Ерөнхий боловсролын сургууль, цэцэрлэгт багшаар ажиллах хүсэлтэй, багш мэргэжлээр их, дээд сургууль төгсөгчдөөс багшлах эрхийн шалгалтыг энэ жилээс авахаар болсон. Шалгалтад багшийн мэргэжлээр бакалавр төгссөн хүмүүс хамрагдах юм. Шалгалтын бүртгэлийг www.itpd.mn цахим хуудсаар долдугаар сарын 20-ноос авч эхэлсэн бөгөөд нөгөөдөр буюу наймдугаар сарын 1-нд дуусна.
Харин шалгалтыг наймдугаар сарын 10-ны өдөр онлайн хэлбэрээр орон даяар зохион байгуулах юм.
Э.Номин
-ЗЭС, ЦАЙРЫН ҮНЭ НЭМЭГДЭЖ, ТӨМӨР,
НҮҮРСНИЙ ХАНШ БУУРЧЭЭ-
Монголын экспортлогчдын холбооны ерөнхийлөгч Д.Галсандоржтой
ярилцлаа.
-Манай
улсын гадагшаа экспортолдог ашигт малтмалын үнэ дэлхийн зах зээл дээр ямархуу байна
вэ?
-Энэ оны эхний зургаан сарын гаалийн статистик, экспортын бүтээгдэхүүний үнэлгээг өнгөрсөн оны зургадугаар сартай харьцуулаад
харахаар үнийн хувьд зэс, цайрын үнэ нэмэгдсэн дүнтэй байгаа. Зэсийн үнэ 18 хувиар, цайрын үнэ арав гаруй хувиар
нэмэгдсэн. Экспортын орлогын 40 хувийг эзэлж байсан нүүрсний үнэ унасан. Төмрийн
баяжмал ч ялгаагүй уруудсан. Жоншны баяжмалын үнэ өнгөрсөн жилийнхээс нэг их уруудаагүй.
Хэмжээндээ байна.
-Зэсийн
экспортын хэмжээ өссөн нь тодорхой. Зэсээс гадна өссөн бүтээгдэхүүн байна уу?
-Өнгөрсөн оны зургадугаар сартай харьцуулахад зэсийн баяжмал Оюутолгойтой
холбоотойгоор их хэмжээгээр нэмэгдсэн. Алтны
үйлдвэрлэл ч нэмэгдсэн. Экспорт нь харин нэмэгдээгүй. Түүхий нефтийн экспорт их
хэмжээгээр нэмэгдсэн дүн гарч байна. Орлого нь ч дажгүй өсөлттэй. Тоо хэмжээ, орлогоороо
нэмэгдсэн хоёр бүтээгдэхүүн гэвэл зэсийн баяжмал, түүхий нефть байна.
-Одоогийн
байдлаар хэчнээн тонн зэсийн баяжмал экспортлоод байна вэ?
-Өнгөрсөн оны есдүгээр сард Оюу толгойн ил уурхай ашиглалтад орсон.
Нийтдээ есөн сар ажиллачихаад байна. Ил уурхай, баяжуулах үйлдвэр эхний ээлжийн
бүрэн хүчин чадалдаа орсон. Энэ оны төсөвт 1.2 сая тонн зэсийн баямжмал гаргана
гэж тусгасан. Оюу толгойгоос 650 мянга, үлдсэнийг нь Эрдэнэтээс гэж төлөвлөсөн юм.
Энэ оны эхний зургаан сард 583 мянган тонн зэсийн баяжмал экспортолсон байна. Үүний 250 мянган тонныг нь
Эрдэнэт, 330 мянган тонныг нь Оюу толгой гаргасан. Зэсийн баяжмалын экспортын
60 хувь нь Оюу толгойгоос, 40 хувь нь Эрдэнэтээс бүрдсэн гэсэн үг. Тоо хэмжээний
хувьд ийм байна. Борлуулалтын орлогыг нь аваад үзэхээр арай өөр дүр зураг харагдаж
байгаа.
Эрдэнэт үйлдвэрийн бүтээгдэхүүний борлуулалтын орлого зуун хувь Монголд
ордог. Худалдаа хөгжлийн банк, Голомтын дансанд орж ирдэг. Оюу толгойн борлуулалтын орлогыг тооцож үзэхээр
985 сая ам.доллар болж байгаа юм. Бараг нэг тэрбум шахуу ам.доллар гэсэн үг. Оюу
толгойн борлуулалтын орлого Рио тинтогийн баруунд байгаа банкны дансанд ордог. Монголд
өсөн нэмэгдсэн рояалти, импортын татвар, ажилтан албан хаагчдын цалин маягаар борлуулалтын
орлогын хорь, гучин хувь орж ирдэг. Хөрөнгө оруулалтын гэрээний нөхцөл нь тийм л
дээ.
-Зэсийн
үнийг улсын төсөвт 6800 ам.доллар гэж тогтоосон. Үнэ нь өссөн гэхээр төлөвлөснөөсөө
илүү мөнгө олчих л юм байна?
-6800 ам.доллар гэдэг бол гайгүй бодитой тоо. Долдугаар сарын
25-нд гэхэд зэсийн үнэ 7100 ам.доллар байна. Зургадугаар сарын дундаж 6900 доллар
байсан.
-Зэсийн
үнэ буухгүй өсч байгаагийн шалтгаан нь юу вэ?
