УИХ-ын гишүүн Я.Содбаатартай ярилцлаа.
-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг баталлаа. Энэ нь нийгэмд эерэг өөрчлөлтийг авчирч чадах уу?
-Монгол Улс 1992 онд шинэ Үндсэн хууль баталж, 2000 онд долоон нэмэлт, өөрчлөлт хийсэн. Энэ өөрчлөлттэй холбоотойгоор Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн асуудал судлаачид, иргэдийн дунд санал, шүүмжлэлийг дагуулсан. Ийм 20 жилийг бид өнгөрүүлсэн байна. Сүүлийн гурван парламент Үндсэн хуульдаа өөрчлөлт оруулах ёстой, ийм утга, агуулгатай оруулъя гэдэг санал, санаачилга гаргаж, төслийн хэмжээнд бэлтгэсэн. МАН сонгуулийн мөрийн хөтөлбөртөө Үндсэн хуулийг өөрчлөх асуудлыг тусгасан байсан учир 2016 оноос шат дараатай хэд хэдэн арга хэмжээ авсан. Иргэдийн саналыг авах, зөвлөлдөх санал асуулга явуулах, Үндсэн хуулиар мэргэшсэн эрдэмтэн, судлаачдын үгийг сонсох, 1992 оны Үндсэн хуулийн хэрэгжилтийн байдалд мониторинг, дүн шинжилгээ хийх зэрэг арга хэмжээнүүдийг авсан юм. Улмаар өнгөрсөн зургадугаар сард Уих-ын 62 гишүүн санал нэгдэж, Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийг өргөн барьсан. Үүний дараа Ерөнхийлөгч, парламентад суудалтай болон суудалгүй намууд, иргэдийн саналыг авч, хэлэлцүүлэх ажлыг өргөн хүрээнд зохион байгууллаа. УИХ есдүгээр сард Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг Ард нийтийн санал асуулгаар баталъя гэдэг шийдвэр гаргасан. Аравдугаар сард Ерөнхийлөгч хориг тавьсан учраас Ард түмнээс асуух шаардлагагүй, парламент өөрийнхөө бүрэн эрхийн хүрээнд батлахаар болсон. Ийнхүү Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт гишүүдийн 100 хувийн саналаар батлагдсан.
-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөд орсон гол зохицуулалтууд нь юу байв?
-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт үндсэндээ таван асуудалд төвлөрсөн. Нийт 19 хэсэг, 36 зүйлд өөрчлөлт орсон. Нэгдүгээрт, Монгол Улсад сахилга, хариуцлагыг тодорхой болгож, хариуцлагыг дээшлүүлж, үүнийгээ дагаад эрх мэдлийн хуваарилалтыг зөв болгохыг зорьсон. Багийн Засаг даргаас эхлээд Ерөнхийлөгч хүртэлх хүмүүс ямар үүрэг, хариуцлагатай байх эсэхийг тодорхой болгох чиглэлд томоохон өөрчлөлт хийсэн. Парламент, Ерөнхийлөгчийн зарим чиг үүргийг багасгаж, гүйцэтгэх эрх мэдэл буюу Засгийн газар, Ерөнхий сайдын эрх мэдлийг нэмэгдүүлсэн зохицуулалтууд орсон. Хоёрдугаарт, сүүлийн жилүүдэд ард иргэд улстөржилтийг багасгах ёстой талаар маш их ярих болсон. Гуравхан сая хүнтэй Монгол Улс 30 гаруй улс төрийн намтай болчихлоо, улс төрийн намаар дамжиж төр байгуулах үйл явц өрнөж байгаа юм бол намууд нь сахилга хариуцлагатай, ил тод байх хэрэгтэй гэх шаардлагыг ихээр тавьсан. Тийм учраас улс төрийн намд тавих шалгуурыг өндөр болгож байна. Хуучин Үндсэн хуулиар улс төрийн нам 801 хүний дэмжлэг авбал, одоо сонгогчдын нэг хувь буюу 20 мянган хүний санал авч байж нам бий болно.
