Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж өнөөдөр Улс төрийн намын тухай хуулийн төслөөр намуудын төлөөлөлтэй уулзаж ярилцлаа. Уулзалтад Ерөнхийлөгчийн зөвлөх Ч.Өнөрбаяр, А.Ганбаатар, О.Чулуунбилэг, Ардчилсан нам, МАХН, МҮАН, Эх орон, БНН, МНН, ИЗНН, Монголын либерал нам, Монголын Хөдөлмөрийн үндэсний нам, Консерватив нам, Хөдөлмөрийн нам, МСДН зэрэг намын төлөөлөл, эрдэмтэн судлаачид оролцов. Харин МАН-ын төлөөлөл ирээгүй юм.
Уулзалтын эхэнд Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн хэлсэн үгийг дэлгэрэнгүйгээр нь хүргэе. Тэрбээр “Энд хүрэлцэн ирсэн улс төрийн намудын удирдлага, төлөөлөлд өнөөдрийн мэндийг дэвшүүлье. Хоёр асуудлаар санал солилцъё гэж бодсон юм. Нэгдүгээрт, Улс төрийн намын тухай хуулийн төслийг удахгүй өргөн барихаар бэлтгэж байна. Урт удаан хугацаанд хэлэлцүүлэг явуулсан. Хамгийн сүүлд намын удирдлагуудтай уулзаж хэлэлцүүлэг явуулсны үндсэн дээр намуудын зүгээс төсөлтэй холбоотойгоор санал гаргаж ярилцсан байна лээ. Энэ саналд хүндэтгэлтэй хандаж байгаа.
Улс төрийн намын тухай хуулийг боловсруулахдаа баримталсан зарчим ойлгомжтой. Улс төрийн нам бол Монгол Улсын иргэний улс төрийн эрхийг хэрэгжүүлэхэд туслах гэж л байгуулагддаг байгууллага. Энэ улс төрийн хүнд хүчир ажлыг таны өмнөөс би хийх гэж гүйе гэж л гарч ирж байгаа ийм л байгууллага. Өнгөрсөн 25 жил гаруй хугацаанд бидний авсан сургамж юу байна. Хамгийн гол нь амжилт гэхээсээ илүү алдаа оноо юу байна. Эдгээр дээр тулгуурлаж энэ хуулийг боловсруулсан. Намууд тохиролцохгүй болохоор Ерөнхийлөгч санаачилж энэ хуулийн төсөл дээр суусан. Ингэхдээ иргэдийн нийтлэг эрх ашгийг л баримталсан.
Хамгийн сүүлд гарсан, зарим намын төлөөлөл гарын үсгээ зурж өгсөн саналуудыг би маш их анхаарч харсан. Нэгдүгээрт, улс төрийн намыг байгуулахад илүү чөлөөтэй болгоё гэж уг нь бодсон. Нам байгуулна гэдэг бол нам байгуулаад явж байгаа хэдэн хүний асуудал биш. Нам байгуулах боломжийг илүү чөлөөтэй болгоё. Харин нам хариуцлага хүлээгээд улс төрийн сонгуульд оролцох гэж байгаа бол 3001 хүртэл гишүүнтэй, гишүүд нь бүртгэлтэй, татвараа төлдөг байх хариуцлагыг шаардая гэсэн. Нөгөө талд нь илүү чөлөөтэй болгож 31 хүнээр нам байгуулъя гэсэн. Гэтэл энэ 31 хүн цөөн байна. Ингэж болохгүй гэсэн асуудлыг намуудын удирдлага гаргасан байна лээ. Энэ саналыг хүлэж авъя гэж байгаа.
Одоо тогтсон явж байгаа 801 хүнээр намаа байгуулдаг зарчмыг хүлээж авъя гэсэн санал дээр хүрч байгаа.
Хоёрдугаарт, намын удирдлага та бүхэн цуглараад ярилцсан нэг зүйл бол улс төрийн намыг бүртгэдэг, татан буулгадаг, үйл ажиллагааг нь хянадаг ажлыг СЕХ-нд хариуцуулах гэж байгаа юм байна. Энэ асуудлыг шийддэг шийдэл нь шүүхдээ байх хэрэгтэй гэсэн саналыг та бүхэн ярьсан байна лээ. Энэ саналыг бас хүлээж авъя гэж байгаа. Улс төрийн намыг бүртгэдэг, татан буулгахтай холбоотой эцсийн шийдвэрийг гаргадаг тэр эрх шүүх эрх мэдэлдээ байдаг тэр боломжийг хадгалж үлдэж болно.
