийн үзэл суртал хүн ам бараг толгой дараалан арьс өнгөний өвчтэй байсныг нам засаг ганц сэгсрэлтээр бүрэн эдгээв гэсэн суртал нэвтрүүлэгт хэт дурласан. Үнэн хэрэгтээ 1930 оны судалгаагаар насанд хүрэгчдийн 25-30 хувь нь л ийм төрлийн өвчинд нэрвэгдсэн байжээ. Ингээд 1960 он гэхэд Монгол даяар шар өвчний айхавтар дэгдэлт болжээ. Аюулт Ц вирусийг анагаах ухаан дөнгөж 1970 онд нээсэн учир шарын тэр үеийн дэгдэлтийг ойлгохгүй дэмий л бохир гарын өвчин хэмээж гараа сайн савандаж угаах, шалаа сайтар цэвэрлэхийг шаардаж байв. Ямар ч эмч өнөөдөр нэг удаа Б, Ц вирусээр шарласнаас гурав тэмбүүрсэн нь дээр гэж үздэг. Ийнхүү Монголд Б болон Ц вирусийн асар том голомт үлдсэн болов уу даа. Урагт халдварладаг тул хүн ам олшрох хэрээр голомт улам тэлнэ. Эмч нарын яриагаар энэ вирусээр халдварласан хүний элэг 20 жилийн дотор цирроз хэмээх элэгний хатуурал болж улмаар элэгний хорт хавдар болдог гэх. Мөн 1960 онд хөдөөнөөс тарваган тахалтай хүн Улаанбаатарт ирлээ гэх сургаар долоо хоногийн дотор хотынхныг вакцинжуулсан гэх. Одоогийнх шиг нэг удаагийн тариур гараагүй тэр үед мөнөөх вирусийг жигд тараах шалтаг. Ялангуяа Б вирус үхдэггүй долоон голтойгоороо алдартай. Явсаар бид халуун цай, хүнд хоолноос болж нарийн, бадгана ихтэй байсан бол эмнэлгийн ариун цэврээс болж элэгний хорт хавдраар дэлхийд толгой цохих боллоо.

Зовлонгийн үр дүнтэй биш шалтгаантай тэмц гэсэн Буддагийн сургаал нэн эртнийх. Өнөөдөр хамгийн түрүүн хүн амын маш олонд нэгэнт буй болон тогтчихоод байгаа Б, Ц вирустэй юун түрүүн тэмцэх хэрэгтэй мэт. Үүнийг зөвхөн интерфероноор л эмчилдэг авч үр дүн нь 30-50 хувьтай гарна. Тэгээд ч аймаар үнэтэй. Нэг тун нь 300-500 доллар. 30- 60 тун тариулах шаардлагатай. Харин саяхан Америкт маш үр дүнтэй шинэ эм гарчээ. Үнэ нь 80-100 мянган доллар. Шинэ эмийг Монголд олон дахин хямдруулж худалдаалахыг америкчууд зөвшөөрчээ. Гэтэл манай Эрүүл мэндийн яам эсэргүүцээд бөөн шуугиан. Шинэ эмийг гурваас доошгүй жил турших номтой гэнэ.

Жан Марк Валлигийн “Далласын худалдааны клуб” гэсэн кино энэ жилийн Оскарын шагнал хүртсэн. Бодит түүхээр хийсэн кино. ДОХ тусаад үхлийн ирмэгт тулсан залууд шинээр гарч буй эм насыг нь уртасгах боломж олгох байлаа. Гэвч хүн дээр туршилт хийх гурван жилийн хугацаа дуусаагүй гэсэн хүнд сурталтай тулгарна. Уг эмийг Францад худалдаалдгийг мэдээд тэндээс олноор нь оруулж ирэн зовлон нэгтнүүддээ зардаг. Харин хүнд суртал үүнийг нь хориглон эмийг нь хураах зэргээр янз бүрээр дарамтална. Тэртэй тэргүй үхэх залуу мөнгө хийх гээгүй, зовлонг нь ойлгодог болохоор хүмүүст тусалж хүнд суртлын ханыг цоолох гэж мурчийж байгаа юм.