-Хоёр шалтгаан бий. Томоохон биржүүд тухайлбал Лондонгийн, Шанхайн
металлын биржийн агуулахын нөөц багассан. Өнгөрсөн оны зургадугаар сартай харьцуулахад
хоёр дахин багассан. Ази тивдээ зэсийн баяжмал нийлүүлэлтээр нэгдүгээрт ордог Индонези
зэсийн экспортын шинэ бодлого хэрэгжүүлж эхэлсэн нь үнэ өссөн хоёр дахь шалтгаан
болж байна. Индонези зэсийн баяжмал, хүдрийг
түүхийгээр нь гаргахгүй гэсэн хориг арга хэмжээ авсан. Тийм учраас Хятадын зах зээл
дээр зэсийн баяжмалын нийлүүлэлт бага байгаа юм. Ийм хоёр шалтгаанаар зэсийн үнэ тогтвортой байна.
-Тэгэхээр
зэсийн үнэ энэ жил лав 7000 ам.доллараас буухгүй нь ээ?
-Тэгэх болов уу гэсэн таамаг бий. Манай холбоо олон улсын зэсийн зах зээлийн судалгааны
компаниудтай хамтран ажилладаг. Олон улсын томоохон байгууллагуудын прогнозыг харахад
энэ онд 7000 ам.долларын түвшинд байх нь бараг тодорхой болсон.
-Ойрын
жилүүдэд зэсийн үнэ энэ өсөлтөө барьж чадах уу?
-2018 он хүртэлх хугацааг аваад үзэхээр цэвэр зэсийн үнэ энэ ондоо
7000, ирэх ондоо 6900, цаашлаад 2017 онд 6600 ам.долларын хавьцаа байх болов уу
гэсэн таамаг бий. 2018 оноос үнэ дээшлэх прогноз гарсан.
-Гэхдээ
цаашлах тусам зэсийн зах зээл дээрх өрсөлдөөн ширүүснэ гэсэн таамгийг шинжээчид
хэлдэг?
-Чили, Өмнөд Африк, Австралийн уурхайнуудын үйл ажиллагаа хэвийн
явагдаж байгаа. Уурхай, хайлуулах, цэвэршүүлэх үйлдвэрийн хүчин чадал нэг их хасагдаагүй.
Шинээр зэсийн орд газруудыг ашиглахаар төлөвлөж байгаа тал бий. Жишээ нь Хятад байна.
Латин Америкт саяхан өндөр түвшний айлчлал хийлээ. Тэнд болон Африкийн орнуудад
зэсийн томоохон уурхайнуудыг ажиглах, хөрөнгө оруулах, хувьцааг нь эзэмших процессыг маш эрчимтэй явуулж байгаа. Тийм учраас
манай зэсийн уурхайн үйлдвэрлэгчид хоёр гурван жилийн дараа гадаад талаасаа
их өрсөлдөөнтэй нүүр тулна. Өнөөдрийн хувьд Оюу толгойн зэсийн баяжмалын дийлэнх
нь Өвөр Монголын хайлуулах цэвэршүүлэх үйлдвэрт очиж байна. Заримтай нь Оюу толгойн
уурхай зэсийн баяжмал борлуулах тав, найман жилийн урт хугацааны гэрээ хийчихэж
байгаа. Эрдэнэт үйлдвэр ч гэсэн дөрвөн жилийн гэрээ хийчихэж байна. Яваандаа Цагаан
суваргын орд ашиглалтад орно. 240-300 гаруй мянган тонн баяжмал нэмж гарч ирнэ гэсэн
үг. Оюу толгой одоогийн 650 мянгаас ч нэмэгдэнэ. Эрдэнэт үйлдвэр 500 гаруй мянган
тонныг гаргана. Нийлүүлж тооцвол Монгол Улс
сая гаруй тонн зэсийн баяжмал гаргах юм. Ийм учраас манай зэсийн баяжмал
экспортлогчдын Хятадын зах зээл дээрх өрсөлдөөн өнөөдрийнхөөс хурц болно. Хоорондоо
өрсөлдөж эхэлнэ гэсэн үг. Энэ өнцгөөс нь харвал манай улсад зэсийн баяжмалын экспортын
нэгдсэн бодлого хэрэгтэй болж таарна. Гурван өөр үнэ, гурван өөр тээврийн нөхцөл
санал болгож болохгүй.
-Цайрын
үнэ өссөн гэж ярилаа, тэгэхээр гаргасан хэмжээ нь нэмэгдсэн байх?
-Харамсалтай нь тоо хэмжээ нь багассан. Цайрын баяжмалын хувьд өнгөрсөн оны эхний зургаан сарын байдлаар 77 мянган
тонныг гаргаж байсан бол энэ жил 45 мянган тонныг л гаргасан байх жишээний. 32 хувиар
багассан гэсэн үг. Үйлдвэрийнх нь мэдээлж байгаагаар худалдан авагчтай хийсэн гэрээнээс
гадна баруун аймгуудад гарсан шүлхийн хорио нөлөөлсөн юм билээ. Тэнд автомашины
замгүй учраас цайрын баяжмал зөөхөд байгальд сөрөг нөлөөтэй гэж үздэг талтай. Сайншандын
мэргэжлийн хяналт ийм шалтгаанаар хязгаар
тавьсан гэх шалтгаан бас бий.
-Нүүрсний
үнэ өнгөрсөн жилийн өдийгөөс хичнээн хувиар буусан бэ?
