Хичээлийн дүрэмт хувцас дээр ганган улаан зангиа зүүсэн охид, хөвгүүд бие бие рүүгээ бөмбөлөг шидэж, зарим нь сургуулийн заалаар араас нь хөөцөлдөн гүйлдэнэ. Бүгд л баяр баясгалантай байх аж. Харин ангид эцэг, эхчүүд “бужигнана”. Аавууд хананд юм өлгөх, ширээ сандал зөөх зэрэгт дайчлагдаж байхад ээжүүд хүүхдүүдийн бүтээлийг наах, эмхэлж цэгцлэх зэрэг нарийн чимхлүүр ажлуудад ханцуй шамлан оржээ. Энэ бол Монгол-Германы хамтарсан 38 дугаар сургуулийн Д.Цэнгэл багштай 1(11) ангид өрнөж байгаа дүр зураглал юм.
Эрдмийн их далайд хөл тавьж, уншиж бичиж сурсан бяцхан багачууд эцэг эх, өвөө эмээ, ах дүү, багш нарынхаа өмнө тайлангаа тавих энэ мөч олон хүний сэтгэлийг баясгаж, бас догдлуулжээ. Ангиа тойруулан дэлгэсэн бүтээлийг бүх хүн шимтэн сонирхох аж. Зарим нь ээж, аавдаа зориулж шүлэг бичсэн бол бяцхан наамал хийж, цаасаар цэцэг урласан нэг нь ч байв. Мөн хүүхэд бүрийн танилцуулгыг ханаар өлгөжээ. Цонхны тавцан дээр эгнүүлэн тавьсан ууттай бэлэгнүүд бяцхан сурагчдын харааг булааж, сониуч нэг нь хэрэгт дурлаж өнгийн харах нь хөгжилтэй. “Танайд өнжье” булангаа зургаан настнуудын эрдмийн баяраас бэлтгэхээр ирсэн бидний хувьд ч эерэг дулаан энергид умбаж байлаа.
Товлосон цаг болж урлагийн зааланд эхлээд эцэг эхчүүд хуран цуглав. Удалгүй хүндэтгэлийн ая эгшиглэж бяцхан сурагчид цувран орж ирэхэд алга нижигнүүлэн ташлаа. Мөн камерын гэрэл гялалзана. Сурагчдад ч туйлын тааламжтай байгаа бололтой. Бүгд л нүүрэндээ мишээл тодруулж, гараараа даллаж байв. Тус анги 43 сурагчтай.
Хөвгүүд хамгийн олон буюу 25-уулаа. нь охид аж. Эцэг, эхийн төлөөллийн хараа хяналт дор сугалааны зарчмаар хэн ямар үсэг болохыг шийдсэн байна. Мэдээж 35 үсэг бий. Тиймээс 10 хүүхдэд үсэг давхардуулан өгчээ. Өөрөөр хэлбэл, ы, ий, е, ь, ъ тэмдэг зэрэг үсэг эрэгтэй, эмэгтэй хүүхэд аль аль нь болсон гэсэн үг юм.
СУРАГЧДЫН ЦАНГИНАСАН ДУУНД УЯРНА
Үсэглэлийн баярт арваад хоногийн өмнөөс бэлтгэж эхэлсэн тухай Д.Цэнгэл багш ярьсан. Ер нь эцэг эх, хүүхэд, багшийн хамтын ажиллагаа тун чухал аж. Тиймээс эцэг, эхчүүдийг таван багт хувааж хамтран ажилладаг тухай хэлсэн юм. Тухайлбал, үсэглэлийн баярыг “Хэрэглэгдэхүүн” баг хариуцан багшид тусалсан байна. Уг багийн эцэг эхчүүд бичиг цаас боловсруулах ажилд чадамгай тул ийн сонгосон гэнэ. үлдсэн багууд “Авьяас”, “Спорт”, “Эрүүл мэнд”, “Төлөвшил” гэсэн нэртэй. нэрнээс нь харахад юуг зохион байгуулах, ямар чадвартай хүмүүс болохыг таньж болно. үүнд өвөө, эмээгийн гавьяаг дурдахгүй өнгөрч болохгүй. Эцэг, эхийн ажлыг хамгийн их нугалж, арын албыг дааж яваа хүмүүс гэдгийг багш онцоллоо. Тэд хүүхдүүдийг сургуулиас нь авах, даалгавар хийлгэх, зааж зөвлөх, амраах зэргээр бараг эцэг, эхээс илүү анхаарал халамж тавьдаг байна.
