Монголчууд Япон руу шимийн архинаас авахуулаад янз бүрийн юм гаргах сонирхолтой байгаа гэнэ. Японы Хөдөө аж ахуй ой, загас агнуурын яамны мэргэжилтэн Мацүмото Рюүхэйгийн хэлснээр бол Монголоос Япон руу малын гэдэс, шийр, булчин шөрмөс, ямааны самнаагүй ноолуур, ноос гаргажээ. Сонирхолтой нь Монгол мал аж ахуйн орон гэдэг ч Японоос үхрийн мах импортолдог. Түүнээс гадна тахианы мах, хуурай сүүнээс авахуулаад, модон эдлэл хүртэл авсан байх юм. 2014 онд япончууд АНУ, БНХАУ, Австрали, Канад, Тайландаас ихэнх хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүнээ импортолжээ.“Монголчууд Японд хөдөө аж ахуйн бараа бүтээгдэхүүн гаргахын тулдэнэ улсуудтай өрсөлдөх хэрэгтэй болно” гэж Мацүмото Рюүхэй сануулсан. Өнгөрсөн жил япончууд гаднаас импортолсон эрдэнэшишийнхээ 84 хувийг АНУ-аас авсан бол үхрийн махаа ихэвчлэн АНУ, Австралиас шилсэн байх жишээтэй. Монгол-Японы төвд болсон “Монгол, Японы хөдөө аж ахуйн салбарын анхдугаар форум”-ын үеэр дээрх яриа өрнөлөө. Хүнс, хөдөө аж ахуйн яамны газрын дарга Ц.Баярмаа Монголоос Япон руу бүтээгдэхүүн экслортлоход хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүний гарал үүсэл хэмээх сэдэв сөхөгддөгийг онцолсон. Малын гаралтай бүтээгдэхүүнээ тэрбээр “Жаргалтай монгол малаас гарсан бүтээгдэхүүн” хэмээн сурталчлаад авахаа мартсангүй. “Малаа эрүүлжүүлсний дараа танайхаас мах авъя” гэвэл хэцүү. Анхны цэгээс нь хамтарч ажиллах хэрэгтэй байна гэж газрын дарга уриалсан шүү. Урьд нь ч монголчууд Япон руу адууны мах, муур нохойн хоол зэргийг гаргаж байжээ. “Цэвэр цөцгийн тос авъя” гэж Японы талаас хүссэн удаатай. “Эрэлт хаана ч байдаг” гэж Ц.Баярмаа хэлсэн. Харин түүнийг дагадаг хорио цээр, бүтээгдэхүүний гарал үүслийг тодорхойлох, махан дахь эм тариа, пестицидийн үлдэгдлийг тодорхойлох гэх мэт чамбай шаардлагуудад манайхан бүдэрчихдэг. “Бидэнд өргөн боломж өгсөн, түүнийг дагаад чанар, аюулгүй байдал хариуцлага нэхэгддэг” гэж Ц.Баярмаа хэллээ. Японы зах зээлд экспортлоход квотын болон гаалийн тарифаас үе шаттайгаар чөлөөлсөн бараа гэдэгт хагас боловсруулсан үхрийн махан бүтээгдэхүүн, сүү аарц, зөгийн бал, гоймон болон гурилан төрлийн бүтээгдэхүүн бяслаг гэх мэтээр үргэлжилнэ. Шизүока мужийн захирагч Кавакацү Хэйта лав танилцуулгадаа “Энэ оны нэгдүгээр сард манай хүнсний нэгдсэн үзэсгэлэн худалдаанд Монголын гурвалжин будааны гоймон болон Монголд үйлдвэрлэсэн баяжуулсан гоймонг танилцуулж иргэдээс өндөр үнэлгээ авсан” хэмээн онцолсон. “Экспортын бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэхэд хамтарсан төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлэх” саналыг Хүнс, хөдөө аж ахуйн яамнаас дэвшүүлэв. Монгол, Японы төвийн хурлын танхим дүүрэнхүн сууцгаажээ. Энд дотоод гадаадын 200 гаруй аж ахуйн нэгжийн төлөөлөл хүрэлцэн ирсэн байлаа.Танилцуулгын үеэр монголчууд бас япончууд ч их л анхааралтай сууж, тэмдэглэл хийцгээнэ. Форумын нээлтэд Хүнс, хөдөө аж ахуйн сайд Р.Бурмаа, Япон Улсаас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд бүрэн эрхт Элчин сайд Такенори Шимизү нар байлцлаа. Харин Монгол, Японы парламентын бүлгийн дарга Д.Ганхуяг, Су.Батболд гишүүн нар “хуримын генерал”-ын үүрэг гүйцэтгэж, чимэг болж хэсэг суув. Танхимд суугаа хүмүүс дунд УИХ-ын экс гишүүн, Ц.Сэдванчиг, өмнө нь Хүнс хөдөө аж ахуйн сайд байсан өдгөө Монголын чацаргана тариалагч, үйлдвэрлэгчдийн үндэсний хороог тэргүүлж буй Д.Насанжаргал, Монгол, Японы хөдөө аж ахуйн нийгэмлэгийн тэргүүн Т.Хасбаатар нар харагдсан. Д.Насанжаргал гуай “Бүтээгдэхүүнээ Японд гаргах сонирхол бий. Япончуудих сонирхдог ч түүхий эдийн нөөц, боловсруулалтын технологи, бүтээгдэхүүний нэр төрөл, олон улсын стандарт гээд асуудал бий” гэсэн юм. Зарим сүйхээтэй нөхөд япончуудтай хамтарч бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэснийгээ экспортолдог байна.
