Month: July 2014

Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн Гүйцэтгэх нарийн бичгийн дарга Т.Мэндсайхантай ярилцлаа. 

Хямралын талаар иргэд эерэг ойлголттой, хүлээлттэй байна

-Энэ оны эхний хагас жилийн шүүн таслах ажиллагааны статистик мэдээнээс харахад Шүүхээр шийдсэн захиргааны хэргийн тоо өсчээ. Төр, захиргааны албан хаагчид хууль зөрчиж, иргэдийг хохироох нь ихэссэн гэсэн үг үү?

-Иргэдийн шүүхэд итгэх итгэл өссөний нэг үзүүлэлт байх. Шүүхэд хандаж эрхээ хамгаалуулж болдог юм байна гэж итгэсний үндсэн дээр энэ тоо өссөн гэж үзвэл эерэг үзүүлэлт л дээ. Нөгөө талаар захиргааны байгууллага муу ажиллаад, муу шийдвэр гаргаад байгаа учраас иргэд шүүхэд хандаж байж ч мэднэ. Захиргааны хэргийг бүтцээр нь харахад газрын маргаан, төрийн албанаас халсан чөлөөлсөн гэх маргаан голлох хувийг эзэлж байна. Нийслэлд газартай холбоотой нэлээд хатуу арга хэмжээ авсан. Хүчингүй болгосон, эзэмших эрхийг нь цуцалсан олонхи шийдвэр шүүхэд ирж байх жишээтэй. Сонгууль өнгөрөөд хоёр жил болж байгаа учраас төрийн албатай холбоотой маргаан харьцангуй багассан байх учиртай. Тиймээс газартай холбоотой маргаан өссөнөөс эхний хагас жилийн байдлаар шийдвэрлэсэн захиргааны хэргийн тоо өссөн гэдэг үзүүлэлт гарч байгаа юм.

-Захиргааны хэрэг өссөн бол иргэний хэрэг буурчээ. Олон улсын жишгээр эдийн засаг хямарсан үед иргэд шүүхээр асуудлаа шийдүүлэх нь ихэсдэг. Манайд эсрэгээрээ байгааг харахад эдийн засгийн хямрал иргэдэд төдийлөн нөлөөлөөгүй гэсэн үзүүлэлт үү?

-Эдийн засгийн хямрал болж байгааг шүүхийн тоо баримтаас хардаг. Хүмүүс эдийн засгийн хямралд орж санхүүгийн маргаан гарахаар шүүхэд хандах нь ихэсдэг. Тэр утгаараа хямралын үед шүүхийн маргаан өсдөг. Банкнаас авсан зээлээ хугацаандаа төлж чадахаа болих, гэрээний дагуу төлбөрөө төлж чадахгүйд хүрэх зэргээс үүдэж шүүхэд ханддаг. Харин эдийн засаг өсөлттэй байгаа үед хүмүүсийн хооронд эрүүл хэлэлцээрүүд явагддаг. Энэ оны эхний хагас жилийн шүүхийн тоон баримтаас харахад эдийн засгийн хямрал байгаа нь нотлогдохгүй байна. Нөгөө талаас иргэд хямралтын талаар эерэг ойлголттой, богино хугацааных гэсэн хүлээлттэй байна. “Намраас эдийн засаг гайгүй болчих байлгүй, маргаад яах вэ” гэх зэргээр хямралд зохицох, хүлээх хандлага байгааг тоон баримт харуулж байна.

-Цөөнгүй барилгын ажлыг зогсоосон. Ер нь хөрөнгө оруулалт зогссон, царцсанаас үүдсэн гомдол шүүхэд олон байна уу?

-Тоон дүнгээрээ тийм маргаан багасчихаад байгаа.  Ямар ч байсан эхний хагас жилийн байдлаар шүүхийн тоон баримтад мэдрэгдсэнгүй. 

-Шүүхэд эвлэрүүлэн зуучлагч ажиллаад багагүй хугацаа өнгөрч байна. Гэр бүлийн маргааныг эвлэрүүлсэн тоон дүн өссөн болов уу?

-Хөдөлмөрийн маргаан, иргэний эрх зүйн зарим маргаан, гэр бүлийн маргааныг эвлэрүүлэн зуучлагчаар шийдэгдэх магадлал өндөр болсон. Эхний зургаан сарын байдлаар эвлэрүүлэн зуучлагч 1923 маргааныг хүлээж авснаас 50 хувь нь эвлэрсэн байна. Эвлэрээгүй олонхи хэрэг нь гэр бүлийн маргаан байна. Сүүлийн үед гэр бүлийн маргаан ихэссэн, эвлэрэхгүй байгаа нь “Шинээр гэр бүл болсон иргэдэд 500 мянган төгрөг өгөх” улс төрийн шийдвэртэй холбоотой нь харагддаг. Энэ шийдвэр хэрэгжсэнээс хойш сүүлийн хоёр, гурван жилийн хандлагыг харахад гэр бүлээ цуцлуулах маргаан өссөн. 500 мянган төгрөг авах гэж хуурамчаар гэр бүл  болсон иргэд гэрлэлтээ цуцлуулах, хамт амьдарч байгаа нь таарч тохирохгүй болох зэрэг асуудал үргэлжилсээр байна. 

-Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй холбоотой хэрэг багассан уу?

-Гэр бүлийн хүчирхийллийн хохирогч болсон эмэгтэйчүүд, хүүхдийн тоо эрс багассан.  Өнгөрсөн оны сүүлээс эхлэн энэ талаар шат, шатандаа ярьсны дүнд ийн эерэг үзүүлэлт гарч байна.

Эхний хагас жилийн байдлаар 3401 хүн хорих ял авсан

-Шүүхээр шийдвэрлэсэн эрүүгийн хэргээс нийгмийн байдлыг тодорхойлдог юм билээ. Манай улсын эрүүгийн нөхцөл байдал ямар байна вэ?

-Шүүхээр шийдвэрлэсэн эрүүгийн хэрэг 9.4 хувиар өссөн. Гэмт хэргийн хохирогч болсон  хүмүүсийг ангилбал, хүнд гэмтэл авсан хүний тоо 27 хувиар, хүндэвтэр 22 хувиар, амь насаараа хохирсон хүмүүсийн тоо 11 хувиар өссөн ноцтой тоо баримт гарсан. 

-Зах зээлийн эхэн үед сургуулиас завсардсан, эцэг эхийн хараа хяналтаас хол өссөн хүүхдүүд насанд хүрч хүний санаанд оромгүй гэмт хэрэг үйлдэх боллоо гэх юм. Ихэвчлэн ямар боловсролтой, хэдий хэр насны хүмүүс эрүүгийн гэмт хэрэг үйлдсэн бол?

-Ажил, сургуульгүй хүмүүс 2716 буюу нийт ял шийтгүүлсэн хү­мүүсийн 61 хувийг эзэлж байна. Боловсрол эзэмшээгүй, ажилгүй байгаа хүмүүсийн нийгмийн асуудлыг яаж шийдэх вэ гэдэгт анхаарахгүй бол гэмт хэрэг буурахгүй байх магадлал байна. Насны хувьд эхний хагас жилийн байдлаар 18-29 настай 2000 орчим залуу эрүүгийн хэрэгт ял шийтгүүлсэн. 

-Хагас жилд сурч боловсрох, хийж бүтээх насны 2000 залуу шоронд орно гэдэг ноцтой үзүүлэлт болов уу. Ер нь хагас жилд хичнээн хүн шоронд орсон хэрэг вэ?

-Эхний хагас жилийн байдлаар 3401 хүн хорих ял шийтгүүлсэн нь өмнөх жилийн мөн үеийнхээс өссөн үзүүлэлт. Зургаан сарын дотор 3401 хүнийг шоронд хийгээд байвал Монголын нийгэм тэр чигээрээ шоронжих гэж байгаа мэт харагдаж байгаа биз. Эрүүгийн хууль хатуу, нийгмийг шоронжуулж байна гэх шүүмжлэл ортой болохыг энэ тоо харуулж байгаа. 3401 хүнээс нэг жил хорих ял авсан 321, 1-3 жил 1348, 3-5 жил 945 хүн гэх мэтчилэнгээр 15-20 жил 53, 20-25 жилийн ял авсан 24 хүн байна. 

-Гэмт хэргээс үүдэж 11.6 тэрбум төгрөгийн хохирол учирсан байна. Үүний найман тэрбум нь иргэдийг хохироосон хохирлын үзүүлэлт гэсэн тоон баримт гарчээ.  Хүний амь хохироосон бол эдийн засгийн хохирлыг яаж тогтоодог юм бэ. Шүүхийн практикаас харахад оршуулгын зардал л гаргадаг бололтой юм билээ?

-Өнөөдөр хүний амь нас, эрүүл мэндийг үнэлэх тогтсон практик байхгүй. Хүний амь хохирсон тохиолдолд оршуулгын болон нэмж гаргасан зардлуудыг шүүх гэм буруутай этгээдээс гаргуулдаг. Түүнээс хохирогчийн ирээдүйд олох байсан орлого, хүнээ алдсанаас ар гэрт нь учирсан сэтгэл санааны хохирол зэргийг шүүх бүрэн үнэлж чадахгүй байна. Шүүгчдийн тухайд “Нотлох баримтуудаа гаргаад ирвэл шийдвэр гаргаж болно” гэж ярьдаг. Хуулиараа ч эдийн болон эдийн бус хохирлыг аль алийг нь нэхэмжлэх боломжтой. Иргэний хуулийн дагуу шийдэх боломж байгаа ч Монголд бүрэн хэрэгжихгүй байгаа. Олон улсад судалгааны байгууллагууд хохирлыг үнэлэх хэмжүүр, шалгуурыг гаргадаг. Эрүүл мэнд, даатгалын байгууллагууд хамтраад хүний эрүүл мэнд, амь насыг үнэлэх аргачлалууд гаргачихсан байдаг. Харамсалтай нь манай улсад тийм зүйл байхгүй. Цаашид Шүүхийн хүрээлэн аргачлал гаргаад, шүүхийн зөв практик тогтоочих боломжтой. Иргэдэд учруулсан найман тэрбум төгрөгийн хохирлын тухайд эд хөрөнгийг залилсан, гэмтээсэн, устгасан зэрэг асуудал байгаа. 