Зарим сонгуулиудын давтамжийг багасгасан. Энэ мэтчилэн улстөржилтийг багасгах чиглэлд том алхам хийж байгаа. Үүнийгээ дагаад намын тухай, сонгуулийн тухай зэрэг холбогдох хуулиудад томоохон өөрчлөлт орно. Ингэснээр улстөржилтийг дагаж үндэсний эв нэгдлийг алдаж, тархай бутархай болж байгаа байдлаа цэгцлэх том өөрчлөлт гарна гэж харж байна. Гуравдугаарт, баян хоосны ялгаа их боллоо. Энэ өнгөрсөн 30 жилд гарсан хамгийн том үзэгдэл. Баян хоосны ялгаа их болж байгаа нь нийгэмд нэгнийгээ үзэн ядах, эв нэгдэлгүй байх хандлагыг бий болгож байна. Иймд баян хоосны ялгааг арилгаж, баялгийн хуваарилалт, ашиглалттай холбоотой гарч буй асуудлыг цэгцлэх зохицуулалтуудыг тусгасан. Нэг ёсондоо энэ нутаг оронд олон зуун сая жил бүрэлдэн тогтсон байгалийн баялаг нь монголчуудын өмч юм, өмчийн эзэн нь монголчууд юм гэсэн үндсэн заалтууд нэмэлт, өөрчлөлтийн хүрээнд орсон. Мөн шүүхийн хараат бус байдлыг авч үзсэн. Өнгөрсөн 30-аад жилд иргэд улстөрчдөд дөрвөн жил тутамд дүн тавьсаар ирсэн. Мууг нь явуулж, авч үлдэхээ үргэлжлүүлэн сонгоод л. Харин энэ 30 жилийн хугацаанд хуулийн шүүхийн байгууллагынханд дүн тавьсангүй. Ерөнхийлөгчөөс буюу нэг институцээс, нэг хүнээс хамааралтай бүтэн нэг засаглал бий болжээ. Ерөнхийлөгч байсан хүнээсээ хамаараад эсвэл хувь хүн, зарим бүлэглэлүүдийн оролцоотойгоор тэнд үнэхээр бугшсан идээ бээр бий болжээ гэдгийг иргэд шүүмжилдэг. Тийм учраас шүүгчийг сонгож, санал болгодог Шүүхийн Ерөнхий зөвлөлөөс нь эхлээд, шүүгчдэд хариуцлага тооцдог Сахилгын хороо хүртэл нь Үндсэн хуулийн байгууллагын хэмжээнд авч үзсэн.
-Энэ хэрээрээ шүүхийн хараат бус байдалд нөлөөлдөг Ерөнхийлөгчийн нөлөөлөл багасах уу?
-Багасна. Үүнээс гадна Үндсэн хуулиар нутгийн удирдлага, Засаг захиргааны нэгжийн асуудлыг нарийвчлахыг зорьсон. Орон нутаг бие даан хөгжих боломжийг нээж, хот, тосгоныхоо эрх зүйн байдлыг тодорхой болгохыг илүүд үзсэн. Хүссэн хүсээгүй ард иргэдэд хүн төрөлхтний хөгжлийг дагаад хотжих үйл явц бий болоод байдаг. Гэтэл бид ганцхан Улаанбаатар гэсэн хоттой, бусдыгаа аймаг, сум болгочихоод байдаг. 15 мянган хүнтэй ч Хархорин сум гэгдэж байгаа. Хэдий хүн ам ихтэй ч 2000 хүнтэй сумынхтай яг адил хэмжээний бүтэц, орон тоо, хувьсах зардалтай байгаа юм. Үүнээс болж тэнд амьдарч буй иргэдийн эрх ашиг зөрчигдөх нөхцөл үүсдэг. Нөгөө талдаа нутгийн удирдлагын байгууллагад өмчийн, татварын зарим эрх мэдлийг нь шилжүүлье гэж байгаа. Ингэж олсон орлогоо өөрчдөө авч, орон нутгаа бие даан хөгжүүлэх боломжийг нээсэн. Эдгээр нь Монгол Улсын ирэх 30 жилийн улс төр, эдийн засгийг тодорхойлох томоохон өөрчлөлтүүд бол-сон. Үндсэн хуульд оруулах өөрчлөлтийн үг, үсэг бүрийг нь парламентын 57 гишүүн дэмжиж, өндөр босго давж байж батлагддаг. 20-30 жил ярьж байж ганц өөрчлөлт хийдэг ийм амаргүй ажил. Тиймдээ ч энэ удаагийн парламентыг түүхэн үүрэг гүйцэтгэсэн.