Япончуудтай хамтарч ажиллах,бизнесийн түншээолохоор ирсэн амбицтай залуусын нэг нь А.Дорждэрэм. Тэр GIMEX компанийн ерөнхий менежер аж.Энэ нь “green food imfort and export” хэмээх үгсийн товчлол юм байна. Тэд “Гэртэй монгол будаа” хэмээх төслөө танилцуулсан. Цагаан будааг эх орондоо тариалах экспортлох том зорилго тээж яваа гэнэ. Өөрсдийн тариалсан “Хөсөг” нэртэй гоё савалгаатай будаагаа тэрбээр индэрт авч гарсан юм. “Хөсөг” будаа нь 5000 төгрөгийн үнэтэй. Далайн тээврээр оруулж ирдэг ажээ. Харьцангуй үнэтэй буй ньзамын зардлаас гадна тухайн будаа жасмин буюу хом мали хэмээх дээд сортынх гэдэгтэй холбоотой аж. Сонирхолтой нь тэрхүү будаагаа Лаос улсад тариалсан аж. Тус улсын газар тариалангийн томоохон компани болох “Павина”-тай хамтарч, тэдний 200 га газарт тариалалт хийжээ. Ойрын гурван жилдээ тэд Монголд ургах тэсвэртэй сайн сортын үр гаргаж авах гэнэ. Хятадад дээд сортын будаа ургадаг Хар мөрний орчим судалгаа хийж үзээд, орчин нөхцөл ойролцоо хэмээн Ховдын Буянт, Гов-Алтайн Шарга, Цогтсум, Баянхонгорын Баянлиг сумын нутгийг тоочигложээ. Будаа +35 хэмтэй, ус хөрс нь тохирсон нөхцөлд 125-135 хоногт ургадаг юм байна. Манайхан эрүүл мэндийн шинжилгээгүй, гарал үүсэл нь тодорхой бус 50 тонн цагаан будааг “зооглодог” гэнэ. Ядаж л өөрсдөө тариалдаг болчихвол буух эзэнтэй буцах мөртэй болох юм.1991 онд япончууд Дорнодод цагаан будаа тариалах санал тавьж байсан гэсэн. Манай залуус япон түншүүдээ олж авах байх аа. Монгол хүний цагаан будааны жилийн дундаж хэрэглээ 21 кг байдаг бол хятад хүнийх 80 кг, харин америк хүн бол 11 кг байдаг гэсэн статистик бий.
Уг форумыг Хүнс хөдөө аж ахуйн яам, Монгол, Японы хөдөө аж ахуйн хамтын ажиллагааны нийгэмлэг зохион байгуулжээ. Монгол, Японы хөдөө аж ахуйн хамтын ажиллагааны нийгэмлэгийн тэргүүн Когэ Иссэй гуай мэндчилгээндээ Монголд анх ирээд төрсөн сэтгэгдэлээ өгүүлсэн юм. “Миний бие Монголд анх ирээд зах хязгааргүй ихтал хээр, цэлмэг хөх тэнгэрийг гайхан биширч, энэ сайхан нутагт Монголын тал нутаг дахь хүүхдийн төвийг байгуулах санаа төрсөн юм. Энэхүү төв нь Японы бага дунд сургуулийн сурагчдыг хүлээж авч, Монгол оронтой танилцуулж. амраасаар долоо дахь жилтэйгээ золгож байна” гэсэн. Когэ Иссэй гуай Монголын сул болон давуу талыг өөрийнхөөрөө тодорхойлов. Дэлхийд тэргүүлэх эрдэс баялгийн нөөцтэй орны нэг. Хөх тэнгэр, гялалзан харагдах оддын орон. Сэвшээ салхитай, хязгааргүй өргөн уудам цэвэр ариун хээр тал, чадварлаг үндэстэн гэдэг мэдээж давуу тал. Харин сул тал нь “Далайд гарцгүй орон, дэд бүтцийн хөгжил сул, хүн ам хэт цөөнтэй, хатуу ширүүн өвөлтэй” гэсэн. Харин Хоккайдогоос ирсэн япончуудын хувьд “хатуу ширүүн өвөлтэй” гэдгээрээ бидэнтэй дотносож байв. Хоккайдогоос ирсэн багийнхнаа төлөөлж, Үрата Ёшинори гуай танилцуулга хийлээ. Чухамхүйтэн сэрүүн бүсийн хөдөө аж ахуйн технологи нь монголчуудад хэрэг болно гэж тэд найджээ. Хоккайдогийн технологи, ноу хау гэдэгтээ тэд дулаан орон сууц, газрын хөрсний дулааны систем, хүйтэн сэрүүн газрын цэцэрлэгжүүлэлт, ахуйн хаягдал ус цэвэрлэгч байгууламж, био жорлон цэвэрлэгч танк зэрэг орчинд ээлтэй загвар хотын бүтээн байгуулалтыг санал болгов.Хөдөө аж ахуй, хүнсний боловсруулалтын салбарт хамтарч ажиллах боломжтой гэлээ. Хөрсөө боловсруулахын тулд ахуйн хог, малын ялгадас зэргээс гаргаж авсан бордоо хийх технологи, нарны эрчим хүчийг ашигласан хөдөө аж ахуйн техник, хүлэмжийн аж ахуй гээд тэдэнд монголчуудад зааж сургах юм олон. Монголд Япон хоолны газар цөөнгүй.Хоккайдод ч бас “Дархан” гэдэг монгол зоогийн газар бий гэнэ шүү. “Монгол хүний хүн чанар, байгаль,хоол унд нь Хоккайдогийн хүмүүстэй адил” гэж тэр хэлсэн юм.
