Туул голын ай сав газрыг Монголын эрх мэдэлтэй, толгой баячууд бүхэлд нь авч, жирийн иргэд Туул голын орчим хөл тавих эрхгүй болсон тухай “Өдрийн сонин” онцолж, цуврал сурвалжлага хүргэсэн нь нийгэмд шуугиан болоод байна. Туул голын эрэг дагуу нөхцөл байдал ямар болсон талаар газар дээрээс нь сурвалжилсан “Балдорж” шагналт, “Өдрийн сонин”-ы Эрэн сурвалжлах, тоймчдын албаны сэтгүүлч Э.Хүрэлбаатартай ярилцлаа.
-Та “Алтан туул, Алтан туул” хэмээн сүсэглэх гол маань алттай арваадхан айлын Туул болжээ” хэмээх цуврал сурвалжлага бэлтгэсэн. Сурвалжлага бэлтгэхдээ хэдэн өдрийг зарцуулсан бэ?
-Туул гол Хэнтийн нуруун дахь Горхи, Тэрэлжийн байгалийн цогцолборт багтах Хагийн хар нуур, Номингийн голоос эх авч, нийслэл Улаанбаатар хотын урд хэсгээр урсч өнгөрөн Орхон голд цутгадаг. Ингэхдээ Хэнтий, Төв, Сэлэнгэ тэргүүтэй таван аймгийн 37 сум, нийслэлийн долоон дүүргийн нутаг дэвсгэрийг хамардаг. Монголын нэн ховор ан, амьтан, загас, жараахайтай тунгалаг сайхан гол эх авсан газруудаасаа урссаар нийслэл хотод ирж байгаа юм. Байгалийн үзэсгэлэн бүрдсэн цэнгэг сайхан устай голыг дагаж Тэрэлжээс эхэлж амралтын газрууд бий болсон байдаг. Улмаар Баянзүрх дүүргийн 22 дугаар хороо буюу Гачууртын голын хоёр талаар зай завсаргүй амралтын газрууд ажиллаж байгаа. Урсгал дагуу Баянзүрх дүүргийн товчооноос эхлээд Сонсголонгийн гүүр хүртэл голын хойд талаар барилгын хотхонууд, урд эргийн дагуух бүх газрыг сөөм ч завсаргүйгээр цөөхөн хэдэн хүмүүс буюу арав гаруй компани, аж ахуйн нэгж, улс төрийн нэр нөлөө бүхий хүмүүс зай завсаргүй авсан байгаа юм.
Энэ талаар сурвалжлахаар “Өдрийн сонин”-оос надад томилолт өгч гэрэл зурагчны хамт Туул голын эрэг дагуу дөрвөн өдөр явж, судалгаа хийсэн. Сонсголонгийн гүүрнээс голоо дээш өгсөн явж сурвалжлагаа бэлтгэсэн. Туул голын эрэг дагуу Сонсголонгийн гүүрнээс эхлээд өч төчнөөн барилга баригдаж байна. Сонсголонгийн гүүрний баруун талд “Элеганс” гээд нэлээн том, тансаг зэрэглэлийн хотхон баригдаж, барилгын явц бараг 90 хувьд хүрсэн байна лээ. Тэр хотхон наран шарлагын газар, амралтын бүс байгуулахаар төлөвлөж байгаа юм билээ. Тэр хэсгээс эхлэн дээш өгсөхөд Туул голын эргийг тулгаад завсаргүй барилгууд бариад эхэлчихсэн байна. Зайсангийн гүүр орчимд баригдсан хэдэн арван хотхон бий. Зайсангийн бурхантай хөшөөний эсрэг талд “MCS”-ийн барилга баригдсан байгаа. Тус барилгыг голын эрэг дээр шороо асгаж хучилт хийгээд талбай засч байгаад барьчихсан юм билээ. Залгуулаад “Оюуны ундраа” группийн худалдааны төв, бар, рестораны зориулалттай том шилэн барилга бий. Түүний хажуугаар их том хашаа хашаалчихсан удахгүй барилгын ажил эхлэхэд бэлэн болсон байдалтай байсан.
-Тэгэхээр Туул голын эрэг тэр чигтээ эзэнтэй болчихсон юмаа даа?