Урлагийн зааланд эгнэн зогссон бяцхан багачууд бэлтгэлээ сайн базаасан нь харагдана. Микрофон үлээж шалгана. Эгнээгээ зөв эзлэхийг нэгэндээ сануулна. Эгшиг долоон үсэгнээс эхэлж, туслах дөрвөн эгшиг, заримдаг гийгүүлэгч гэх зэргээр дуулсаар хамгийн сүүлд цагаан толгойн дуугаа хамтаа дуулав. Дуугаа цовоо цойлгон дуулж, зааланд цугласан эцэг эх, өвөө эмээ нарын сэтгэлийг уяраагаад авлаа. Мөн ах, эгчээ дэмжихээр ирсэн дүү нарыгаа хөөргөн баясгав.
Ихэнх үсэглэлийн баяр дээр хүүхэд тус бүр өөрийн үсэгнийхээ шүлгийг уншдаг. Тэгвэл 1(11) ангийнхан хоор болж дуулсан нь сонин содон байлаа. Энэ нь багаараа ажиллах, үсгээ нүдэлж улам баталгаажуулах зэргээр олон талын ач холбогдолтой аж. Эцэг, эхчүүдийн хувьд ч амьдралдаа үзсэн хамгийн сайхан тоглолт хэмээн ам булаалдан ярилцаж байлаа. Арга ч үгүй юм. үр үндэс гэдэг амьдралын утга учир хийгээд баяр баясгалан байдаг билээ.
Тайлант тоглолтоо хааж зургаан настнууд
“Үзэг барьсан турьхан гарт минь
Үг холбох аргыг заасан
Бага ангийн багшдаа баярлалаа
Балчирхан би чинь бичиж сурлаа…” хэмээн цангинатал дуулна. Сурагчдынхаа дунд цэцэг барин зогсох багшийн магнай тэнийж байгаа нь харваас андашгүй. Багш хүний мэргэжлээрээ бахархах хамгийн сайхан мөч энэ биз ээ.
“БАГА АНГИЙН ХҮҮХДҮҮДТЭЙ АМЬДРАЛАА ХОЛБОСОН МИНЬ АЗ ЗАВШААНТАЙ ХЭРЭГ”
Зургаан настнуудад хичээл заана гэдэг багшаас нөр их хөдөлмөр, мэдлэг чадвар, арга барил шаарддаг. Тийм ч учраас 1(11) ангийн багш Д.Цэнгэлийг энд онцлохоос өөр аргагүй. Тэрбээр боловсролын байгууллагад 20 шахам жил ажиллаж байгаа туршлагатай багш аж. Өмнө нь таван анги төгсгөж, одоо зургаа дахь нэгдүгээр ангиа хүлээн авсан нь 1(11)-гийнхэн юм. Д.Цэнгэл багш “Бага ангийн хүүхдүүдтэй амьдралаа холбосон минь аз завшаантай хэрэг” хэмээн сэтгэл догдлон хэлсэн нь мэргэжилдээ хичнээн хайртай болохыг илэрхийлсэн. Хүүхэд нэгдүгээр ангидаа уншиж, бичих чадварыг бүрэн эзэмших учиртай. Улмаар хоёрдугаар ангид дүрэм үзэж эхэлдэг. Тиймээс маш сайн ажиллаж, 1,2 дугаар ангид нь мэдэх ёстой зүйлийг бүрэн таниулж, зөв сурах арга барилыг эзэмшүүлж чадвал анги ахих тусам сайжраад явдаг гэдгийг онцолсон. Ер нь багш ам нээх бүртээ хүүхдээ хэрхэн сайжруулах, анхаарал тавих тухай зөвлөгөө мэдээллийг өгдөг зуршилтай юм байна. Ямар ч зүйл асуусан нэг мэдэхэд “хүүхэдтэйгээ зөв ажиллахын тулд…” хэмээн нөгөө зүйл рүүгээ “хадуурчихна”.