Шүүгчид хуулийг өөр, өөрөөр хэрэглэдэг 

-Шүүхээр шийдэгдсэн хэргийн дүнг харахад анхан шатны шүүхийн шийдвэрийн бараг тал нь давж заалдах шатны шүүхэд өөрчлөгджээ. Хяналтын шатанд ч давж заалдах шатны шүүхийн шийдвэрийн тал нь өөрчлөгдсөн байна. Шүүгч хэргээ мухарлаж шийдэж чадахгүй байна уу. Өмгөөлөгчид дутуу ажиллаад байгаагийн үзүүлэлт үү?

-Өмгөөлөгч, хариуцагч, нэхэмжлэгчийн оролцоо анхан шатны шүүхэд сул байсан байх магадлалтай. Гэхдээ ийм тохиолдол бага болов уу. Харин шүүгч хэрэг маргааныг шийдэхдээ нотлох баримтыг үнэлэх, хуулийг хэрэглэхдээ өөр өөрөөр ханддаг. Хоёр хуулийг хоёр янзаар тайлбарлах асуудлаас үүдэлтэй байх. Анхан шатны шүүгч хуулийг нэг хэрэглэдэг, давж заалдах шатных нь шүүгч өөрөөр хэрэглэдэг байх жишээтэй. 

Нотлох баримтын үнэлгээг заавал мэргэшсэн шүүгч ч биш жирийн иргэд ч хийдэг. Тиймээс ч зарим улсад иргэдийн төлөөлөгчдөд нотлох баримтыг үнэлж, үйл баримтын талаар дүгнэлт гаргах эрхтэй. Манай улсад ийм жишиг тогтоох гэсэн боловч Үндсэн хуулийн цэцийн шийдвэрээр хориглосон. Нотлох баримтыг анхан шатны шүүгч нэг янзаар, дараагийн шатны шүүгч өөрөөр харснаас үүдэж өөр өөр шийдвэр гаргадаг. Тиймээс шүүхийн тогтолцоон дээр анхаарах ёстой. Ялангуяа үйл баримтын маргааныг анхан шатны шүүх дээр эцсийн байдлаар шийддэг, дараагийн шатанд хуулийн буруу хэрэглээг засч залруулах тогтолцоо руу орох шаардлага бий. Шүүх хууль тайлбарладаг учраас давж заалдах шатны шүүхийн тайлбарыг анхан шатан дээр хэрэглэдэг болчихвол маргаан бага гарна. Өөрөөр хэлбэл, хуулийн хэрэглээн дээр давж заалдах шатны шүүхийн шийдвэрээ илүү хардаг болгомоор байдаг. Мөн хяналтын шатны шүүхийн эрх, үүргийг ч илүү тодорхой болгох ёстой. Нөгөө талаар хуулийг олон янзаар ойлгож, хэрэглэх нөхцөл бүрдчихсэн. Тиймээс хууль тогтоогчид хуулиа зөв батлах ёстой. Олон утгатай хууль баталчихаар хүн бүр өөрөөр хэрэглээд байх жишээтэй. Бас хуулийн шинжлэх ухаан маш сайн хөгжсөн байх ёстой. Ингэж сайн хөгжсөн онолын дагуу хуулиа сайн бичиж батлахаар хууль нэг мөр хэрэглэх асуудал хайрцлагдаад ирнэ. Энэ мэт шийдэх асуудал байна. Тиймээс тоон мэдээн дээр үндэслэн хэлэлцүүлэг хийгээд саналуудаа нэгтгэхээр төлөвлөж байна. 

-Шүүхийн шинэтгэлийн хүрээнд шүүгчдээс нөлөөллийн мэдүүлэг авдаг болсон. Өнгөрсөн хугацаанд шүүгчид нөлөөлөх гэсэн оролдлого гарав уу?

-Шүүгчдээс таван нөлөөллийн мэдүүлэг ирүүлжээ. Шүүхийн ерөнхий зөвлөл хуульд заасны дагуу цагдаагийн байгууллагад шилжүүлсэн. Одоогийн байдлаар гурван хүнийг шүүхэд нөлөөлөхийг завдсан гэдэг үндэслэлээр торгох арга хэмжээ авсан.  