-Туул голын эрэг дагуу хүн орох ямар ч зай завсаргүйгээр залгуулан хашаанууд үргэлжлэн барьсан байна. Үндсэндээ замын урд талаар улстөрчид, тэдгээр нөлөө бүхий хэдэн хүн хойд талаар цөөн хэдэн хөрөнгөтэй хүн авчихсан байна. Газраа барилгын ажилд хэрэглээд байдаг хоёр метр өндөртэй цэнхэр, саарал өнгөтэй хашаануудаар хашаалсан байсан. Эсвэл эвгүй гишгэвэл хүн сүлбүүлж мэдэхээр сараалжин хайсан хашаанууд байгаа юм. Иймэрхүү байдалтай Туул голын эргийг цөөхөн хүн хэдэн га-гаар нь хашаалаад авчихсан байна.
-Эзэн нь хэн гэдгийг мэдэх боломжтой байх юм уу?
-Эдгээрийг гаднаас нь хараад хэнийх вэ гэдгийг мэдэх боломж байхгүй. Харуул хамгаалалтынхантай нь уулзаад ч нэмэргүй. Бараг хамгаалагчид нь жинхэнэ эзнээ хэн гэдгийг мэдэхгүй. Дээрээс нь хууль хяналтын байгууллага болон МХЕГ, НМХГ-аас Туул голын эрэг орчмоор 2011 оноос хойш ямар ч шалгалт хийгээгүй юм билээ. Богдхан уулын захиргаа, Туул голын ай сав хамгаалах газар гээд төрийн байгууллагуудын мэргэжилтнүүд хүртэл тэнд хэн гэдэг хүн хэчнээн га газар ямар зориулалтаар авсныг мэддэггүй юм билээ. Мөн Нийслэлийн газрын алба болон Байгаль орчны яамнаас иргэн Бат тэнд тийм газрыг аялал жуулчлалын зориулалтаар авсан гэх бүрэн бус, тодорхойгүй мэдээлэлтэй сууж байдаг юм билээ. Гэвч бодит байдал дээр жирийн иргэнээр халхавчилж томчуудын авсан газрууд байгаад байдаг. Иргэн Бат гэдэг хүн нь юу хийдэг талаар судалж үзэхэд тодорхой эрхэлсэн ажилгүй байдаг. Тэгсэн мөртлөө ямар ч компани, мөнгөний эх үүсвэргүй хүн хэдэн зуун сая төгрөг гаргаж тэр газрыг хашаалаад авчихсан байдаг. Сонин байгаа биз. Үүний цаана юу байгааг, хэн байгааг төрийн байгууллагынхан мэдэхгүй байна гэдэг өөрөө асуудал дагуулж байгаа хэрэг. Зарим газрыг хашаалаад орхичихсон байдаг юм билээ. Эзэнгүй юм уу гэхээр хүмүүс байнга эргэж тойрч, тордож янзлаад байдаг. Ийм маягаар Туул голын урд эргийг арав хүрэхгүй хүн эзэмшээд авчихсан. Тэр хүмүүсийг судлаад үзэхээр Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулдаг томоохон компанийн захирал эсвэл төр, засгийн өндөр албан тушаал хашиж байсан, байгаа сайд, дарга, бизнесмэнүүд байдаг юм.
-Туул голын эрэг дагуу газар олгож болдог юм уу?
-Би үүнийг судалсан. Хуульдаа тийм нарийн заалт байдаггүй юм байна. Туул голын эрэг дагуу гэхээр Усны тухай хуулийг бид үзэх ёстой. Дээр нь Төрийн тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай хуулиар Туул голын эрэг дээр 50 метрээс ойр зайнд аялал жуулчлалын чиглэлээр болон үйл ажиллагаа явуулах зөвшөөрөл олгохыг хориглочихсон байгаа. Усны тухай хуулийн гуравдугаар бүлгийн 22.2-т “Усны сан бүхий газрын эргээс 50 метрээс доошгүй зайд болон гол мөрний татамд онцгой хамгаалалтын бүс тогтооно”. Онцгой хамгаалалтын бүсэд барилга, байгууламж барих, газар хагалах, тэсэлгээ хийх, газар тариалан эрхлэх, ашигт малтмал хайх, олборлох, зэгс, шагшуурга, мод огтлох, элс, хайрга, чулуу авах, байгалийн ургамлыг үйлдвэрлэлийн зориулалтаар түүж бэлтгэх, мал угаах болон хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх цэг байгуулахыг хориглоно” хэмээн заасан байдаг. Мөн тус хуулийн 22.3-т “Усны сан бүхий газрын эргээс 200 метрээс доошгүй зайд энгийн хамгаалалтын бүс, ус хангамжийн эх үүсвэрээс 100 метрээс доошгүй зайд эрүүл ахуйн бүс тогтооно” хэмээн тодорхой заагаад өгчихсөн байгаа. Гэвч дээрх