-2009, 2010 ОНЫ ЗУДААР УЛСЫН ХЭМЖЭЭНД 9.6 САЯ МАЛ ХОРОГДЖЭЭ-
Мичин жилийн зуд гэж ярьж бичих боллоо. Ажил муутай залхаг назгай хүмүүс, унхиагүй малчид л зуд турхнаас айдаг юм хэмээн Монгол Улсын гавьяат багш доктор, профессор Ш.Цэрэнпунцаг хэлж байна. Тэрээр манай редакцид зудын талаар бичиж ирүүлж байсан нийтэлж байна.
2009, 2010 оны зуднаар улсын хэмжээнд 9.6 сая мал хорогджээ. Налгар намар хэдэн сараар үргэлжлэх юм шиг хахир өвөл, хатуу зудыг таг мартчихсан газар орон, малчид цөөнгүй байгаа тухай телевизийн нэвтрүүлгийг хараад өөрийн эрхгүй л даанч дээ гэх бодол орж ирэх юм. Харин Дорнод, Говь-Сүмбэр аймгийн зарим сумын малчид өвөлжилтийн бэлтгэлээ бүрэн хангачихаад мичин жилийг өнтэй давахаар дор бүрнээ бэлтгэлээ базааж байгаа тухай МҮОНРТ-ийн сурвалжлагыг хараад сэтгэлд нэн өег санагдлаа. Дорнод аймаг энэ жил 1131 тонн өвс, 400 тонн тэжээл, 273 тонн гар тэжээл бэлтгэн базаажээ. Говьсүмбэр аймгийнхан бэлтгэсэн хадлан тэжээлээсээ илүү гарах 800-гаад тонныг бусад аймаг сумд руу зарах тухайгаа ярьж байх юм. Өвөл хаврын хатуу зуданд ингэж л бүх аймаг сумд эрвийх дэрвийхээрээ бэлтгэхсэн. Хадлан тэжээл бэлтгэх гэснээс манай залуус ямар ч залхуу, ажил хөдөлмөрт дургүй болоо вэ дээ. Дорнод аймгийн Халхгол сумын хадлангийн бригадын ахлагч П.Батсайхан гэх хүн мөн л телевизээр ярьж байх юм. Бас л даанч дээ гэж халаглаж үзлээ. Учир нь хадлангийн салаан дээр өдрийн 30000 төгрөг, сарын 900000 төгрөгөөр залуусыг ажиллуулах гээд чадаагүй тухайгаа ярилаа. Бүр өдрийн хоол, тамхи, ус, ундааных нь мөнгөнөөс гадна ямар ч татваргүй 900000-ыг өгье гэхэд ажиллах хүн олдохгүй байна гэнэ. Бид чинь хүүхэд, залуусаа яаж хүмүүжүүлээд байна даа. Ингээд зудын талаар товч сануулъя:
Малыг өвөлжүүлж хаваржуулах бэлтгэлийг сайн хангаж дулаан хашаа, байр, өвс, тэжээл, хужир, ус түлшээр бүрэн хангасан нөхцөлд зудын хор хөнөөл харьцангуй бага байх нь дамжиггүй.
ХАР ЗУД
Зун, намрын улиралд хур тунадас бага орж, гандуу байсан нутагт өвөл ч цас орохгүй байсаар бэлчээр хараар өвөлжихөд хүйтний эрч эрс чангаран бэлчээр, малын хэвтэр, бууц хайрах нь их болох байдлаар мал зутрахыг хэлнэ.
ЦАГААН ЗУД
Зун намрын улиралд хур тунадас орж бэлчээрийн гарц сайн байсан ч намрын сүүлч, өвөл, хаврын улиралд цас их орсноос үүдэн цасан бүрхүүл зузаан тогтож, түүний дор байгаа өвс, ургамлыг мал олж идэх аргагүй болохыг хэлнэ. Хэрэв цагаан зудтай үед богино хугацааны хүчтэй дулааралт болбол өвлийн улиралд цасан бүрхүүлийн гадаргуу мөстөж бүр ч хэцүүднэ.
ШУУРГАН ЗУД
Цас орох үеүдэд салхины хүч ширүүсч, цасан шуурга удаан хугацаагаар болох буюу үе үе хүчтэй үргэлжлэхийг хэлнэ. Шуурган зудны үед мал уруудах, осгох, цасан хунгарт дарагдаж үхэхээр барахгүй малчдын амь нас сүйдэхэд ч хүргэдэг аюултай.
ХҮЙТЭН ЗУД
Агаарын хэм өвөлд цельсийн -40 хэмээс дээш хэмжээгээр маш их хүйтэрч олон хоног үргэлжлэхийг хэлнэ. Хүйтэн зуданд мал өвчин эмгэг тусах, хээл хаях, осгож үхэх, бэлчээрээс тэжээл ашиглаж чадахгүй эрс турах зэрэг хүндрэлд ордог. Өөрөөр хэлбэл мал бэлчээрт гарч чадахгүй болдог.