ЭЦЭГ, ЭХИЙН АНХААРАЛ ХАЛАМЖИЙГ ЮУ Ч НӨХӨЖ ЧАДАХГҮЙ
Хавар нь цэцэрлэгтээ эрхэлж байсан багачууд намар нь дэвтэр, номоор дүүрэн том цүнх үүрч, өдөрт 4-5 цагаар ширээний ард сууж үсэг, тоо нүдэлж, гараа чилтэл юм бичээд, орой нь гэрийн даалгаврын ард гарах гэж эцэг, эхийн зэмлэл, бүр заримдаа “алганы амт”-ыг үзнэ гэдэг том сорилт. Эцэг, эхчүүдийн хувьд ч мэдээжийн, ойлгомжтой зүйлийг хүүхэд нь мэдэхгүй байгаа юм шиг санаж, зэмлэхийг түрүүнд тавьдаг нь нууц биш. Багшийн хэлснээс хүүхдийг ахицаар нь үнэлэх нь хамгийн чухал болохыг ойлгосон. Тодруулбал, хүүхэд ямар ч байж болно. Удаан ойлгож, бичдэг. Анхаарал төвлөрөл сул, нэг зүйлийг олон дахин хэлүүлж тархиндаа суулгадаг гэх зэрэг нийтлэг төлөв бий. Тэгвэл ямар байх нь чухал биш. Харин тэр түвшнээсээ хэрхэн ахиж дэвшиж байна вэ гэдэг нь үнэлгээний гол үзүүлэлт аж. Анх байсан түвшингээсээ ахиц гараад л байвал нэг л мэдэхэд бусадтайгаа нэг түвшинд хүрч, улмаар энэ хичээл зүтгэлээрээ хошуучилж болдог байна. Үүний тулд тасралтгүй ажиллагаа хэрэгтэй гэдгийг Д.Цэнгэл багш хэлсэн. Завгүй байлгаж, өдөр бүр уншлага хийлгэж, үеийг нь маш сайн нүдлүүлэх хэрэгтэй аж. Үеэ нүдэлсэн хүүхэд уншиж, бичихдээ сайн байдгийг онцолсон юм.
Манай эцэг, эхчүүд хүүхдүүдтэйгээ ажиллах арга барилаа мэдэхгүйгээс загнаж зэмлэх нь их байдаг тухай багшаас тодруулахад “Хүүхдүүд гэнэн цагаан шүү дээ. Тэд хичээлдээ ирэхдээ аав, ээж загнасан, би уйлсан гэх зэргээр хэлдэг. Миний шаардлага бас хатуу. Би хүүхдүүддээ нэгдсэн шаардлага тавьдаг. Тиймээс эцэг, эхчүүд хүүхдүүдээ гэртээ очиход нь өндөр дуугаар шаарддаг байж болохгүй. Гол нь хичээл хийхэд юуг ойлгохгүй байна, тэрийг ойлгуулахын тулд ямар арга барилаар, хэрхэн ажиллах вэ гэдгийг мэдэх ёстой. Багшаас лавлаж асуух нь чухал. Хүүхдийнхээ онцлогийг судлаагүй байж бусдын хүүхэдтэй харьцуулаад загнаад байж болохгүй” хэмээсэн. Мөн “Авиа үсэг таниулах миний онцлог байдаг. Танин мэдэхүй талаас нь их ажилладаг. Үзүүлэн их ашиглана. Заавал самбар дүүрэн үзүүлэнтэй явдаг. Үгээ хэлнэ. Үгээ өгүүлбэр болгоно. Жишээ нь, А үсэг заалаа гэхэд тус үсэг орсон нэртэй хүүхдүүдийг гаргаж ирнэ. Ингээд нэг нэгээр нь хэлүүлээд явна. Зүгээр амаараа хэлээд нэмэргүй. Үеээ нүдлэх нь хамгийн чухал. Үеийг автоматаар цээжлүүлэх хэрэгтэй. Ингэж чадсан хүүхэд заавал уншиж, бичиж чадна” гэж захисныг анхаарах хэрэгтэй биз ээ.