Олон намын тогтолцоотой улс орнуудыг судлахад шүүхдээ намаа бүртгэдэг, татан буулгадаг эрх мэдэл нь байдаг улс орныг хувилаад үзэхэд 7 хувь л байна. Бусад байгууллагадаа энэ эрх нь байдаг улс 90 гаруй хувь нь байна. Тэр 90 гаруй хувь дотроос 50-иас илүү хувьд нь сонгуулийн байгууллагадаа энэ эрх нь байдаг юм байна. Монголын нөхцөлд хяналттай талаасаа та бүхний гаргасан санал зөв байх. СЕХ дээр нам байгуулах бүх бчичг баримт нь бүрдэхээр “Энэ намыг одоо бүртгэж авахад болох юм байна” гэж шүүхэд ханддаг, шүүх эцсийн шийдвэрийг гаргадаг. Хариуцлага тооцох бол мөн СЕХ хяналтаа тавьж байгаад шүүх рүү асуудлаа тавьж, шүүх шүүх эцсийн шийдвэрээ гаргадаг. Ийм байдлаар зохицуулж өгье гэж байгаа. Энэ бол аль аль талын эрх ашгийг авч үзсэн, хяналтай байх талаасаа ч зөв юм байна гэж үзсэн.
Гурав дахь асуудал бол хариуцлага. Нэг зовлон бол хүмүүс хуулиа бүрэн уншаагүй байдаг. Хуульд заасан зарим зүйлийг сургаар сонсож, асуудал хөндөж тавих хандлага байгаа. Зарим нь ч бүрэн уншсан л байдаг байх. Бид явж ирсэн зарчмаа хатуу барья. Нам дотроо байгаа маргаантай асуудлыг нам нь эхлээд шийддэг, гишүүнийхээ маргаантай асуудлыг нам нь шийддэг байя гэж байгаа. Улс төрийн намд тавьж байгаа хамгийн том хариуцлага бол Үндсэн хуультай л холбож тавьж байгаа. Намын үйл ажиллагаа Үндсэн хуулийн үзэл баримтлал, зарчимд нийцсэн л байх ёстой. Нийцээгүй мэдэгдэл хийсэн зэрэг тохиолдолд шууд татан буулгах тухай ярихгүй. Сануулга өгнө. Маш олон төрлийн хариуцлагын зарчим байгаа. Улс төрийн нам нь бүхэлдээ Үндсэн хуулийн эсрэг байх юм бол асуудлыг сануулна. Төрөөс өгдөг дэмжлэг, хамтарч ажилладаг зүйлүүдийг багасгана, сануулна гэсэн энэ бүх зүйл явсаар байгаад татан буулгах тал руугаа хүрнэ. Нам байгуулаад зургаан жилийн дотор нэг ч удаа, аль нэг шатны сонгуульд оролцоогүй бол энэ асуудлыг авч үзье ч гэдэг юм уу. 25 жилийн туршлагаасаа харж хариуцлагатай байх гэдэг талаас нь үүнийг оруулсан юм.
Ингээд хамтарч ажиллаад, ойлголцоод явахад болохгүй юм гарахгүй байх гэж би бодож байна. Хуульд фракц, бүлэгтэй холбоотой тусгаад байгаа зүйл байхгүй. Улс төрийн нам үйл ажиллагаа явуулж байгаа бол тодорхой асуудлаар нөлөөллийн бүлэг юм уу, ойлголцох зүйл байж болно гэсэн асуудлаар шийдэж болно.
“Монгол Улсын иргэн улс төрийн намын гишүүн байна” гээд оруулсан чинь та бүхэн “16 наснаас иргэний үнэмлэх авдаг. 16 наснаас намд элсэж болохгүй” гэсэн. Ингээд 18 наснаас дээш гэж хуульд тодруулж оруулж өгсөн.