-Ерөнхийлөгчийг парламентаас сонгох заалтыг оруулсангүй гэж зарим гишүүд шүүмжилж буй. Энэ өөрчлөлтийг хийж болоогүй хэрэг үү. Та ач холбогдлыг нь хэрхэн харж байгаа вэ?
-Ерөнхийлөгчийг парламентаас сонгох асуудлаар Ардчилсан намын зөвлөлөөс тодорхой санал орж ирсэн. Үүнийг Зөвшилцөх ажлын хэсгийн хүрээнд яриад, өнөөдрийн Монгол Улсын түвшинд хараахан Үндсэн хуульд оруулах шаардлагагүй гэж үзсэн. Хоёр шалтгаан бий. Нэгдүгээрт, Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах журмын тухай хуульд Монгол Улсын төрийн байгуулалтын суурь зарчмыг эвдэх өөрчлөлт хийж болохгүй гэсэн заалт бий. Хоёрдугаарт, шилжилтийн гэж хэлж болох энэ цаг үед парламентыг, Засгийн газрыг хянаж, ард иргэдийн дуу хоолой болж үгээ хэлж байх бүтэц, институци байх нь зөв юм гэж гишүүдийн олонх үзсэн. Ер нь бол хэтэрхий олон суудалтай улс төрийн хүчин гарч ирээд янз бүрийн асуудал гарч байсан тохиолдол бий. Олон нам гарч ирээд хэн нь ч олонх болж чадахгүй, Засгаа байгуулж чадахгүй хэмжээнд очиж байсан. Эсвэл тодорхой эдийн засаг, улс төрийн бүлэглэл бий болгоод улс орныг самрах гэж оролдож байсан нь ч бий. Энэ утгаараа Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн институт ард түмний сонголтоор гарч ирэх нь зөв юм. Ялангуяа өнөөгийн тогтворжоогүй энэ үед ард түмний сонгох эрхийг хасах нь буруу. Ард түмэн ч үүнийг хүлээж авахгүй байна гэдгийг гишүүд хэлж байсан. Яахав сонгодог парламенттай Герман зэрэг оронд парламентаасаа Ерөнхийлөгч нь сонгогдоод явдаг тохиолдол бий. Монгол Улс магадгүй 20 жилийн дараа, дараагийн Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн түвшинд энэ саналыг ярихыг үгүйсгэхгүй. Харин яг өнөөдрийн нийгмийн сэтгэл зүй, нийгэм, эдийн засгийн байдал, Монгол төрийн төлөвшиж байгаа энэ нөхцөл хараахан боломжгүй. Засгийн газар, УИХ-ыг дураараа дургих, ямар нэгэн буруу зүйл хийхэд ард нийтийн саналыг авч сонгогдсон Ерөнхийлөгчийн дуу хоолой орж ирэх нь зөв юм. Гишүүд ч ингэж харсан.
-Ерөнхий сайдын эрх мэдлийг нэмэгдүүлсэн. Үүний сөрөг тал нь юу вэ?