-Нүүрсний экспортын үнэ өнгөрсөн оныхтой харьцуулахад 30 гаруй хувиар
буурсан. Нүүрсний экспортлогчидтой ярилцаад үзэхээр нүүрсээ өнгөрсөн жил 72 ам.доллараар
зарж байсан бол энэ жил 47 ам.доллараар өгч байгаа юм билээ. “Энержи ресурс” угаасан нүүрсээ 70 ам. доллараар,
Таван толгой түүхий нүүрсээ 37 ам.доллараар өгч байгаа. Үнэ их унаж байна.
-Төсөвт
нүүрсээ хэдээр зарна гэж төлөвлөсөн бэ?
-Зуу гаруй ам.доллар гээд тавьчихсан байгаа.
-Төсөвт
31 сая тонн нүүрс гаргана гэж тусгасан. Тоо хэмжээгээрээ ч биелэхгүй гэж нүүрс экспортлогчид
ярьж байна. Энэ хэр бодитой яриа вэ?
-Тоо хэмжээгээр биелэх нөхцөл харагдахгүй байна. Өнгөрсөн онд 18
сая тонныг л гаргасан. Хүрсэн түвшин ойлгомжтой байхад 31 сая гэж тавина гэдэг хэт
өндөр тоо л доо. Төсөв батлах үед нүүрсний
үнэ уруудаж байсан. Зуу гаруй ам.доллар гэж тавьсан нь мөн л өндөр тоо.
-Энэ
оны эхний хагас жилийн статистикаар хэчнээн тонн нүүрс гаргаад байна?
-Ес гаруй сая тонныг л гаргасан. Ингээд бодохоор энэ жил хорин саяас
илүү гаргаж чадахгүй байх.
-Үнэ
нь унасан, гаргах хэмжээндээ хүрэхгүй гэхээр төсөвт нүүрснээс олно гэж төлөвлөсөн
мөнгө хэмжээндээ яагаад ч дөхөж очихгүй нь ээ?
-Тэгж таарч байна. Төмөр замын асуудал гэхэд л эхний шатандаа явж
байна шүү дээ.
-Гадаад
зах зээл дээр нүүрсний үнэ ямархуу байгаа бол. Австрали гэхэд л хэцүү байдалд орсон
дуулдах юм?
-Австрали хэцүү байдалд бий. Австралийн нүүрс гэхэд л Хятадын далайн эрэг, Тянжинь зэрэгт маш ихээр
овоорсон байгаа. Хятадын хувьд худалдан авагчийн төлбөр хүндрэлтэй. Өмнөд хөршид
маш олон уурхай хаагдсан. Шинээр ашиглалтад
орсон нь ч бий. Тэд зардлаа багасгаж байна. Тиймээс манай нүүрс экспортлогчид хүндхэн
байдалд байгаа гэсэн үг. Энэ салбараа дэмжих цаг ирсэн.
-Төмрийн
үнэ ямархуу байгаа вэ?
-Төмрийн үнэ өнгөрсөн онтой харьцуулахад хорин хувиар унасан. Цаашаа
нэмэгдэх хандлага ажиглагдахгүй байна. “Алтайн хүдэр” зэрэг хувийн компаниуд их
бага үнээр зарж байгаа. Төрийн өмчит Монросцветмет арай гайгүй. 70 орчим ам.доллараар
өгч байна. Өнгөрсөн онд 190 ам.доллараар өгч байсантай харьцуулахад бага тоо л доо.
Төмрийн баяжмал 65, 62 хувийн гэсэн хоёр өөр агуулгатай. Доод талын агуулгатай баяжмалын
үнэ 40 болчихсон байгаа. Зарим аж ахуйн нэгж 42 ам.доллараар өгсөн. Нэг хэсэг нь
50, нөгөө зарим нь 70 ам.доллараар өгч байна гэдэг чинь манай эрдсийн арилжаа хэцүүхэн
болсон гэсэн үг. Хатуухан хэлэхэд эрдсийн үнэ маань явсаар байгаад махны дотоодын
жижиглэнгийн үнэтэй адилхан болох гээд байна даа. Дахин хэлэхэд уул уурхайгаа дэмжих
цаг ирсэн. Ганц манайд ч ийм хүнд байдал үүссэн хэрэг биш. Бусад улсын уурхайнууд
ч амь зуусан байдалтай байна.
Ц.БААСАНСҮРЭН
Хойд Солонгосын эрх баригчид хилийн чанадад ажиллаж, амьдарч байгаа
иргэдээ татахаар ухуулга, сурталчилгаа явуулж эхэлжээ. Тэд гадаадад дүрвэсэн иргэдээ
эргэж ирвэл орон сууц бэлэглэнэ гэж амласныг
хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслүүд мэдээллээ. Эрх баригчид нь эх орондоо ирсэн
иргэдээ шийтгэхгүй гэнэ. Гэхдээ яаж тэсэхэв, хөдөлмөр хийлгэж жаахан хүмүүжүүлнэ
гэсэн байна лээ. Хойд Солонгосын энэ ажил
манай төр засгийн бодлоготой адилхан мэт санагдах боллоо. Амлаж байгаа амлалт нь
ч, гаргаж байгаа зан ааш нь ч яг ижил мэт бодогдох юм.
Манайхан гадаадад ажиллаж, амьдарч байгаа нутаг нэгтнүүдээ “Монголдоо
ирж сайхан амьдар” гэж дуудаад л байдаг. Гадаадад дарамт шахалтгүйгээр нэр төртэй
ажил хийж, бизнес эрхлээд гэр бүлээрээ элбэг хангалуун сайхан амьдарч байгаа монголчуудыг
яагаад наашаа дуудаад байгааг ойлгодоггүй. Бидэнд захирагдахгүй зоргоороо сайхан
амьдраад байна гэж атаархдаг юм уу. Хэсэг монголчууд авлига өгөхгүй бизнес нь цэцэглээд
жаргаад байна гэж занадаг юм уу. Эсвэл нам, фракцийг нь санхүүжүүлэхгүй байж мөрөөрөө
сайхан амьдраад байна гэж хорсдог юм уу.