хуулиудын нэг заалт битгий хэл бүгдийг нь зөрчөөд Туул голын эргийг хэдэн хүн эзэлчихсэн. Бүгд байшин, орон сууц, хотхон, худалдааны төв гээд олон жил ашиглагдах барилгууд барьж байна. БОАЖЯ-наас зарим нь аялал жуулчлалын зориулалтаар газар түр эзэмших буюу таван жилийн хугацаатай эрх авдаг ч хэдэн арав битгий хэл зуун жил ашиглах байшин сав бариад тохижсон байгаа нь тухайн хуулийг төдийгүй Засгийн газраас гаргасан хууль, тогтоомжийг анхнаасаа мөрдөхгүй, холбогдох албаныхныг хуурч, эсвэл хуйвалдаж газрын эзэмших эрхтэй болсныг илтгэхээр байгаа юм. Ингээд би Туул голын эрэг дагуу, онцгой болон энгийн хамгаалалтын бүсэд баригдсан, баригдаж байгаа барилгуудыг эсэргүүцэж, эздэд нь хандаж “Та нар хууль зөрчиж байна” гэж бичсэн. Барилгын тухай хууль, журам, дүрмийг зөрчсөн атлаа “Манайх хууль зөрчөөгүй ээ” гээд манай сонин руу албан бичиг хүргүүлж, хууль хяналтын байгууллагад хэд хэдэн компани, аж ахуйн нэгж гомдол гаргаад байна.
-Эдгээр иргэнд газрын зөвшөөрлийг хаанаас олгосон байдаг вэ?
-Ихэнхийг нь аялал жуулчлалын чиглэлээр ашиглана гэх үндэслэлээр Байгаль орчны яамны төрийн тусгай хамгаалалттай сав газрын хамгаалах газраас тодорхой хугацаатай эзэмшлийн газрын зөвшөөрөл олгосон байдаг. Ер нь Богдхан уулыг тойрсон газрыг аялал жуулчлалын бүс байгуулна гэдэг үндэслэлээр зөвшөөрөл олгоод тэр нь одоо дандаа орон сууцны барилга болсон байгаа. Яг л тэр жишгээр явсан байна лээ. Хуулиараа нийслэлийн газрын албанаас хууль бусаар хашаа баривал буулгадаг ч тэр хүмүүсийн газар дээр цагдаа, МХЕГ, Богдхан уулын захиргаа, Туул голын сав газрынхан гээд аль нь ч шалгадаггүй. Эх сурвалжийн мэдээлснээр шалгуулдаг ч үгүй, шалгасан ч асуудал үүсгэдэггүй юм гэсэн.
-Таны сурвалжлагад иргэд Туул голын эрэг рүү орж салхилж, зугаалах боломжгүй болсон тухай гарсан байсан. Үнэхээр хаагуур нь ч орж болохооргүй болсон байна уу?
-Тэгэлгүй яахав. Тав, зургаахан жилийн өмнө иргэд Туул гол руу явахдаа Зайсан руу автобусанд суугаад л орчихдог байлаа. Туул голын эрэг дагуу хэн ч зугаалж болдог байсан. Тэгээд ч нийслэл хотын урд хэсгээр урссан Туул гол түүнийг дагасан бургастай шугуйтай учраас хүмүүс салхилж амрах дуртай байдаг юм. Зун болохоор нийслэл хотынхон бараг тэр чигээрээ Туул гол руугаа явдаг шүү дээ. Гэвч одоо Зайсангаас эхлээд Туул голын эрэг рүү очих ямар ч боломжгүй хашаалчихсан. Хойд талаар нь Монголын томоохон бизнес эрхлэгч “Номин констракшн”, “Хурд” группийнхэн барилга бариад хамгаалалт гаргачихсан байгаа. Хотхон нь том том хашаатай учраас түүгээр дамжиж Туул гол руу орох ямар ч боломжгүй. Голын урд талаар нь хүмүүс орох боломжтой байсан ч мөн л хашаалаад авчихсан байгаа. Харин Туул голын эрэг дагуу “Ард түмний талбай” гээд нэрлэчихсэн сөөм газар бий. Тэр нь Бөөгийн овоо буюу Бага тэнгэрийн амны эсрэг талд байрладаг. Тэр талбай дээр зун нийслэлийн иргэд очоод хөл гишгэх зайгүй болдог. Иргэд салхилан зугаалаад зориулалтын сүүдрэвчинд настай хүмүүс шатар тоглоод байж байдаг. Хажууд нь бага насны хүүхдүүдээ салхилуулаад хэсэг амардаг юм. Туул гол руу ингэж их хүмүүс очдог байхад нэр бүхий хэдэн компани газрыг нь булаачихаж, тэднийг хууль хяналтынхан цэгцэлж дийлэхээсээ нэгэнт өнгөрсөн юм бол ядаж газраасаа хасаад хүмүүст амрах ахиухан талбай гаргаж өгөх хэрэгтэй гэдэг санааг сурвалжлагадаа гаргасан.
-Сурвалжлагаараа өөр санал санаачилга гаргасан уу?
-Гэхдээ сурвалжлагаараа тэр хүмүүсийг барилгаа нураа, Туул голоос холд, хууль бус үйл ажиллагаа явуулж байна гэж хэлэхийг хүсээгүй. Хамгийн гол нь Туул голын эрэг дагуу эрх мэдэл, албан тушаалтай хүмүүс очиж барилга барьж болж байгаа бол жирийн иргэд яагаад барилга барьж болдоггүй юм бэ. Энгийн иргэд, дундаж давхаргынхан барилга баримаар байна шүү дээ. Товчоор хэлбэл, Туулын эргийг арваад баян эзэмшиг, жирийн иргэд ч бас тэдэнтэй адилхан эзэмшмээр байна шүү дээ гэдгийг цуврал сурвалжлагаараа хөндсөн юм. Ер нь бол Туул гол хэдхэн хүний өмч биш. Цөөхөн хэдэн хүн тэр газрыг аялал жуулчлалын зориулалтаар гэх нэрээр төрийг ч, хуулийг ч, иргэдийг ч хуурч хашаалж авах нь буруу. Нийслэлийн сая гаруй иргэн Туул гол дээр очиж зун амралтаа өнгөрүүлмээр байна. Тэгэхээр эдгээр компаниас 20, 20 метрийн эргээс татаж иргэдэд зай талбай гаргаж өгмөөр байна. Хүмүүс тэндээ салхилж, зугаалдаг баймаар байна. Чадалтай нэг нь аятайхан, тухтай байшин бариад амьдраг. Хууль дүрэм хүмүүст эрх тэгш үйлчилдгийн адил тэндэх үйл ажиллагаа ч бүгдэд хүртээлтэй баймаар байна гэдэг утга санааг гаргахыг зорьсон. Туул голын эрэг, тэр тусмаа нийслэлийн урдуур урсаж байгаа хэсгийн ашигтай талбай нь яагаад эрх мэдэл бүхий хэдхэн хүний өмч болох гэж. Хууль, дүрмээ сахиж мөрдөж чадахгүй байгаа бол нийт иргэдэд эрхийг нь өг, хуваалц гэсэн санаа юм л даа.
-Сонсголонгийн гүүрнээс доош яагаад газар авдаггүй юм бол?
-Туул гол нийслэл хотод ирэхдээ сайхан тунгалаг байдаг. Гэвч Сонсголонгийн гүүрнээс доош ус бохирдолтой байдаг учраас барилгын компаниуд авахгүй байгаа юм. Сонсголонгийн гүүр орчимд Төв цэвэрлэх байгууламжийн бохир үнэр яаж үнэртдэг билээ. Дээр нь тэр хавиас Арьс, ширний үйлдвэр, Төв цэвэрлэх байгууламжийн бохирдол Туул голд цутгаж Төв аймгийн Алтанбулаг сумын газар нутаг руу урсдаг. Ингэхдээ маш их бохирддогийг хүн бүхэн мэдэж байгаа байх. Энэ мэт бохирдлоос үүдэн Туул голыг дагасан сумд, орон нутгийн ард иргэд арьсны ямар нэг харшил, өвчтэй болж, мал нь хүртэл хордож эхэлсэн байгаа. Бүр Туул голын эрэг дагуу байрладаг сумд өвчлөл их байдаг гэсэн судалгаа тооцоо гаргасан байдаг юм билээ. Үүнтэй холбоотойгоор холбогдох газрууд “Арьс, ширний үйлдвэрийг нийслэлээс гаргая, Туул голын эрэг дагуу байрлаж байгаа архи, пивоны үйлдвэрүүдийг холдуулъя, Төв цэвэрлэх байгууламж бохироо цэвэрлэж чадахгүй байна” гэдэг ч үр дүнд хүрсэн ажил өнөөг хүртэл хийгээгүй л байна.