СУРАГЧИД ЯДРАХААР ГАРАА ДЭРЛЭЭД УНТЧИХНА
Хүүхдүүд нэгдүгээр ангид ороод их ядардаг байна. Анх эхний цаг дээр гараа дэрлээд шүлсээ гоожуулаад унтах тохиолдол олон байсан аж. Дуудахад нүдээ нухлан босоод ирдэг ч цаанаа л нэг унтаа байдалтай байдаг гэнэ. Багш “За миний хүү ариун цэврийн өрөө ороод нүүрээ угаагаад ир” хэмээн явуулахад хэсэг хугацааны дараа цовоо цойлгон болоод ороод ирдэг тухай хэлсэн. Харин одоо хичээлдээ дасаад энэ байдал арилжээ.
Багшийн эцэг, эхчүүдэд хандаж хэлсэн дараагийн чухал зүйл бол үр хүүхдэдээ цаг их гаргаж байх ёстой гэсэн үүрэг даалгавар юм. Д.Цэнгэл багш “Зарим эцэг, эх хүүхдүүдээ өдөр өнжүүлэхэд даатгадаг. Яалт ч үгүй ажилтай учир ингэхээс өөр арга байдаггүй байх. Үүнийг би ойлгодог. Гэхдээ өдөр өнжүүлэх бүхэн эцэг, эхийг орлох хэмжээний анхаарал тавьж чадаж байна уу гэвэл эргэлзээтэй. Өглөө 7:00 цагт өдөр өнжүүлэхэд оруулж өгөөд орой 18:00 цагт хичээл тарахад авахаар хүүхэд их ядарна. Ингэснээр хичээлээ ойлгохоос эхлээд хүндрэлтэй зүйл их. Тиймээс хүүхэдтэйгээ цаг зав заавал гаргаж ажиллаж байх ёстой” хэмээлээ. Ер нь эцэг, эхийн ажиллагаа дутсанаас болж хүүхэд нэг хоцорчихвол бусдыгаа гүйцэж түрүүлэхэд ихээхэн цаг ордог байна. Сургуульд удахгүй хүүхдээ элсүүлэх эцэг, эхчүүд ч үүнийг анхаараад авахад илүүдэхгүй.
ХҮҮХДҮҮДЭЭ ХАРААД БҮХНИЙГ МАРТДАГ
Эрдмийн баярын зураг татуулах, хүүхдүүддээ дурсамжийн зүйлс өгөх зэргээр завгүй гүйх багшаас та мэргэжлийнхээ юунд нь их хайртай вэ, хүүхдүүдтэйгээ хамт байхад ямар байдаг вэ хэмээн асуухад нүднээс нь баяр баясал, догдлол улам бүр ундарсан юм. Багш “Хүний амьдрал өдөр бүр аз жаргалтай байдаггүй. Эрээн бараантай, бүх зүйл ээлжилдэг. Заримдаа тааламжгүй зүйл тохиолдсон үед сургуулийн хаалга татаад, анги руугаа ороод хүүхдүүдээ хараад л бүхнийг мартдаг. Хүүхдүүдийг маань инээд, шуугиан бүх зүйлийг гэгээлэг болгодог. Ер нь анги руугаа орохоор л би бүхнийг мартчихдаг юм. Тэгээд ажлаа тараад гараад явж байхад гэрээс залгаж тэгнэ ингэнэ, тийм зүйл авчирна гэсэн яасан бэ гэж сануулж байх жишээтэй. Миний анх багшилж байсан хүүхдүүд одоо ахлах ангид орж, зарим нь их сургуулиа дүүргэж ажил амьдралд хөл нийлүүлэн алхаж байна. Заримтай нь фэйсбүүкийн найзууд. Тэгээд оруулсан постыг нь уншихаар тэднийгээ өөрийн мэдэлгүй анхаараад байдаг. Манайхан намайг хааяа урина. Тэгээд уулзаад суухаар би хэлдэг юм. Чи тэгсэн үү, ингэсэн үү гэх зэргээр ярихаар та яаж мэдсэн юм бэ гэж гайхдаг. Багш хүн судлаач, сэтгэл зүйч болдог. Заримдаа над руу залгаад зөвлөгөө авна. Саяхан ангидаа байж байтал одоо оюутан болсон 10 гаруй сурагч маань гэнэт ороод ирсэн. Том залуучууд ороод ирэхээр би уйлчихсан. Багш мэргэжлийн нэг сайхан нь энэ юм даа” хэмээн ярилаа.