Харин Хоккайдогийн Токочи хэмээх хотод барилга болон зоогийн газрын бизнес эрхэлдэг Хаяаши Хидэясү “Монголчууд хүнсний ногоогоор тогтмол хангаж чадахгүй байгаа учраас гадаадаас ногоо оруулж ирдэг. Тариачид ногоогоо хураагаад агуулах зоорь байхгүйн улмаас шууд хямдхан борлуулахаас аргагүйд хүрдэг” хэмээн ярьсан. Тиймээс тэд ЖАЙКА-гийн шугамаар Токочид хэрэглэдэг загвар зоорийг Монголд барихаар ажиллаж буй. Тэдний хүйтнийг тэсвэрлэх хямд зоорь Борнуур суманд баригджээ. “Бармаш”-ынхан гүйцэтгэж, япончууд технологийг нь импортолж буй. Цас мөс ашиглан хадгалсан төмс чихэрлэг амттай болдог гэнэ. Улаанбаатарт зоорь нэвтрүүлэх тэдний сургалтыг ногоочид ихээр сонирхох нь лав. Д.Насанжаргал гуай ч тэр чиглэлээр яриа хэлэлцээр хийхээр зэхжээ.
Монгол Японы бизнес эрхлэгчидээс хосуудтөрж амжсан байна.“Mongol Japan urtuu” компанийн захирал А.Галбадрахын гэргий япон бүсгүй гэнэ. Тэд гэрт суурилуулдаг “Natsureturn” япон ус цэвэршүүлэгчийг Монголд борлуулдаг. Халуун савны чинээ эд мөртлөө их үнэтэй юм билээ.
“Бридж” группийн ерөнхийлөгч Ц.Сэдванчиг “Түншлэлийн гэрээ байгуулагдсантай холбоотойгоор Японтой бизнес хийх боломжилүү болсон. Япон талаасаа ч сонирхогчид олширлоо. Манай Бридж группийн хувьд япончуудтай 20 гаруй жил хамтарч ажиллаж байна. Үйл ажиллагааны чиглэл өргөн. Худалдаа үйлчилгээний чиглэлээр ажиллаж байсан бол сүүлийн жилүүдэд хөдөө аж ахуйн чиглэлээр Японы“Farm do” компанитай хамтарч ажиллаж байгаа. Хотын захад хүнсний ногоо, жимс жимсгэнэ тухайлбал гүзээлзгэнэ хоёр дахь жилдээ тариаллаа. Улаанбаатар хотын иргэдийг Японы технологиор Монголд суурьшуулсан шинэ технологийн хүнсний ногоо жимсээр хангах ажил туршаад явж байна. Ойрын хугацаанд үр дүн нь гарах байх. Манай төсөл эхлэлийн шатанд яваа. Төсөл амжилттай үргэлжилбэл зөвхөн дулааны улиралд бус өвөл ч хүлэмж ашиглаад хүнсний ногоо, жимс иргэдэд нийлүүлэх зорилготой. Манай эрс тэс уур амьсгалтай нөхцөлд хүлэмжийн бизнест хүндрэл бий. Гэхдээ боломж бий. Нарны эрчим хүч, сэргээгдэх эрчим хүч ашиглаж зардлыг бууруулах талаар судалж хэрэгжүүлэх шатандаа яваа” гэлээ. Монгол, Японы бизнес эрхлэгчдийн тариалсан амтат гүзээлзгэнэ арааны шүлс асгаруулан айсуй.
Б.ЯНЖМАА