-Энэ удаагийн Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн нэг томоохон ололт бол хүчтэй Ерөнхий сайдтай болсон явдал. Парламентын засаглалтай оронд байдаг жишгийн дагуу энэ алхмыг хийсэн. Нөгөө талаараа өнгөрсөн 20 жилд Үндсэн хуулийг тойрч ярьсан гол зүйл нь Засгийн газрын тогтвортой ажиллахад анхаарах тухай байсан. Мөн УИХ-ын зарим гишүүд шантаажид Засгийн газар нь ажилладаг, Засгийн газар бүрэн эрхийнхээ хугацаанд мөрийн хөтөлбөрөө хэрэгжүүлэхэд хүчин чад-лын хувьд хомс байгаа явдлууд ч яригдаж байв. Энэ удаагийн Үндсэн хуулиар Ерөнхий сайд нь Засгийн газраа өөрөө бүрдүүлдэг, Ерөнхийлөгч парламентын түвшинд танилцуулгаа хийн, хариуцлагаа үүрсэн шиг үүрдэг болж байгаа. Ингэснээр Ерөнхий сайд Засгийн газартаа муу хүн санал болгоод, оруулж ирвэл өөрөө толгойгоороо хариуцах болж байгаа юм. Нэг талдаа Ерөнхий сайдын эрх мэдэл нэмэгдсэн мэт боловч нөгөө талдаа хариуцлага нь асар өндөр болсон.
-Сонгуулийн тухай хууль тун удахгүй хэлэлцэгдэнэ. Энэ хуулиар сонгуулийн тогтолцоог өөрчлөх асуудлыг хөндөх үү?
-Өнөөдрийн Үндсэн хуулийн хүрээнд л зохицуулна. Үндсэн хуульд ард иргэд өөрийнхөө төлөөлөл болсон парламентын гишүүнийг шууд сонгох агуулгатай заалт бий. Тиймээс миний хувьд нам сонгохгүй, хүн сонгох тогтолцоо л явна гэж бодож байгаа.
-Сонгуулийн тухай хуулиар ямар өөрчлөлтүүд орж байгаа юм бэ?
-2015 онд Ардчилсан нам Засгийн эрх барьж байхдаа өмнө нь байсан Орон нутгийн, УИХ-ын, Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай гэсэн гурван хуулийг нэгтгээд Сонгуулийн тухай хууль болгочихсон. Энэ гурван сонгуулийг нэг хуулиар зохицуулсны дараа энэ байдлыг Сонгуулийн Ерөнхий хорооноос шүүмжилсэн. Гурван өөр агуулгатай сонгуулийг нэг хуулиар явуулснаар маш их хүндрэл дагууллаа, тиймээс хуучин шигээ тус тусын хуулиар нь явуулаач ээ гэсэн. Үүний дагуу УИХ-ын дэд дарга Л.Энх-Амгалангаар ахлуулсан ажлын хэсэг гарч ажилласан. Эргээд сонгуулийн гурван хууль болгон өөрчилж байна. Мөн сонгуулийн хуулийн цоорхойг хаахыг хичээж, Сонгуулийн тухай хуулийн төслийг бэлэн болгосон. Ирэх долоо хоногт өргөн барих болов уу.
-Саналыг гараар тоолох юм уу?
-Машинаар тоолно байх. Тэрийг сонгуулийн хуулиар бус тогтоолоор шийддэг.
-Оюу толгой, Дубайн гэрээтэй холбоотойгоор УИХ-аас тогтоол гарлаа. Оюу толгой компани хэлэлцээрийн ширээнд суух уу?
-Гэрээ хэлцэл учир хоёр талын эрх ашиг байх ёстой. Үүнийг анхаарч үзэх ёстой байгууллага нь Засгийн газар юм. Засгийн газар хөрөнгө оруулагчтай ширээний ард сууж Монгол Улсын хууль тогтоомжийн хүрээнд, эрх ашгаа хамгаалах тодорхой саналууд гаргаж, хоёр талдаа ойлголцооч ээ гэж үзсэний үндсэн дээр УИХ тогтоол гаргасан. Ухаж байгаа баялгийн эзэд нь монголчууд. Мэдээж эрсдэл гаргаж, хөрөнгө оруулалт хийж байгаа хүмүүсийн эрх ашиг ч гэж бий. Ямартаа ч нөгөө тал хэлэлцээрийн ширээний ард сууна байх. Суух ч ёстой. Үүнийг хаана, хаанаа ойлголцож, засаж сайжруулах хэрэгтэй. Засгийн газар хэлэлцээрийн ширээний ард сууж, тодорхой үр дүн гаргах байх гэж бодож байна.