Намын хөрөнгөтэй холбоотой асуудал байна. Улс төрийн нам хөрөнгөтэй байхыг энэ хуулиар хориглоогүй. Үл хөдлөх, хөдлөх хөрөнгөтэй байж болно. Хамгийн гол оруулж өгсөн хариуцлагын заалт бол тэр хөрөнгөөрөө 100 хувь санхүүжээд явдаг аж ахуйн нэгж шиг байж болохгүй л гэж байгаа юм. Тэр хөрөнгөнөөс олдог орлого нь гишүүдийн татвар, хандиваас орж ирж байгаа мөнгөний 10 хувиас битгий хэтэр гэж байгаа. Бүтэн байраа түрээслээд, хэдэн аж ахуйн нэгж ажиллуулаад, тэндээсээ авч гишүүддээ үйлчилдэг биш. Гишүүдийнхээ дэмжлэгийг аваач, гишүүдээсээ татвар ав гэж байгаа юм. Нийт хөрөнгөөсөө олж байгаа орлого татвар, хандиваас орж ирж байгаа мөнгөний 10 хувиас битгий хэтэр л гэж байгаа. Ийм л зааг ялгааг тавьж өгч байгаа. Хариуцлага гэдэг бол энэ зааг ялгаандаа л байгаа шүү дээ. Ийм асуудлуудыг оруулж өгсөн юм.
Намуудыг хариуцлагатай, хяналттай болгоё. Бид иргэдийн өмнөөс л ажил явуулах гэж байгаа гэж ойлгож байгаа. Тиймээс энэ чиглэлээр Улс төрийн намын хуулийг боловсруулсан. Та бүхний тавьсан саналд маш их хүндэтгэлтэй хандсан. Ингээд хуулиа өргөн барихад бэлэн болоод байна.
Мөн иргэдийн зүгээс сонгуулийн автоматжуулсан системтэй холбоотой санаа зовж хандаж байгаа нэг асуудал байгаа. Энэ дээр намын дарга нар, та бүхэн суугаад мэдэгдэл хийгээд, яриад явж байгаа. Сонгуулийн автоматжуулсан системтэй холбоотой гол асуудал бол сонгогчдын эрх ашгийг хамгаалах асуудал юм. Аль нам, хэн гэдэг хүн хэдэн хувийн санал авах нь хамаагүй. Сонгогчийн санал үнэн зөв тоологддог л байх ёстой. Би ч өөрөө улс төрийн намын үйл ажиллагаанд идэвхтэй оролцож явсан. Бидэнд ч хүнд гашуун туршлагууд байсан. Түүнээс бүгдээрээ сургамж авсан. 2008 оны сонгуулийн дараа ярьсаар байгаад, тэр үед 45 гишүүнтэй олонхи байсан МАН, бас АН, бусад нам нийлээд 3 жил зөвшилцөж байж Сонгуулийн автоматжуулсан системийн тухай хуулийг оруулж батлуулсан шүү дээ. Тэр үед өнөөдөр та бүхний ярьж байгаа бүх хардлага, сэрдлэг бүгд байсан. “Программыг нь цаанаас нь суулгачихдаг юм биш биз дээ. Дүн буруу гардаг юм биш биз дээ. Гаднын гар хөл орж ирж юм биш биз дээ” гээд маш олон тест хийсэн шүү дээ. Бүр хэвлэл, мэдээллийнхнийг байлгаж, оролцуулж байгаад, намын төлөөлөл байж байгаад туршилт явуулж байсан. Байж болох бүх хардлага, сэрдлэгийг арилгахын төлөө ажиллаж байсан. Одоо үүнийг эргэж харах хэрэгтэй. Намуудын төлөөлийн сонин хэвлэлд өгч байсан бүх ярилцлага байна. Сая миний хэлснээс илүү үндэслэл хэлж энэ автоматжуулсан системийг оруулж ирсэн байгаа юм.
Эрх барьж байгаа нам, хүчин сонгогчид яаж санал өгснөөр биш, өөрсдийн бодож байгаагаар сонгуулийн дүнг гаргах гэж оролддог. Энэ нь эргээд улс орон даяар маргаан дагуулдаг. Үүнийг больё гэсэн. Үүнийг дүгнээд Олон улсын сонгуулийн байгууллага Монголд ажилласан. 2013 оны сонгууль хийсний дараа өгсөн албан ёсны илтгэл нь байна. “Монголын сонгуулийг ажиглалаа. 99 хувийн эерэг дүн тавьж байна” гэж гаргасан. 60-70 хувийн эерэг дүн тавьдаг. Тэгвэл Монголын сонгууль 99 хувийн эерэг үзүүлэлттэй гарлаа гэсэн. Үнэхээр сонгогчдын саналыг зөв зүйтэй тусгаж чадаж байгаа юм байна. Үнэхээр маргаангүй, ардчилсан, шударга сонгууль явуулах бүрэн боломжийг хангасан байна гэсэн ийм дүгнэлт гаргасан байдаг юм. ЕАБХАБ-ын илтгэл дотор энэ байгаа. Олон улсын Парламент судлалын төвөөс 2013 оныхоо шагналыг Монголд олгосон.