Монголд хийгээгүй ажлаа хийгээд, эдийн засгийн эрх чөлөөтэй амьдарч байгаа
хүмүүсийг зөгий… юу юу ч билээ амьтны нэрээр нэрлэчихсэн. Юунд нь дургүйцэж, хорсоод,
атаархаад байдаг юм, байсхийгээд л “Монголдоо ир” гээд байдаг болсон. Яг Хойд Солонгосын
удирдагчид шиг Монголд л ирвэл ажлын байраар хангана, сайхан амьдруулна, жаргаана
гэж ятгах боллоо.
Дүрвэсэн иргэдээ буцаж ирэхийг ятгасан хүмүүст Хойд Солонгосын эрх
баригчид өндөр шан харамж өгнө гэсэн байна лээ. Үүнтэй ижил манайд ч гадаадад байгаа
монголчуудаа буцаж ирэхийг ухуулдаг, уриалдаг олон төрийн бус байгууллага засгаас
мөнгө авч байгаа. Тэд үүнийхээ хариуд улс орнуудаар явж тэнд байгаа монголчуудтай
уулзалт зохион байгуулан, эх оронд нь бизнес хийх боломж, өндөр цалинтай ажлын байр
байгаа мэтээр ухуулдаг. Хойд Солонгосын дүрвэгсэд нутагтаа буцаж очвол тариалангийн
талбай эсвэл уурхайд хүнд хүчир ажил хийнэ. Хүнд ажил, дарамтаас амьд үлдэж чадсан
нь байртай үлдэх л байх. Гэхдээ бараг тийм боломж байхгүй гэдгийг Хойд Солонгосын
Дүрвэгсдийн асуудал эрхэлсэн төрийн бус байгууллага эрх баригчдынхаа эсрэг мэдэгдэл
хийхдээ онцолсон байна лээ. Манайд ч гадаадаас ирж байгаа бизнес эрхлэгчид, боловсролтой
залуус амаараа шороо үмхдэгийг бид харж байна. БНСУ-д ажил хийж цуглуулсан мөнгөөрөө
Монголд тавилгын үйлдвэр нээхээр ирсэн залуу төрийн байгууллагын албан хаагчдын
гарыг цайлгасаар байгаад бизнес нь эхлэлгүй дампуурсан талаараа “Өдрийн сонин”-д
ярьсан. Бас АНУ-ын нэр хүндтэй их сургууль төгсөөд ирсэн Ю.Оргил гэдэг залуу дипломоороо
биш аавынхаа нутгийн танилыг гуйж байж ажилд орсон тухайгаа манай сонинд ярихдаа
“Эх орондоо ирдэггүй байж гэж бодох боллоо. АНУ-д би мэдлэгээрээ хоолоо олж иддэг
байсан. Харин энд яам, тамгын газарт танил тал хайж амьдарч байна” гэсэн байна лээ.
Тэдэн шиг Монголд ирсэндээ харамсч, төр засгийн сайхан амлалтад хууртсандаа гэмшиж
байгаа хүн олон бий.
Монголдоо буцаж ирж байгаа иргэдэд мэдлэг боловсрол, туршлага хэрэг
болдоггүй. Харин огт өөр сонголт өмнө нь ирдэг. Тухайн үед эрх барьж байгаа намд
элсэх хэрэгтэй болдог. Өөрийнхөө ажилд хамаарах яамны сайдын цүнхийг барьж, бэлэг
сэлт барин урд хойно нь гүйх шаардлага гардаг. Танил тал хайж, аль нэг фракцид элсэн
түүнийгээ санхүүжүүлэхээс аргагүйд хүрдэг. Харин баруунд боловсрол эзэмшсэн, төр
засгийн дарамтгүй ажиллаж сурсан залуус ингэж явахыг хүсдэггүй. Тэд өөрийнхөө толгойгоор,
өөрөө бизнес эрхлэхийг хүсдэг нь эрх баригчдад таалагддаггүй. Тэгээд л Хойд Солонгос
шиг шалгуулж, дарамталж эхэлдэг. Манайд тэгж шалгадаг, дарамталдаг байгууллага нь
АТГ. Өөрийнхөө хүчээр бизнес эрхэлснийхээ “шан”-д АТГ-т шалгуулж, хэн ч биш болсон
жишээ Монголд олон байна. Германд аялал жуулчлалын компанитай байсан Х.Анхбаяр гэдэг
залуу Монголдоо ирээд уул уурхайн салбарт хөрөнгө оруулалт татаж, чамлахааргүй ажил
хийсэн. Намд элсэлгүй бизнес хийж байгаа нь эрх баригчдад таалагдаагүй учраас АТГ-т
шалгуулж, эцэст нь ажилтандаа зарсан байрыг нь авлигынх болгож ял оноолоо. Үүн шиг олон жишээ байгааг
УИХ-ын гишүүн С.Дэмбэрэл чуулганы нэгдсэн хуралдаан дээр хэлсэн. Тэрбээр “АТГ өндөр
боловсролтой, 100 бизнесмэнийг шоронд хорьсон. Тэдний нэг л нь зуу, цаашлаад мянган
хүнийг ч ажлын байртай болгох чадалтай гэдгийг бодооч. Тэр бизнесмэнүүд чинь валют
үйлдвэрлэдэг хүмүүс” гэсэн нь баримт болж үлдсэн.