Мэдээж монголчууд бид туршилтын туулай биш. Шинэ эм хямдхан өгнө гэхээр л дэгдэж гүйж очоод байдаг мал биш. Гэвч үхэл үү, амьдрал уу гэсэн айхавтар зааг, гарцаагүй сорилт гэж бий. Элэгний үрэвсэл, хавдар бол өнөөгийн Монголын үндэсний аюулгүй байдлын хэмжээнд хэдийнэ очсон занал. Алив шинэ эмийг удаан хугацаанд туршиж, сүүлчийн шатанд амьтан дээр хийдэг. Тэрний дараа эцсийн шатанд сайн дурынхан дээр туршдаг. Ялангуяа хөгжингүй орнуудад. Америкийн энэ эм сайн дурынхан дээр турших үедээ яваа. Олон хүн хэдийнэ хамрагдаж маш сайн үзүүлэлттэй яваа гэсэн. Яагаад Монголд маш хямдхан олноор нь нийлүүлэх гээд байгаа хэрэг вэ? Нэгдүгээрт хүн ам цөөн, хоёр дугаарт хипатит вирус хамгийн ихээр тархсан “нэг ноймрын” орон. Гуравдугаарт хүн амын орлого нь ийм үнэтэй эмийг дийлэхгүй. Ингэхээр эмийг турших сайн дурынхан гэдэг утга л байгаа болов уу.

Манай талаас гэвэл: нэгдүгээрт дэлхийн хамгийн найдвартай эм үйлдвэрлэгч АНУ. Хоёрдугаарт энэ бололцоо бол бидэнд магадгүй азаар олдож буй бэлэг. Гуравдугаарт нэгэнт хүн дээр туршаад сайн үр дүн өгч буй энэ эм туршилтын хугацаа дууссаны дараа бидэнд ийм бололцоог дахиж олгохгүй. Дөрөвдүгээрт элэгний хорт хавдраар нас барагсдын тоогоор дэлхийд нэгд орж буй нь тоологдсон болохоос дараагийн “нэр дэвшигч” үй олон вирустэй хүн хэд байгааг хэн ч мэдэхгүй. Лав л зөндөө байгаа нь гарцаагүй. Тэдэнд энэ эм бол найдвар төдийгүй амьдрал.

Эрүүл мэндийн яамны хүнд сурталтнууд үнэндээ элдэв эм оруулж ирдэг компани болон хувь хүмүүсийн брокэр болоод удаж байна. Түрүүч нь идэж уугаад шорон явсан. Ямар ч туршилтгүй, ариун цэвэргүй, стандартын наад захын шаардлага хангаагүй “эм” гэгдэх өвс шороог энэтхэг, хятад, төвдөөс оруулж ирснийг гүйлгэхэд нь тэд тусладаг. Бөө, лам нарын боосон үнэндээ бол хор манай зах зээлд чөлөөтэй гүйн луйварчдыг баяжуулна. Үүнд Эрүүл мэндийн яамны ямар ч хяналт байдаггүй. Тэд ядахнаа сэрэмжлүүлэх үүрэгтэй шүү дээ. Тэгсэн мөртөө нэг л их ном журам баримталдаг дүр үзүүлж дөвчигнөхдөө гарамгай. Нэг эмийн санч эндүүрээд том хүний тунг хүүхдэд өгчихсөний төлөө бүх эмийг нь хурааж авч ч байх шиг. Хувийнхан Монголын сор болсон эмч нарыг цуглуулж асар их хөрөнгө оруулалтаар шинэ клиник байгуулаадахсан чинь сумын эмнэлгийн статус олгоно гэж дайрч ч байх шиг. Хувийнхны оруулж ирж буй эмнэлгийн тоног төхөөрөмжид гаалийн зөвшөөрөл өгөхгүй боож ч байх шиг. Хахууль л нэхээд байгаа хэрэг шүү дээ. Нэрээ солиод Эрүүл мэндэд дайсагнах яам гэмээр юм, төвөг. Бүргэдийг л бүргэд гэж нэрлэх болохоос болжморыг яаж ч дөвийлгөөд бүргэд гэдэггүй юм гэсэн Расул Гамзатовын нэг шүлгийн мөр байдагсан.

2014.10.13