Үйлдвэр хөдөө аж ахуйн дэд сайд Ц.Туваантай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.
-Дархан-Уул аймгийн Хонгор суманд тариаланчид хямд үнээр улаанбуудайг худалдан авахыг эсэргүүцэн жагсаж байна. Үнэхээр ингэж эсэргүүцэж, жагсахаар хэмжээний бага үнийг салбарын яамны зүгээс санал болгосон юм уу?
-Яамны зүгээс Тариалан эрхлэгчдийн холбоотой хэлэлцсэний үндсэн дээр өнгөрөгч хавар өөрийн сандаа худалдан авах улаанбуудайн үнийг тонн тутамд нь 460 мянга байхаар тогтсон. Өртгийн тооцоогоор нэг тонн улаанбуудайн өөрийн өртөг 395 мянган төгрөг. Үүн дээр тариаланчдын зорилтот ашгийг 18-20 хувь байхаар тооцоход улаанбуудайн тонн тутмын үнэ 460 мянга болж байгаа юм. Гэхдээ улаанбуудайн ургацын маш бага хувийг сандаа худалдан авдаг бол үлдсэн хэсгийг гурилын үйлдвэрүүдэд нийлүүлдэг. Энэ жил тариаланчдаас гурилын үйлдвэрүүдэд нийлүүлэх буудайн тонн тутмыг 500 мянган төгрөгөөр тогтоосон. Дээр нь бид тонн тутам дахь 100 мянган төгрөгийн урамшуулал олгоно. Салбарын яамны хувьд улаанбуудайн тариалалтын өртөг, зардлыг мэдэхийн хувьд хэдэн төгрөгөөр улаанбуудайг худалдан авбал зохилтой гэдгийг нарийн тооцсон. Өөрөөр хэлбэл тариаланчдын өндөр үнээр буудайгаа зарах, боломжийн үнээр худалдан авах гэсэн төр болон хувийн хэвшлийнхний алтан огтлолцлыг яамнаас тогтоож өгдөг. Гэтэл тариаланчид хэт өндөр буюу Засгийн газрын тогтоосон үнээс өндөр үнээр худалдаалах сонирхолтой байвал энэ нь маш том асуудал. Улаанбуудайн үнэ өндөр бол гурилын үнэ нэмэгдэнэ. Ингэсэн тохиолдолд бидний хүнсний өргөн нэрийн бараа бүтээгдэхүүний үнэ өснө. Гурил өөрөө стратегийн хүнсэнд ордог учраас энэ төрлийн хүнсний бүтээгдэхүүний экспорт импортыг хуулийн дагуу квотоор зохицуулдаг. Тэр бүү хэл ҮХААЯ-наас аймгийн үйлдвэр хөдөө аж ахуйн газрууд, тариаланчдад уринштай талбайн 15 болон 20 хувьд л рапс тариаллуулахаар зохицуулдаг юм шүү дээ.
ҮХААЯ урамшууллаас гадна төрөл бүрээр газар тариалан эрхлэгч аж ахуй нэгжээ дэмждэг. Тухайлбал Тариалан эрхлэлтийг дэмжих сангаас олгодог хаврын тариалалт, зуны уриншинд олгодог шатахууныг тал хувийн, элит сортын үрийг 20 хувийн урьдчилгаатайгаар санхүүжилт олгодог. Энэ жил улаанбуудайн тээвэрлэлтийн зардлыг төрөөс гаргахаар болсон. Түүнчлэн хатаалга цэвэрлэгээний машингүй бол хатаалгын зардлыг ч төрөөс хариуцахаар болсон. Мөн сайн чанарын үр болон техник хэрэгслийг хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр олгох зэргээр яамны зүгээс энэ мэт дэмжлэгийг үзүүлсээр ирсэн, үзүүлсээр ч байх болно. Ийм нөхцөлд газар тариалан эрхлэгч аж ахуй нэгжүүд яамтайгаа нягт хамтарч ажиллах нь хамгийн чухал.
-Хэрэв тариаланчидтай улаанбуудайн тонн тутмыг 500 мянган төгрөгөөр худалдаж авах дээр зөвшилцөлд хүрч чадахгүй бол ямар арга хэмжээ авах вэ?
-Энэ тохиолдолд ҮХААЯ-аас ард иргэдийнхээ худалдан авах чадвар, гурилын үнийн хэт өсөлт зэргийг харгалзан эрх зүйн хүрээнд хэд хэдэн шийдвэр гаргах нь дамжиггүй. Хүнсний улаанбуудайг элеватор нөхцөлөөр 500 мянгаас дээш төгрөгөөр борлуулсан тохиолдолд урамшуулал олгохгүй. Бас хямд үнэтэй импортын улаанбуудай оруулах зөвшөөрөл олгоно. Эдийн засаг сайнгүй, иргэдийн амьжиргаа хэцүүхэн байгаа энэ үед ургадаг, ундардаг ургацынхаа борлуулах үнэн дээр уян хатан хандаач ээ гэдгийг аж ахуй нэгжүүддээ хандан хэлмээр байна.