Монголд шүүхэд очуулалгүй хоёр жил шоронд хатааж болдог хуультай.
Эрүүгийн хуулийн хүнд гэмт хэрэг үйлдсэн гэдэг үндэслэлээр шалгаад эхэлбэл, хоёр
жил ч шоронд хорьж болдог. Тэр хооронд эхлүүлсэн бизнес нь дампуурч, эдийн засгийн
чадваргүй болдог. Эцэст нь хорт хавдартай, хөл гар нь өвддөг бизнес эрхлэх ямар
ч чадваргүй болсных нь дараа “Хэрэг чинь нотлогдсонгүй. Азтай хүн юм” ухааны юм
яриад гаргачихсан тохиолдол ч бий. Ингээд гадаадад тайван сайхан амьдарч байсан
гэр бүл хэцүү байдалд ордог. Эргээд гадаад руу явъя гэсэн ч тэнхэлгүй болгоод орхидог.
Ерөөсөө л Монголд өөрийнх нь нам, фракцид ороогүй л бол хэн ч биш,
нохойн гөлөг гэж үздэг. Тийм ч учраас өндөр боловсролтой нэгэн биш даргын жолооч
сайд болсон жишээ ч бий. Бие хамгаалагч нь дэд сайд болсон тохиолдол ч байгаа. Харин
гадаадад өндөр боловсрол эзэмшиж ирээд сайд, дарга болсон түүх, тохиолдол Монголд
байгаагүй. Монгол төрийн чадамж ийм сул, дорой байгааг боловсролтой залуус шоолдог.
Дэлхийд дээгүүрт ордог хоёр их сургууль төгссөн залуус гадаадад дүрвэх талаар ярьж
байна. Тэд ялагдсан намын гишүүн учраас, ажилгүй болсон учраас гадагшаа явах гэж
байгаа нь тэр. Монголд байдал ийм л байна. Ийм байхад гадаадаас ирээд хүссэн ажилдаа
орж чадах уу. Сонирхсон бизнесээ эхлүүлж амжих уу.
Гадаадад ажиллаж, амьдарч байгаа та бүхэн минь “Монголдоо ирээд сайхан
амьдар” гэсэн төр засгийн уриалганд хууртав аа. Сонголтоо зөв хийгээрэй гэж гадаадаас
ирсэн олон монгол хүн хэлж байна. Гадаадад байгаа монголчууд Хойд солонгосчуудаас
гэнэн биш гэж найдъя.
Б.ЦЭЦЭГДЭЛГЭР
Жил жилийн дулааны улиралд улиас мод хөвөн, тоосоо агаарт цацсаны
улмаас харшлын өвчин нэмэгддэг. Тэгвэн энэ жилээс улиасыг цэцэглэх тухай бүрт нь
залуужуулах тайралтаас гадна молцогт мөчрүүдийг нь тайрдаг болсон учраас улиасны
хөвөн, тоос агаарт дэгдээгүй аж. Энэ талаар Биологийн шинжлэх ухааны доктор, профессор
Б.Сангидоржтой ярилцлаа.
-Улиасны
хөвөн, тоос чухам яагаад харшил үүсгээд байдаг юм бэ?
-Энэ асуудлыг бид сүүлийн 30 гаруй жил судалж байна. Нийгмийн хөгжилтэй
холбогдож бий болсон өвчлөл буюу хотжилтын өвчин ч гэх нь бий. Халдвартай, халдваргүй
гээд харшил дотроо олон төрөл. Харшил үүсгэх маш олон хүчин зүйл бий. Одоогоор
20 гаруй харшил үүсгэгч илрээд байна. Сүүлийн үед хамгийн их өвчлөл үүсгэдэг олон
төрлийн ургамал илрүүлсэн. Цэцэгт ургамлын дохиурын тоос агаарт тархсанаар харшил
үүсдэг. Ерөнхийд нь мод сөөг, үет ургамал, хөл газрын ургамал буюу шарилжны гээд
ангилсан байдаг. Манай орны ургамлын 200 гаруй зүйл нь харшлын шалтгаантай гэж тогтоогдсон.
Үүний 40 орчим нь онцгой харшил үүсгэдэг бөгөөд шарилжны төрлийн ургамал хамгийн
аюултай харшил үүсгэгч нь. Эдгээр ургамлыг ургах явцад нь хадах зэргээр дохиурын
тоосоо тархуулахгүй байх арга хэмжээг авч байвал ургамлын харшлаас айх зүйлгүй.
-Шарилжнаас
гадна зарим модлог ургамал тэр дундаа улиасыг харшил үүсгэдэг гэдгээр нь бид сайн
мэднэ?
-Тийм шүү. Нийслэлийн ногоон байгууламжийн ихэнх хувь буюу дөрвөн
навчист мод тутмын гурав нь улиас. Хотын төв хэсэгтээ дөрвөн мянга гаруй улиас ургадаг
гэх тооцоо бий. Улиас эр, эм гэсэн хоёр төрлийн цэцэгтэй. Эр цэцэг нь тавдугаар
сарын эхээр цэцэглэдэг. Улаан хүрэн өнгөтэй, анхилуун үнэртэй. 10 орчим хоног дэлгэрсэн
улиасны эр цэцэгний дохиурны тоосовч задарч, нэгээс гурав хоногийн дотор агаарт
тоосоо цацдаг. Энэ үед гарсан тоос агаарт их тархаж, харшил үүсэх нөхцөл болдог
юм. Улиасны тоосны харшлаар дэлхийн томоохон хотуудын иргэд ч гэсэн өвддөг. Гэхдээ
үет ургамал, хөл газрын ургамал буюу шарилж, луулийн цэцэг улиасынхыг бодвол илүү
хортой.