Саяхан Монголын туршлагыг ашиглаад Киргизэд сонгууль болсон. Киргизийн Ерөнхийлөгч надтай уулзаад хэлж байсан. “Бидний сонгуулийн дүн ойрхон гарлаа. Дахиад иргэний дайн гарсангүй. Өмнө нь 2-3 удаа бид иргэний дайнтай тулсан. Монголын сонгуулийн системийг бид авч хэрэгжүүллээ. Сонгогчдын зүгээс ямар ч асуудал гарсангүй. Мэдээж өрсөлдсөн нам, хүмүүсээс ганц нэг асуудал гарч, хэвлэлийн бага хурал хийсэн тохиолдол гарсан. Харин сонгогчдын зүгээс асуудал гарсангүй. Үнэхээр энэ бол бүс нутагтаа туршлага болж чадлаа” гэсэн. Энэ бол Монголын ололт шүү. Та бидний бүгдийнх нь ололт шүү. Энэ бол хэн нэгний ололт биш. Тэр үед олонхи байж, хамтарч хэлэлцэж энэ систем рүү орсон бүгдийн ололт.
Гараар санал тоолъё гээд байгаа. Энд та бүхэнд нэг зүйл харуулъя. Монголын хэрэглэж байгаа сонгуулийн систем бол 100 хувь гараар тоолох боломжтой. Би 2013 онд Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшсэн 3 хүний саналын хувийг сонгуулийн машинаас CD дээр хувилж авсан. Хэн ч, аль ч сонгуулийн дүнг ингэх боломжтой. Бүх саналын хуудас гарч ирдэг. Үүнийг гараар хэдэн мянга дахин тоолох боломжтой. Үүнийг дурсамжиндаа хадгалж үлд л дээ. Энд ганцхан юм нууц байгаа. Хэн гэдэг хүн хэний төлөө санал өгсөн нь л нууц. Бараа худалдаж аваад гарахад нь хүнд кассын машинаас талон өгөөд, цаана нь бичигдэж үлддэг шүү дээ. Түүн шиг юм.
Олон улсын сонгуулийн байгууллагаас автомат системээр сонгууль явуулсан орнуудын талаар 2015 онд гаргасан судалгаа байна. Монгол оролцоод явж байгаа гүн ногоон хэсэг байна. Энэ бол автоматжуулсан системийг хэрэглэдэг, хуульчилсан орнууд. Цайвар ногоон өнгөтэй нь интернэтээр санал өгөхийг зөвшөөрсөн газрууд. Африкийн орнууд орсон шар өнгөтэй нь автоматжуулсан системийг нэвтрүүлэхээр ярьж байгаа, нэвтрүүлэх оролдлого хийж байгаа орнууд. Улаанаар тэмдэглэсэн Казахстан зэрэг 2-3 орон байна. Энэ орнууд автоматжуулсан системийг хэрэглэхдээ дэлгэц дээр хуруугаараа дарж санал өгдөг. Манайд бол автоматжуулсан системээр санал өгөөд гараар тоолох боломжтой. Энэ бол та бидний ололт. Үүнээс татгалзаж болохгүй. Сайжруулах юм бол бий байх.
Сонгуулийн дүнг гараар тоолъё гэдэг нь машинаар тоо бодчихоод, дараа нь гараараа бодоод, гараар гаргасан хариугаа л үнэмшие гэсэнтэй л адилхан болох гээд байна. Хуудас хуудсаар саналын дүнг гаргаж өгөөл, эргэлзээ гарвал СЕХ-нд ханд гэж байгаа шүү дээ. 2012 оны Сонгуулийн хуульд үүнийг хийж өгсөн, нэг ч асуудал СЕХ-нд ирээгүй. УИХ, орон нутаг, Ерөнхийлөгчийн сонгууль дээр зөрсөн дүн гараагүй” гэлээ.