-Ямар байдлаар шүүгчид нөлөөлөхийг завдсан бэ. Утсаар ярьсан уу. Эсвэл ганцаарчилж уулзахыг завдсан юм болов уу?

-Шүүх хуралдааны явцад шүүгчтэй уулзахыг оролдсон. Мөн дарамтлах ч гэх юм уу байдлаар нөлөөлсөн оролдлого гарсан. Харин утсаар ярих, ганцаарчилж уулзахыг завдсан тохиолдол гараагүй. Тамгын газраас шүүгчтэй шууд уулзах боломжийг хааж байгаа. Заавал хэргийн хоёр тал хамт байж уулзах зэрэг зохицуулалт хийсэн. Харин ажлын цагаар гар утсаа ажиллуулахгүй байх, хуралдааны танхимд гар утасны сүлжээ сааруулагч тавих зэрэг асуудал яригдаж байна.

-Шүүгч өөрт нь нөлөөлөх гэсэн оролдлогын тухай нөлөөллийн мэдүүлэгтээ бичээгүй тохиолдол гарсан уу?

-Тийм тохиолдол гараагүй.

-Шүүх хуралдаанд шүүгчид гар утсаараа оролдох, цонхоор харах, хоорондоо ярих зэргээр өмгөөлөгч, шүүгдэгчийн үгийг хайхрахгүй байна гэх яриа иргэдийн дунд их байдаг. Шүүгчийн цалин хангамж, халдашгүй байдалд багагүй анхаарч байгаа. Тэр хэрээр хариуцлага ярих учиртай болов уу?

-Бүх шүүхийг дуу, дүрс бичлэгийн хэрэгслээр хангаж байгаа. Шүүх хуралдааныг танхимын гаднаас нь үзэх боломжтой. Мөн хуралдааны бичлэг архивлагдаж үлдэнэ. Үнэхээр шүүгч хайхрамжгүй байсан гэж үзэж байгаа бол Ёс зүйн хороонд хандах эрх иргэдэд бий. Шүүгч оролцогчдод хүндэтгэлтэй хандаж, төвийг сахисан байр суурьтай байх ёстой. Хэрвээ шүүгч ёс зүйн алдаа гаргасан бол хариуцлага тооцох бүрэн боломжтой. 

-Цагдан хорих шийдвэрийг шүүгч гаргадаг болсон. Гэвч шүүгч зөвхөн прокурорын саналыг дагаж шийдвэрээ гаргаж байна гэх шүүмжлэл бас байна. 

-Цагдан хоригдсон иргэдийн тоо өнгөрсөн жилийн мөн үеийнхтэй харьцуулахад буурсан. Прокурор ямар санал оруулна, түүнийг шүүгч баталдаг гэх шүүмжлэл бий. Үүнийг ч тоон баримт харуулж байгаа. Прокурорын саналаас шүүгч татгалзсан тоон баримт бага байгаа нь ч үнэн. Эхний зургаан сарын байдлаар цагдан хорих зөвшөөрөл олгосон хүмүүсийн 1012 буюу 48.3 хувийг сэжигтнээр 51.6 хувийг яллагдагчаар татах зөвшөөрөл олгосон байна. Насанд хүрээгүй хүнийг цагдан хорьсон тоо 32 хувиар буурсан эерэг үзүүлэлт гарсан. 

-Шүүгчийг АТГ шалгах эрхтэй болсон. Тиймээс АТГ-ын шалгасан сэжигтэн бүрийг цагдан хорих шийдвэрийг шүүгч гаргаж байна гэх яриа бас бий. Үнэний ортой болов уу?

-Цагдан хорих асуудалд хуулийн дагуу хандая гэдэг зөвлөмжийг Шүүхийн ерөнхий зөвлөлөөс гаргасан. АТГ, цагдаагийн байгууллагаас хэргийн талаар хэвлэлийн бага хурал хийж, гэм буруутай мэтээр ярьж шүүхэд дам нөлөөлөхийг оролддог. Дараа нь нөгөө хэргийг шүүх хүлээж авахгүй болохоор “Цагдан хорихгүй байна. Шалгах бололцоо олгохгүй байна” гэх зэргээр шүүхэд нөлөөлдөг. Энэ байдлаа болиоч гэдэг зөвлөмжийг хүргүүлсэн ч одоогоор тодорхой арга хэмжээ авсан нь мэдрэгдэхгүй байна. Харин бидний зүгээс шүүхэд  цагдан хорих асуудал эрхэлсэн нэг шүүгч ажиллуулахаа больё. Олон шүүгч тохиолдлоор шийдвэрлэдэг болъё гэдэг асуудал ярьж байгаа. Тэгэхээр АТГ-аас ирдэг дарамтууд багасах магадлалтай. АТГ шүүгчийг шалгах эрхтэй учраас зарим тохиолдолд шүүгчид хэрэг үүсгэх, тодорхой хэмжээгээр дарамтлах асуудал мэр сэр гарсан тохиолдол бий. Энэ байдал нь шүүгчид ч дарамттай байдаг бололтой. Өөрийг нь шалгадаг хүн хэрэг бариад ороод ирэхээр шүүгчид нөлөөлөхгүй гэх баталгаа байхгүй. Тиймээс цагдан хорионы асуудлыг нэг шүүгч биш тойргийн журмаар шийддэг болъё гэж байгаа юм. 