-Тэгвэл
улиасны хөвөн нь биш дохиурын тоос харшил
үүсгэдэг байх нь. Гэсэн хэдий ч хөвөн нь агаарт тархан хийсээд эхлэхээрээ хүмүүст
таагүй байдаг?
-Хүмүүс эм улиасны цэцгийн үр буюу хөвөнг нүдэнд харагдаж байгаа
болохоор нь л буруутгадаг. Гэтэл нүдэнд харагдахгүй агаарт тархах тоосноос нь харшил
үүсдэгийг мэддэггүй. Гэхдээ улиасны хөвөн ямар ч аюулгүй гэсэн үг биш. Хөвөн яаж
үүсдэг вэ гэхээр улиасны нахиа задрах хооронд эм цэцэг боловсорч байдаг. Эм цэцэг
нь жижигхэн ногоон өнгөтэй, молцог хэлбэртэй. Тэр нь зургадугаар сарын эхнээс долдугаар
сарын эхний 10 хоног хүртэл боловсорч мяндаслаг хөвөн болоод салхинд хийсдэг. Ингэж
хөвөн үүсдэг. Энэхүү хөвөн нүдний болон арьсны салст өвчин үүсгэдэг. Их хэмжээний
хөвөн цугларвал орчныг бохирдуулахаас гадна галын аюултай.
Гэхдээ улиас харшил үүсгэгч, хөвөн, тоос агаарт цацаад байна гээд
тайрч, устгана гэж болохгүй. Улиас олон талын ач холбогдолтой. Тоос шороонд маш
тэсвэртэй, өөрөөсөө анхилуун үнэр ялгаруулж, орчин тойрныхоо агаарыг цэвэршүүлдэг,
хурдан өсдөг, олон жил насалдаг. Улиас их хэмжээний нүүрсхүчлийн хий ялгаруулахаас
гадна тоос шороо багасгана, дуу чимээ өөртөө шингээж нарны хэт ягаан туяаны төөнөлтийг
саармагжуулдаг зэрэг олон талын ач холбогдолтой . Тийм ч учраас манайхан улиас мод
их тарих болсон. Тиймээс Нийслэлийн захирагчийн ажлын албанаас харшил үүсгэдэг мод
сөөг, ургамал, навчист моддыг арчлах тал дээр энэ жилээс онцгойлон анхаарч ажиллахаар
болсон.
-Тухайлбал?
-Өмнө нь зөвхөн залуужуулах огтлолт хийдэг байсан бол энэ жилээс
молцогт тайралтыг давхар хийдэг болсон. Залуужуулах огтлол гэдэг нь ямар ч өндөртэй
байсан хамаагүй өндрөөс нь зургаагаас арван метр болгож огтолно гэсэн үг. Харин
тав, зургадугаар сард навчлаад ирэнгүүт нь ногоон молцогт мөчрүүдийг нь давхар тайрна.
Ингэсэн тохиолдолд улиас хөвөн хаяхгүй. Ийнхүү тайрах, багасгах зэргээр улиасны
тоос, хөвөнг багасгаж байгаа хэрэг.
-Молцог, мөчрийг нь тайрах, залуужуулах огтлол
хийхээс өөрөөр тоосоо хаяхаас сэргийлэх арга байдаг уу?
-Дээрх механик аргаас гадна
химийн бодис хэрэглэх санал зарим хүмүүс гаргасан. Үүнтэй бид санал нийлэхгүй байгаа. Химийн бодис
нь бидэнд эргээд асар хортой. Бидний өнөөдрийн улиасыг навчлаад ирэнгүүт молцогт
мөчрүүдийг тайрах, өндрөөс нь тайралт хийх зэрэг арга нь энгийн, зардал бага хэрнээ
маш үр дүнтэй арга. Харшил үүсгээд байна, тайрч устгая, тарилтыг нь багасгая гэх
зэргээр олон хүн ярьдаг. Гэхдээ манайх шиг эрс тэс уур амьсгалтай орны хувьд улиас
шиг ургалт сайтай, хотын өнгө үзэмжийг сайжруулдаг, ургалт сайн ургамал байхгүй.
Бид улиасны хөвөн, тоосжилтыг дээрх механик аргаар хязгаарлая гэдэг байр суурьтай
байна. Хөвөн, тоосоо агаарт цацахаас нь урьтаж жилдээ ганц тайралт, огтлолыг хийчих
юм бол болох нь тэр. Түүнээс улиас жилд хоёр гурван удаа тоос, хөвөнгөө хаяад, арчлалт
шаардаад байдаг мод биш шүү дээ.
-Улиаснаас
өөр харшил үүсгэгч модлог ургамал бий юу?
-Нийслэлд хамгийн их таригдсан учраас түүний биологийн үйл явц бүхний
өмнө ил байдаг. Бусад орны судлаачид хус улиаснаас илүү харшил үүсгэх нөхцөл бүрдүүлдэг
болохыг нь тогтоосон байдаг. Гэхдээ манай орны хувьд энэ нь эсрэгээрээ байдаг юм.
Улиаснаас гадна зарим зүйлийн бургас, улиангарууд харшил үүсгэдэг.