ХАВСАРГАН ЗУД
Дээр дурдсан дөрвөн төрлийн зудын хоёроос гурав нь буюу бүгдээрээ давхцан хавсарч тохиолдохыг хэлнэ. Манай улсын 18 аймгаас 1943-1945 онуудад 11 аймаг ийм зуданд нэрвэгдэж байжээ. 1943 онд 589.9 мянга, 1944 онд 538.6 мянга, 1945 онд 3031.9 сая толгой мал зудаар үхэж байжээ. Үүнээс зөвхөн 1945 онд улсын хэмжээгээр зудаар үхсэн малын толгойн тоо урьдах хоёр жилийнхээс бараг зургаа дахин ихэссэн байна. Зөвхөн Завхан, Өвөрхангай, Төв, Говь-Алтай, Дундговь, Баянхонгор, Сүхбаатар зэрэг долоон аймагт 2.177.8 мянган толгой мал зудаар үхсэн бөгөөд улсын хэмжээнд өмнөх жилүүдийнхээс дөрөв дахин их байжээ. Зуданд их нэрвэгдсэн дөрвөн аймгийн Төв, Завхан аймгаас бусад нь бүхэлдээ говийн бүсийнх байжээ. Энэ бүсэд малын хашаа саравч бэлтгэсэн тэжээл юу ч байхгүй байж. 1941-1942 онуудад эдгээр нутагт маш их ган болжээ. Зуднаас учруулсан эдийн засгийн хохирлыг Ховд аймагт тохиолдож байсан зудаар төлөөлүүлэн толилуулъя.
ХОВД АЙМАГТ ТОХИОЛДОЖ БАЙСАН ЗУДЫН СУРГАМЖ
1944-1945 оны мичин жилийн зуд тус аймгийн бүх нутаг дэвсгэрийг хамарчээ. 1944 оны зун, намар улаан ган болсон учир Мөст, Цэцэг, Манхан сумын нутагт тарвага, цагаан зээр олон тоогоор харангадан үхэж байсны дээр арваннэгдүгээр сараас эхлэн олон дахин цасан шуурга тавьж хүйтний эрч асар их нэмэгдсэнээс олон мал хорогдож, малчдаас амь насаа алдах явдал ч гарчээ. 1967 онд тохиолдсон улаан морин жилийн зуднаар хүйтний эрч өдөрт -30-37 хэм, шөнөдөө -37-42 хэм хүрч байсан байна.
Ийм байдлаар 1967 оны арваннэгдүгээр сарын 5-наас 1968 оны гуравдугаар сарын 20 хүртэл 140 хоног үргэлжилсний дотор Дарви, Чандмань, Зэрэг, Манхан, Мөст, Мөнххайрхан, Мянгад суманд их, бага хэмжээний цас 28 удаа орж 14-20 м/сек хурдтай, 1-3 өдөр үргэлжилсэн цасан шуурга 15 удаа тохиожээ. 1967-1968 оны их зудад тус аймгийн нийт нутгийн 51.2 хувь, малын 66 хувь буюу долоон сум, мал аж ахуйн 41 бригад (хуучин нэрээр) хамрагдаж 220 гаруй мянган том мал, 150 мянган төл хорогдож, зөвхөн тээвэр, өвс тэжээл, нэмэгдэл ажиллах хүчний зардалд 9.5 сая төгрөг зарцуулжээ. Энэ нь тэр үеийн мөнгөний ханшаар 10 жилийн есөн дунд сургуулийн иж бүрэн барилга барих хэмжээний хөрөнгө байжээ. 1975 оны нэгдүгээр сард Алтайн цаадах гурван сумаас Алтай, Булган, Үенч бусад сумдын нутгаар их хэмжээний цас унаж цагаан зуд болж тавдугаар сарын 1 хүртэл үргэлжилж, 11.8 сая төгрөгийн илүү зардал гаргажээ. Энэ зуднаар аймгийн хэмжээгээр 180-аад мянган том мал 120 гаруй мянган төл хорогдож, малын өсөлтөд ноцтой бэрхшээл учруулж байжээ. Энэ зуд ОХУ-ын Байгалийн тойргийн цэргийн байлдааны зориулалтын том онгоцууд Мөст, Цэцэг, Дарви сумдад Улаанбаатараас өвс тэжээл шууд буулгаж байжээ. Хамгийн сүүлийн жишээ л гэхэд 2009, 2010 оны зуднаар хамгийн их буюу 9,6 сая мал хорогдсон байна.
Зуд иймэрхүү аюул хөнөөлтэй байгалийн ноцтой гамшиг юм.
ЗУДААС СЭРГИЙЛЭХ АРГА
Зудаас урьдчилан сэргийлэхийн тулд манай малчид,
1. Зун, намрын улиралд малаа отроор дээд зэргийн тарга хүч авахуулдаг.
2. Ах дүү, айл, саахалтаараа өвс, тэжээл, хужир, давс, түлш, хөх бууц нөөцөлдөг.
3. Бэлчээрийг алсын ойрын нөмөр нөөц гэж маш нарийн хуваарьтай ашигладаг.
4. Гар тэжээлийг төрөл бүрээр бэлтгэж ядарч доройтсон малаа тордож тэжээж тэнхрүүлдэг.
5. Малчин өрхийн хүн бүр дулаан дээл, гутал, малгай зэрэг хувцсаа базааж бэлтгэдэг.
6. Ахмад малчид маань өвөл, хаврын улиралд хэрэглэх хоолны гурилаа хүртэл хэрчиж, махаа хөшиглөн, боов боорцгоо их хэмжээгээр хийж тусгай уут саванд хадгалж хэрэглэдэг байна.