-Анхан шатны шүүх Д.Амарсайхан агсанд холбогдох хэргийг хэлэлцэж нас барсан хүнийг шүүсэн нь олон нийтэд их муухай харагдлаа. Нас барсан хүнийг шүүх шаардлага байсан гэж үү?

-Нас барсан тохиолдолд хэрэг хүлээх чадваргүй болж байгаа учраас прокурорын саналаар хэргийг нь тусгаарлаад хэрэгсэхгүй болгох бололцоо бий. Огт гарцгүй биш. Гэхдээ тухайн нөхцөлд шүүх чухам яаж үнэлснийг эндээс дүгнэж, тайлбарлах боломжгүй. 

-Шүүгч хараат бус, халдашгүй байх ёстой. Гэтэл зарим хэрэг дээр өмгөөлөгч Ёс зүйн хороонд хандаагүй атлаа илт шүүгчийг буруутгаж мэдээлэл хийх юм. Хамгийн сүүлд Г.Сарангэрэлийн өмгөөлөгч шүүгчийг Х.Тэмүүжин сайдын эсрэг ажиллах зорилгоор үйлчлүүлэгчийг нь цагдан хорьсон тухай асуудал ярьсан. Үүн дээр шүүгчийнхээ халдашгүй байдлыг хамгаалах боломж байгаа биз дээ?

-Гомдолтой байгаа хүмүүс Ёс зүйн хороонд хандах ёстой. Шүүхийн ерөнхий зөвлөл шүүгчийн хараат бус, шүүхийн бие даасан байдлыг хангах зорилгоор ажилладаг. Үнэхээр тэр шүүгч хараат бус байдлаар ажиллаж байхад нь нөлөөлөх гэж оролдсон уу гэдэг асуудал дээр бид шүүгчид туслах үүрэгтэй. Тиймээс ч бид шүүгчийн хараат бус байдлыг хангах тал дээр анхаарал тавьж байгаа. Ёс зүйн хороо шүүгчийг хараат бусаар ажилласан гэж үзвэл нэр төрийг нь сэргээх асуудал ч яригдана. 

-Тойргийн шүүх ажил­ладаг болсноос болж мөр­дөн байцаагч, яллагч сум дамжиж ажилладаг болсон гэж Ерөнхий прокурор шүүмжилж байсан. Иргэдэд ч хүндрэлтэй байх шиг. 

-Прокурор хэргээ бариад явахаас өөр аргагүй. Харин хэргийн оролцогчид орон нутгаасаа цахимаар холбогдоод өөр суманд болж байгаа шүүх хуралдаанд оролцох боломжийг нээж байгаа. 

-Тойргийн шүүхтэй болсноор шинээр шүүхийн цөөнгүй байр барихаар болсон. Шинээр шүүхийн байр барьсан уу?

-Хуулиараа Дээд шүүхтэй нийлээд 79 шүүх байгуулагдсан. Шүүх бүр тусдаа байртай байхаар хуульчилсан. Гэвч шинээр нэг ч шүүхийн барилга бариагүй байна. 

Б.ЦЭЦЭГДЭЛГЭР

Үндэсний баяр наадмын өмнөхөн гавьяат дасгалжуулагч цолоор энгэрээ мялаасан Монголын хөлбөмбөгийн холбооны хүүхдийн хөлбөмбөгийн дасгалжуулагч, зөвлөх багш Л.Сандагдоржтой ярилцлаа. Монголын хөлбөмбөгийн спортыг хөгжүүлэхийн төлөөх түүний хагас зуун жилийн хөдөлмөрийг ийн төр засаг үнэлсэн юм. 

-Та хаана төрсөн, аль нутаг усны хүн билээ?