-Зарим
хүн ургамлын харшилтай гэхээс өөр нарийн зүйл мэддэггүй учраас буруу эм тариа хэрэглэх
нь элбэг. Манайд ямар ургамлаас харшилж байгааг нь тогтоох оношилгоо хэр нарийн
хийдэг вэ?
– Танд харшил үүсгэдэг зүйл надад харшил үүсгэдэггүй. Гэтэл манайхан
таамгаараа миний харшил бол шарилжных. Хэн нэгний ургамлын харшилдаа хэрэглэсэн
эм надад ч таарна гэсэн маягаар дураараа өөртөө эмчилгээ хийснээс өвчнөө хүндрүүлдэг.
Хэрэв харшлын шинж тэмдэг илэрвэл дүүргийнхээ Эрүүл мэндийн нэгдлийн харшлын эмчид
хандах хэрэгтэй. Манайд ургамлын зүйлийн түвшинд оношлох 11 төрлийн оношлуур бэлтгэгдсэн
байгаа. Тийм учраас мэргэжлийн эмчид хандах нь хамгийн зөв.
-Улиасыг
залуужуулах тайралт, огтлол хийхэд техник, тоног төхөөрөмжийн хувьд хүрэлцээтэй
байж чадаж байна уу?
-Хотын захирагчийн алба, хот тохижуулах хэлтэс бүх дүүргүүдэд залуужуулах
огтлол хийж эхэлсэн. Хөдөлмөрийн аюулгүй байдлыг хангах үүднээс кран түрээслэх
бодолтой байна. Ингэвэл залуужуулах тайралтыг бүрэн хийх боломжтой. Үүнийг хоёроос
гурван жилдээ нэг хийдэг бол молцог тайралтыг жил бүр хийнэ.
Хамгийн гол нь тайралтыг зөв
хийх ёстой. Ингэсэн тохиолдолд залуужуулах огтлол хийлгэсэн улиас хэлбэржиж, зөв
хэлбэрээр дахин ургадаг.
М.УУГАН-ЭРДЭНЭ
“Amjilt.com” сайтынхан Харилцаа холбооны зохицуулах хороог шүүхэд өгчээ. Тус сайт нь “Хаан жимс” амралтын газрынхан Туул голын тусгай хамгаалалтын бүсэд бохир усаа хаяж байгааг сурвалжилж, нийтэлснийхээ төлөө энэ сарын 4-нд хаагдсан. Харилцаа холбооны зохицуулах хорооноос тус сайтыг ямар шалтгаанаар хааж байгаагаа мэдэгдээгүй гэнэ. Харин “Сурвалжлагын чинь дагуу “Хаан жимс” амралтын газраас гомдол ирсэн. Тиймээс залруулга гаргаж өг. Үгүй гэвэл танай сайтыг хаалаа” гэсэн байна. Залруулга гаргаагүйн төлөө сайтыг нь хаасан Харилцаа холбооны зохицуулах хороог Захиргааны хэргийн шүүхэд өгчээ.
“Ноёд” группийн ерөн¬хийлөгч Г.Буяндорж на¬рын зургаан хүнд хол¬бог¬дох хэргийг шүүх хурал өнөөдөр 9.30 цагт эхлэнэ. Тэдэнд холбогдох хэргийг Дүүргийн эрүүгийн хэр¬¬гийн анхан шатны нэ㬬дүгээр шүүхэд хянан хэ¬лэл¬цэх юм байна. Г.Буяндоржийг залилан хийсэн, бусдыг хүнд гэмт хэрэгт холбогдуулан гүтгэсэн гэх үндэслэлээр шүүж байгаа. Түүнтэй хамт “info.mn” сайтын сэтгүүлчийг мөн шүүх юм. 14 хоногийн өмнө шүүх хурал товлогдоод хойшлоход шүүгдэгчдийг цагдан хорьсон юм. Үүнтэй холбогдуулан сэтгүүлчийг цагдан хорьсныг эсэргүүцэж Монголын сэтгүүлчдийн холбооноос мэдэгдэл гаргасан билээ.
“Явуулын хөдөлмөрийн бирж” гэсэн хаягтай автобусанд суувал ажилтай болох боломжтой болжээ. Монголын залуучуудын холбоо, Хөдөлмөрийн яам, Хөдөлмөр эрхлэлтийн үндэсний төв хамтран явуулын хөдөлмөрийн биржийг энэ долоо хоногоос эхлэн ажиллуулж эхэлсэн. Уг автобус энэ долоо хоногт Сонгинохайрхан дүүргийн 19 дүгээр хороонд ажиллаж байгаа аж. Ирэх долоо хоногт хаана ажиллах талаараа урьдчилан зарлах юм байна. Мөн Нарантуул, Хархорин, зэрэг томоохон захууд дээр очиж ажлын байраа танилцуулахаар төлөвлөж байгаа аж.
Автобусанд сууснаар бэлэн байгаа ажлын байртай танилцахаас гадна хөдөлмөр эрхэлтийн чиглэлээр зөвлөгөө заавар авах боломжтой юм байна. 
Төрийн өмчийн амралт, сувиллын найман газрыг дуудлага худалдаагаар хувьд шилжүүлэхээр болсон. Анхны дуудлага худалдаа өчигдөр болсон бөгөөд Булган аймагт байдаг Саам, Сэлэнгэ аймгийн Алтанбулаг суманд байдаг Жигүүр амралтын газрыг дуудлага худалдаагаар оруулсан юм. Дуудлага худалдааны анхны үнэ 200 саяас 1.8 тэрбум төгрөг байсан аж. Гэвч дуудлага худалдаанд худалдан авагч оролцоогүй тул дээрх амралтын газрууд зарагдаагүй юм байна. Зарагдахгүй байгаа амралтын газруудыг ирэх сарын 5-нд дахин дуудлага худалдаанд оруулахаар төлөвлөжээ.