-Энэ жилийн импортын улаанбуудайн үнэ хямд байгаа гэдэг үнэн үү?
-Энэ жил ОХУ улаанбуудайн 55 орчим сая тонныг хураан авах урьдчилсан тооцоо гарсан. Энэ нь өнгөрсөн жилийнхээс 30-35 хувийн илүү гэсэн үг. Дээр нь ОХУ-аас барууны орнууд руу экспортлох улаанбуудайн хэмжээ багасах төлөв ажиглагдаж байгаа учраас манайд хямд үнэтэй улаанбуудай импортоор орж ирэх магадлал өндөр. ОХУ-ын Эрхүү, Сибирь орчимд гуравдугаар сортын нэг тонн улаанбуудай 180 орчим ам.доллар байна. Монгол руу экспортоллоо гэвэл тээврийн зардал нь нэмэгдээд 500 орчим мянган төгрөгт багтах тооцоолол гарч ирсэн. Тэгэхээр бид дотоодын улаанбуудайн үнээ импортынхоос хамгаалах шаардлага зүй ёсоор гарч ирж байгаа биз. Энэ жил ганц Монгол ч гэлтгүй бусад тариалангийн бус нутгуудад цаг агаар нэн тааламжтай байсан учраас ийн ургац нэмэгджээ.
-Энэ жил хичнээн га талбайгаас хэр их хэмжээний улаанбуудай хураан авах вэ?
-Энэ жил 293 мянган га талбайд улаанбуудай тариалснаас 440 мянган тонн улаанбуудайг үтрэм дээрээ хураан авах юм. Өнгөрсөн жилийнхтэй харьцуулахад 15-16 мянган тонноор нэмэгдсэн үзүүлэлт. Ийн хураан авсан улаан буудайгаа тарианы хольцоос салгахад 410 орчим мянган тонн улаанбуудай үлдэнэ. Үүнээс 320 орчим мянган тонныг хүнсний зориулалтаар худалдан авахаар төлөвлөж байна. Энэ жил ургацын баланс сайн тогтоогдсон. Газар дээр нь очиж үзэхэд тариан болц, ургац маш сайн байна. Засгийн газраас Тариалан эрхлэлтийг дэмжих сан болон гурилын үйлдвэрт тушаасан улаанбуудайн тонн тутамд 100 мянган төгрөгийн урамшууллаа олгодгоороо олгоно. Энэхүү урамшуулалд урьдчилсан байдлаар 30 орчим тэрбум төгрөг зарцуулагдана.
-Яамны зүгээс буудайн сортыг сайжруулах тал дээр хэрхэн анхаарч ирсэн бэ?
-Мэдээж сайн чанарын үр хэрэглэж сайн чанарын буудай ургац хурааж авна. Өнгөрсөн хавар 20 хүртэлх мянган тонн улаанбуудайн элит үрийг гааль, НӨАТ-аас чөлөөлөх шийдвэрийг УИХ-аас гаргасан. Энэ жил үүний дагуу тариаланчид өөрсдөө квотоо аваад найман мянган гаруй тонн элит улаанбуудайн үрийг тариачдад өгсөн. Элит сортыг тарьсан тохиолдолд манай яамны зүгээс энэ үрийн ургацыг бүгдийг тээрэмдээд гурил болгох бус хянан баталгаажилт хийлгүүлээд, сан болон бүсийн аж ахуй нэгжүүддээ тарааж, ингэсэн нөхцөлд ирэх жилийн тариалалтыг бүх газарт сайн чанарын улаанбуудайн үрээр хийлгүүлэх байр суурьтай байгаа. Алтайский, Бурядский зэрэг Монголд нутагшсан сортыг оруулж ирсэн.
-Улаанбуудайг дотоодын хэрэгцээгээ сүүлийн хэдэн жил тогтмол хангасаар ирлээ. Экспортонд гаргах боломжтой юу?
-Ойрын хоёроос гурван жилдээ улаанбуудайг экспортлох боломжгүй. Харин үүнээс цааш, хэтдээ экспортлох бүрэн боломжтой гэж үзэж байгаа. Цаг агаар энэ жилийнх шиг үргэлж ийм сайхан дэлгэр байхгүй нь мэдээж. Гадагш гаргаж мөнгө олохоос илүүтэй ган гачигтай, ургац муутай жилийг өлхөн давчихаар нөөцтэй байх шаардлагатай.
Одоогоор орон даяар улаанбуудайн ургац хураалт эхэлжээ. Шууд болон ангилан хадалт эхэлчихэж. Ургац маш сайн чанартай. Га-гаас 3500 кг-аас дээш улаанбуудай хураан авна гэсэн компани ч байна.
М.УУГАН-ЭРДЭНЭ