-Би Улаанбаатарын унаган иргэн. 1937 онд төрсөн. Миний аав Лувсандорж гал командын жолооч байв. 1939 онд Халх голд холбооны шугам тавьж яваад бөмбөгдөлтөд өртөж амь насаа алдсан. Миний ээж Дулам хүнсний дөрөвдүгээр дэлгүүрт худалдагч хийдэг байлаа. Эцгийгээ өнгөрсний дараахан ээжтэйгээ Төв аймгийн Лүн сумын долдугаар багт очиж гурван жил хэртэй амьдарсан. 1943 оны намар сургуульд орох болсон чинь миний талийгч эцгийг лам байсан, дээр нь эсэргүүний хамаатан гээд сургуульд бүртгээгүй юм даг. Эсэргүүний хамаатан гэдэг нь авга ах Найданжав маань уурын тэрэгний хэлтсийн анхны даргаар ажиллаж байгаад 1938 оны арванхоёрдугаар сард эсэргүү хэмээн буруутгагдаж буудуулсантай л холбож байгаа хэрэг. 1944 оны намраас оёдлын гуравдугаар артелийн харьяа цэрэг хувцасны тасаг нээгдэхэд Бавуудорж гэдэг хүн дарга нь болсон. Тэднийх манай хөрш байсан юм. Бавуудорж гуайн эхнэр нь гэртээ цэрэг хувцас хийдэг уйгагүй хөдөлмөрч хүн байв. Тэр хүний дэргэд хувцасны бүч, зарим шулуун оёдол хийж сурсан. Энэ мэт ажлыг хар бор гэж гололгүй хийж өссөн дөө. 

 -Хөлбөмбөгт хэдийнээс шимтэн хорхойсох болов?

-Анх 1944 онд Нисэхийн засварын газар ажилладаг хоёр орос хүн хөлбөмбөг тоглож байхыг нь харсан. Хоёр шонгийн завсраар бөмбөг оруулдаг болохоор нь хөлбөмбөгийг тухайн үедээ “хаалга гаргах” гэж нэрлэдэг байсан. Тэр хавийн хүүхдүүд ч тэр хоёрыг дуурайж атгын чинээ жижигхэн резинэн бөмбөгөөр хаалга гаргаж тоглоно. Харин 1945 оны намар Халх голын дайн дуусч, цэрэг эрс халагдаж ирээд Нисэхийн хөлбөмбөгийн шигшээ багийг дахин байгуулсан. Ухаандаа дайнаас өмнө хөлбөмбөг тоглодог байсан юм билээ. Тухайн үед хөлбөмбөг мундаг тоглодог Дамдинжав гэдэг хүн байлаа. Хөлбөмбөгийн хаалганы торыг нь үүрээд хаана л тоглоно тэр газар нь дагаад явна. Тоглолт бүрийг нь шимтэн үзсээр нэг мэдэхэд хөлбөмбөгчин болсон. 

Хөлбөмбөг тоглож эхлэхээс өмнө хоккей тоглодог байлаа. 1952 онд хоккейн Улаанбаатар хотын аварга болдог жилд сургуулийн аваргын тэмцээний үеэр Соёл нийгэмлэгийн дарга Намдагсүрэн бидний тоглохыг харчихаад заримынх нь нэр сургуулийг бичиж аваад явсан. Тухайн үедээ эсэргүү энэ тэр гээд шалгаж барих гэж байгаа юм байх даа гэсэн шүү юм бодогдоод эмээж л байлаа. Хэд хоногийн дараа сургуулийн захирал Отгон, Сэдэд бид гурвыг дуудаад “Соёл нийгэмлэг дээр очиж Намдагсүрэн даргатай уулз” гэсэн. Яваад очтол өнөөх бидний нэрийг бичээд явдаг хүн маань “Та нар Соёл нийгэмлэгийн хөлбөмбөгийн хоёрдугаар шигшээ багт тогло. Бэлтгэл хийж байгаад наадмын тэмцээнд орно шүү” гээд бөмбөг өгсөн. Бид ч хоёр багт хуваагдаад л тоглодог байлаа. Тэрхэн үедээ амихандаа бэлтгэл хийгээд л байгаа хэрэг шүү дээ. Одоо бодоход буруу зөвгүй хаалга руугаа өшиглөж, хөлсөө гартал тоглодог байж. Одоогийнх шиг системтэй, дэс дараалалтай, шинжлэх ухааны үндэслэлтэй бэлтгэл хийдэггүй байсан. Тухайн үед тийм орчин нь ч бүрдээгүй байсан цаг. Тэмцээндээ “Хилчин” нийгэмлэгийн багийг хожчихоод “Ард” хоршооны багт хожигдоод хасагдаж байлаа. Харин дараа жил нь хоёрдугаар байрт шалгарсан. 1954 оны есдүгээр спартакатад ороод мөнгөн медаль хүртэж, 1955 онд улсын хөлбөмбөгийн анхдугаар тэмцээний аварга болсон. 1956 онд Ардын хувьсгалын 35 жилийн ойгоор Алдар нийгэмлэгийн багт тоглож хоёрдугаар байрт орлоо. 

-Уг нь таныг конкурсдээд Их сургуулийн физикийн ангийн хуваарийг авсан хэрнээ сургууль биш хөлбөмбөгөө сонгосон гэх юм билээ?

  -Тэр үнээн. Багш дасгалжуулагч нар ч намайг их ятгасан. Тэгээд ч задгай талбай, зуслан, спорт заалны алинд ч хөлбөмбөгөө л тоглож байвал надад түүн шиг аз жаргал байгаагүй. Хамаатан садан найз нөхөд маань гудамжинд бөмбөг өшиглөхөө дээд боловсролтой сэхээтэн болохоос дээгүүрт тавилаа гээд дургүйлхэж л байсан. Гэсэн ч би хүсэл мөрөөдлөө дагаж Оюутан залуучуудын хөлбөмбөгийн дугуйланд шалгалт өгч тэнцээд орсон. Харин 1956 оны өвөл Лхагвасүрэн жанжны тушаалаар Биеийн тамирын хорооны дэргэд 15 хүний бүрэлдэхүүнтэй хөлбөмбөгийн шигшээ баг байгуулахаар болсон. Тэрхүү шигшээд би хагас хамгаалагчаар тоглож, намраас нь цалин авч эхэлсэн. Ухаандаа мэргэжлийн хөлбөмбөгчин болж байгаа юм уу даа. Ингээд л 1956 1968 он хүртэл улсын болон армийн шигшээ багт тоглосон. 1959 оноос улсын шигшээг арми руу шилжүүлж армийн шигшээ баг болгосон юм. Энэ үед хөлбөмбөгийн аварга шалгаруулах хот, бүс, улсын чанартай тэмцээнд дандаа л түрүүлдэг байлаа. 

-Улс хотын чанартай тэмцээнд шигшээ баг нь илт давуу хожих нь тодорхой. Өөр орны шигшээ багтай нөхөрсөг тоглолт хийх эсвэл олон улсын тэмцээнд оролцож байж ур чадвараа ахиулна. Танай шигшээ баг олон улсын чанартай тэмцээн уралдаанд ямар амжилттай оролцдог байв?

-1959 оноос 1973 оны хооронд Зөвлөлтийн Өвөр байгалийн цэргийн тойргийн багтай харилцан зочилж нөхөрсөг тоглолт хийдэг байв. Тэдний талбай дээр хожигдлоо гэхэд өөрсдийнхөө талбайд буулгаж авдаг байлаа. 1993 онд Зүүн Азийн аварга шалгаруулах анхдугаар тэмцээнд орох хөлбөмбөгийн насанд хүрэгчдийн багийн дасгалжуулагчаар ажилласан. Тэмцээнд орох хүмүүс маань бэлтгэлдээ ирдэггүй. Ажил төрөлтэй хүмүүст амралт чөлөө олдоход бэрх. Бэлтгэлээ олигтой хийгээгүй юм чинь тэр тэмцээнд яаж ч амжилттай оролцох билээ дээ. Эхний тоглолтдоо Хятадын шигшээ багт зургаа нэгээр хожигдсон. Харин Макаогийн багийг дөрөв гурваар хожоод зургаан орноос тавдугаар байрт шалгарсан. Дараахан нь Тайландад болох Зүүн Азийн арвангуравдугаар тоглолтод оролцох багийг бэлтгэх үүрэг надад өгсөн. Тухайн үед нь би “Хонь хариулдаг мориор уралдаанд сойсон хүлэгтэй уралдахтай л адил юм болно доо” гэж хүртэл хэлж байсан. Байнгын бэлтгэлтэй багтай тэмцээн дөхөхөөр л ажил төрлөөсөө чөлөө аваад ганц сар хүрэхтэй үгүйтэй хугацаанд бэлтгэл хийгээд тоглоход хожил хэний талд байх нь мэдээж шүү дээ. Гэхдээ ингэж гадны багтай тоглох болсноор бидний ур чадвар сайжирсан шүү. 

-Хөлбөмбөгийн төрөлд тив дэлхий, олон улсад амжилт гаргаагүй учраас энэ спортоор монгол хүн угаас амжилт гаргаж дөнгөхгүй, бидэнд тохирохгүй спорт хэмээн санах хүмүүс цөөнгүй байдаг шиг санагддаг? Энэ тал дээр та ямар бодолтой байдаг вэ?

-Монгол хүн хөлбөмбөгийг гайхамшигтай уран чавдарлаг тоглох боломж бүрэн бий. Бүр 1973 онд ЗХУ-ын сурган хүмүүжүүлэх ухааны доктор энэ чиглэлээр судалгаа хүртэл хийсэн байдаг юм шүү. Нуруу урт, хөл майга, тогтвор сайтайгаас гадна тэсвэртэй, хүчтэй учраас монгол хүн хөлбөмбөг тоглохдоо гаргуун болж болно. Гагцхүү ойрын зайн хурд, техникээ сайжруулах хэрэгтэй хэмээн судалгааны дүн гарсан байдаг. 1958 онд ардчилсан Солонгосын шигшээ баг манай багтай тоглоход эхний тоглолтод нэг нэгээр тэнцээд, дараагийн тоглолтдоо нэг тэгээр хожигдсон. Тэгсэн өнөөх шигшээ баг чинь 1966 оны дэлхийн аварга шалгаруулах хөлбөмбөгийн тэмцээнд эхний наймд шалгарч байсан. Хятадын шигшээ багтай өгөө аваатай тоглодог байлаа. Бэлтгэл сургуулилтийг сайн хийвэл хөлбөмбөгөөр амжилт гаргах бүрэн бололцоотой. Бид хэсэгхэн хугацаанд тогтмол бэлтгэл хийгээд л дээрх амжилтанд хүрсэн. 

-Монголын хөлбөм­бөгийн спортын түүхэнд хүүхдийн дасгалжуулагчаар удаан хугацаанд ажилласан тань шиг туршлагатай дасгалжуулагч байхгүй. Таны хувьд хөлбөмбөг тэр дундаа хүүхдийн хөлбөмбөгийн спортыг эх орондоо хөгжүүлэхэд чөдөр тушаа болж байгаа ямар асуудлууд байна гэж боддог вэ? 

-1962 оноос өнөөг хүртэл хагас зуун жил дасгалжуулагчаар ажилласны хувьд сэтгэл эмзэглэдэг зүйл байлгүй яах вэ. Одоо бол хөлбөмбөгийн талбай хүрэлцээтэй, орчин нөхцөл нь сайжирч байгаа ч дасгалжуулагч багш нарын ур чадвар л дутмаг юм уу даа гэж харагдах болсон. Тэдэн дунд улс хотын хөлбөмбөгийн аварга шалгаруулах тэмцээнд оролцоод, хөлсөө дуслуулж явсан тамирчин тун цөөн. Ихэнх нь хэдхэн долоо хоногийн давтан сургалтаар багшлах үнэмлэхээ авсан байх жишээтэй. Багш дасгалжуулагч нар л ур чадвараа сайжруулбал хөлбөмбөгийн төрөл хөгжихөд маш том түлхэц болно.  

-Та нас сүүдэр 80 дөхөж яваа ч таны хөл хөнгөн, хараа хурц, сонсгол сайн юм. Ийм эрүүл чийрэг байгаагийн нууц нь хөлбөмбөгийн спортоор хичээллэсний ач тус байх тийм үү?

-Уг нь бол би аль 1987 онд тэтгэвэртээ гарсан юм шүү дээ. Ганц хоёр жил “Алдар” нийгэмлэгт цагийн дасгалжуулагч хийж байгаад 1989 оноос Биеийн тамирын хорооны дэргэдэх Спорт сургалтын төвд хүүхдийн хөлбөмбөгийн дугуйлан ажиллуулах болсон. Бүртгүүлэхээр хүүхдүүд ирэх болов уу гэж санаа зовж байтал 200 гаруй хүүхэд цугласан юм. Тэндээсээ шигшиж байгаад гурван насны ангиллаар 45 хүүхэд бүртгэж аваад тав зургаан жил хичээллүүлсэн дээ. 1995 онд “МонСол” хэмээх клубээ ажиллуулж байгаад 1998 оноос Монголын хөлбөмбөгийн холбооны хүүхдийн хөлбөмбөгийн дасгалжуулагчаар албан ёсоор ажиллах болсон. Энэ мэтчилэн хөл дээрээ явж, нүдээрээ харж байгаа цагт энэ спортоо хөгжүүлэхийн төлөө чадах бүхнээ хийсээр ирсэн, хийх ч болно. Үүний төлөөс нь эрүүл чийрэг бие бялдар юм даа. 

-Хөлбөмбөгийн ДАШТ-д аль улсын шигшээ багийг дэмжиж байв?

-Нидерландын багийг түрүүлчихээсэй гэж бодож байсан. Хөлбөмбөгийн ДАШТ-ээс гурван ч удаа мөнгөн медаль хүртсэн баг түрүүлэх бүрэн боломжтой. Харамсалтай нь төсөөлж байсан хэмжээнд хүртэл тоглож чадаагүй. Бразилийн шигшээ баг аваргын төлөө маш хариуцлагагүй тоглосон. 1958 оны дэлхийн аваргаар Бразилийн шигшээ баг дөрвөн довтлогч, дөрвөн хамгаалагч, хоёр хагас хамгаалагч гэсэн шинэ системээр амжилттай тоглосон. Урдаа дөрөв нь довтолно гэдэг сиймхий л гарвал эсрэг багийн хаалганд бөмбөг оруулдаг “босоо” байлаа. Шигшээ багийн бүрэлдэхүүн нь ч сайн байсан. Гаренчи, Пеле, Бава, Лагала, Диди нар багийн бүрэлдэхүүнд байсан. Энэ жилийнх шиг ганцхан хүн дээр довтолгоогоо төвлөрүүлж тоглодоггүй байсан. Тэр нь (Нэймар) бэртчихээр тэгээд л тоглолт нь унах жишээтэй. 

М.УУГАН-ЭРДЭНЭ