Төрийн өмчийн хорооноос өнөөдөр Горхи мэлхий хадны амралтын газрыг дуудлагаар худалдахаар төлөвлөжээ. Уг амралт нь Налайх дүүргийн нутаг Тэрэлжид байдаг. 2002 онд ашиглалтад орж байжээ. Горхи мэлхий хадны амралтын газрыг дуудах эхний үнэ нь 488 сая төгрөг байх гэнэ. Худалдах барилга, байгууламжийн талаарх мэдээлэл, дуудлагын худалдааны журам, худалдаанд оролцох хүсэлтийн маягтыг Төрийн өмчийн хорооны www.spc.gov.mn вэб хуудас болон Төрийн өмчийн хорооны 422, 417 тоот өрөөнөөс очиж авах боломжтой. Мөн 263911, 261692 дугаарын утаснаас тодруулж болох юм байна.
Дуудлагын худалдаанд оролцох хүсэлт нь зөв, цэвэр бөглөсөн худалдаанд оролцох хүсэлтийн маягт, дэнчин төлснийг нотлох баримт, иргэний үнэмлэх болон аж ахуйн нэгжийн хувьд улсын бүртгэлийн гэрчилгээний нотариатаар гэрчлүүлсэн хуулбар зэрэг баримтаас бүрдэх гэнэ. Худалдан авагч нь дуудлагын худалдаагаар худалдан авсан эд хөрөнгийн үнийг 14 хоногийн дотор төлөх нөхцөлтэйгээр дуудлага худалдаанд оролцох аж.
Энэ мэтээр Төрийн өмчийн хорооноос найман амралтын газрыг дуудлагаар худалдаалахаар болсон. Тус амралтын газруудын мэдээллийг хүргэе.
Багануур дүүрэг
2010 313,864.5
“Багануур АЗЗА” ТӨХК
3
Горхи мэлхий хад амралт
Налайх дүүрэг
Тэрэлж
2002 488,342.7
Гаалийн ерөнхий газар
4
Саам амралт
Булган аймаг Хангал сум
2004 27,703.7
Гаалийн ерөнхий газар
5
Жигүүр амралт
Сэлэнгэ аймаг Алтанбулаг сум
2003 40,783.1
Гаалийн ерөнхий газар
6
Доргонт амралт
Төв аймаг Баянчандмань сум
2009 199,900.3
Мал хамгаалах сан
7
Сэргээн засал сувиллын цогцолбор
Улаанбаатар
Хан-Уул дүүрэг
10 дугаар хороо
2005 4,320,440.3
Иргэний нисэхийн ерөнхий газар
8
Горхи амралтын газар
Налайх дүүрэг Горхи Тэрэлж
1992 81,885,6
Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газар Дүн
5,801,801.1
Нийслэлд нэг хэсэг булан тохой бүрийг ашиглаж, болсон болоогүй барилга барьдаг байлаа. Одоо ч барьж байгаа л даа. Гэхдээ замбараагүй барьсан барилга эргээд ард түмэнд тээршаагдаж эхэлсэн. Үнэндээ цэцэрлэг, эмнэлэг, дэлгүүр, зам, за тэгээд явган хүн багтах ч зайгүй барьсан нь тэр. Харин одоо бол арай өөр шаардлагыг тавьдаг болсныг бид мэднэ. Байгальд ээлтэй экологи тал руугаа аль ч салбар ханарч байна. Наад зах нь зуны цагт нийслэл хотынхоо гудамж талбайг цэцэгжүүлэхээр мэрийж байгаа. Сүүлийн жилүүдэд улсаас хөрөнгө гаргаж хотыг цэцэрлэгжүүлэх болсон. Энэ ажлыг хэн нэгний бизнес гэх боловч ямартай ч иргэдэд ач тусаа өгөөд эхэлсэн. Учир нь хотын зам дагуу тарьсан өнгө өнгийн цэцэг иргэдийн сэтгэл зүйд эерэгээр нөлөөлж байна гэсэн судалгаа гарчээ. Энэ нь амьд ургамал эм тарианаас илүү хүчтэй зэвсэг болохыг харуулж байгаа хэрэг. Өнөө жил нийслэлд бут сөөг, цэцэг тарихад нийтдээ 5.6 тэрбумыг зарцуулсан гэсэн мэдээлэл бий. Үүнээс 500 саяыг цэцэг суулгахад төсөвлөжээ. Тэгэхээр хотын үзэмж хийгээд хүний биед хэрэгтэй ч хэтэрхий их мөнгө зарцуулж байна гэж дургүйцэх хүмүүс ч байна. Тэгвэл өөрөө үрээ цацдаг цэцэг тарьж болохгүй гэж үү. Манай орны уур амьсгалд зохицсон дараа жил нь заавал хүний гар хараад байхгүй өөрөө байгалийнхаа жамаар ургадаг цэцэг байж л таараа. Яахав усалгаа зэрэг наад захын ажиллагааг хийдэг л юм байгаа биз. Энэ нь иргэдийнхээ эрүүл мэнд, хотын үзэмжийг бага төсвөөр зохицуулчихаж болохоор ажил юм шиг.
Д.ДАВААСҮРЭН