1(11) ангийнхан ч мөн сайн суралцаж, багш, эцэг, эх, өвөө эмээгийнхээ ачийг бага ч болов хариулах нь гарцаагүй биз ээ. Бүгд л их цовоо цойлгон, найрсаг, бас ч гэж сурлагын амжилтаараа тэргүүлдэг байна. Эрдмийн баяр нь таалагдаж байна уу, бүгд хичээлдээ сайн шамдаж байгаа биз дээ гэхэд дуу нэгтэй л “Тийм ээ. Гоё байна. Манай ангийнхан нэг нэгэндээ тусалж сайн суралцдаг” хэмээн хариулах аж. Мөн дэггүйтэх үе байдаг ч багшийнхаа үгийг сайн сонсож үгэнд нь ордог гэдгийг хэлж байсан.
БАГШДАА, АНГИЙНХАА НАЙЗУУДДАА БҮГДЭД НЬ ХАЙРТАЙ
Тэдний дундаас “ъ” болсон Н.Бэлгүдэйтэй ярилцлаа.
-Анх хичээл хийх хэцүү байсан уу. Одоо даалгавраа сайн хийж байгаа биз дээ?
-Эхэндээ хэцүү байсан. Дараа нь хичээлээ хийсээр байгаад одоо амархан болчихсон.
-Сурахад хамгийн хэцүү ямар үсэг байв?
-Ф үсэг. Анх хэлэхэд хэцүү, бас уншихад сонин санагдаад байсан.
-Ямар хичээлд дуртай вэ?
-Тооны хичээл гоё. Өгүүлбэртэй бодлого бүр гоё.
-Хичээлээ хэнтэй хийх дуртай вэ. ангидаа олон найзтай байх?
-Баяржавхлан, Тэмүүлэн хоёртой хичээл хийх дуртай. Бид гурав бие биедээ их тусалдаг. Бас нэг юмаа мартчихсан байвал харамлалгүй өгдөг. Ер нь ангийнхаа бүх хүүхэдтэй найзууд.
-Том болоод ямар мэргэжилтэй болохыг хүсдэг вэ?
-Нисгэгч, зохион бүтээгч болохыг хүсдэг. Өөрийнхөө зохиосон онгоцоор хүүхэд, мөнгөгүй хүмүүсийг авч ниснэ ээ.
-Ангийнхаа найзууд, багшдаа хандаж юу хэлэх вэ?
-Багшдаа, ангийнхаа найзууддаа бүгдэд нь хайртай шүү. Үгэнд нь сайн ороорой гэж хэлье.
ЭМЭЭ, ӨВӨӨ ДЭЭРЭЭ ӨССӨН ХҮҮХДҮҮД ХЭВЛҮҮХЭН БАЙДАГ
Бага ангийн хүүхдүүдийн дунд хөгжилтэй зүйлс олон тохиолддог байна. Д.Цэнгэл багш Говьсүмбэр аймагт 10 орчим жил ажиллажээ. Нэг удаа сурагчийн ширээн дээр байсан номыг шууд аваад сурагчдад энэ даалгаврыг хийх ёстой хэмээн тайлбарлаж байтал номны эзэн харж байснаа “Хүний юмыг өөрийн юм шиг авчихлаа” гэсэн байна. Эмээ, өвөө дээрээ өссөн хүүхдүүд ийм хэвлүүхэн байдаг аж. Мөн яагаад гүйгээд байгаа юм бэ гэхэд “Би жоохон л хурдалсан ш дээ” гэх зэргээр хэлж, багшийг тавих тайлбаргүй болгох тохиолдууд байдаг тухай ярив. Түүнчлэн, Говьсүмбэр аймгийн бага ангид багшилж байхад тохиолдсон нэгэн явдлыг өгүүллээ. Тэрбээр “Мартын найман болоход хөвгүүд нь охиддоо бэлэг өгдөг. Тэр тохиолдол бүрт манай ангийн нэг охин бэлэггүй үлддэг байсан юм. Ээж аав нь анхаарал муу тавьдаг. Амьдрал ахуй нь зутруухан. Эрүүл мэндийн хувьд сайнгүй. Байсхийгээд эмнэлэгт хэвтдэг охин байлаа. Тийм болохоор хөвгүүд тэрийг сугалахгүй гэж боддог юм шиг байгаа юм. Би ч гадарладаг. Тиймээс санаа зовдог байлаа. За тэгээд сугалаа сугаллаа. Хэн нь сугалсан бол гээд ажиглаад байлаа. Тэгсэн нэг бор хүү сугаллаа. Ширээндээ очоод суулаа. Ярвайж байна. Дургүйцэж байна. Ширээ нэг цохиж авч байна. Гэтэл араас нь нэг найз “хэнийг сугалсан бэ” гэж асууж байна. Сонсоод л байлаа. Тэрийг сугалсан, би лав бэлэг өгөхгүй гэж байна шүү. Тэгтэл нөгөөх нь “чамайг өгөхгүй болохоор хэн өгөх юм” гэж байна. Тэгсэн “өгөхгүй л гэсэн бол өгөхгүй” гээд гүрийж байгаа бололтой. Би ч очоод гуйлаа. Бэлэг өгөхгүй гэж байгаа юм биш биз дээ гэлээ. Тэгсэн ард нь сууж байсан найз нь гэнэт “чи ямар гэр бүл болж амьдрах гэж байгаа биш. Зүгээр л бэлэг өгөх юм чинь өгчих за юу” гэдэг юм даа. Тэгсэн нөгөөх нь нээрээ тийм шүү дээ гээд инээгээд. Ямар хөөрхөн хэлдэг юм бэ гэж бодсон. Надаас илүү сэтгэж байгаа байхгүй юу. Би ухаанаа олохгүй яая даа гэж байхад тэгж хэлсэн” хэмээн ярив.
БАГШДАА БАЯРЛАЛАА
Онц дүнгийн төлөө бус зөв хүн болгож төлөвшүүлэх нь чухал болохыг багш захисан. Ялангуяа, хүүхдүүдийг багаас нь номтой нөхөрлүүлж, уншиж, сэтгэж сургах хэрэгтэй аж. Ахлах ангид ороод номтой нөхөрлөнө гэвэл хэцүү. Тиймээс багаас нь номтой нөхөрлүүлснээр ядаж л сууж сурна, улмаар номонд дуртай болсоноор цэгцтэй зөв мэдээллээр хангагддаг байна. Фэйсбүүк хөгжих, интернэтээс олон төрлийн мэдээлэл авах болсноор сөрөг үр дагавар ч гарах болсон байна. Тухайлбал, мэдээллээр илүү их хангагдсанаар тэндээсээ зөв бурууг нь шүүж чаддаггүй. Ингэснээр их мэдэгч болчихсон. Тэгээд багшийн өмнөөс заавал тайлбар тавьдаг гэх зэрэг сөрөг хандлага гардаг аж. Тиймээс номтой нөхөрлөхийг эрхэм багш захисан юм.
Г.БАТЗОРИГ
Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН