Тувагийн Эрзин хошууны Нарын сумын иргэн М.Гунгаатай ярилцлаа.
-Тувад
монгол хэлээр ярьдаг ганц сум нь Нарын юм байна. Та нутгийнхаа түүхээс ярихгүй юу?
-Бид чинь анхнаасаа монгол үндэстэн юм шүү дээ. Сүбэдэй баатрын үр
сад гэж өөрсдийгөө үздэг. Манжийн дарлалын үед бид бүгд дарлалд нь байсан. 1911
онд Манжийн дарлалаас гарсны дараа Тува ч Манжийн нөлөөнөөс гарсан байдаг. Тухайн
үед Тувагийн ноёд Монголдоо буцаж нэгдэх үү, эсвэл Орост дагаар орох уу гэдэг дээр
нэлээд эргэлзсэн гэдэг. Монгол Тувагаа өөртөө татаад авах боломжгүй байсан хэрэг.
Ингээд л арга буюу Оросын нөлөөнд орсон хэрэг. 1914 онд Орос Туваг авсан гэж үзээд
энэ онд 100 жилийнхээ ойг тэмдэглэж байгаа хэрэг. Оросын нөлөөнд орсноор тувачууд
өөрсдийгөө Тагнын Тува гэж нэрлээд бие даасан улс болох гэж олон жил зөрчилдсөн
шүү дээ. Монголчууд Саяны нурууг анхнаасаа өөрсдийнхөө нутаглаж байсан нутаг, туваг
монгол үндэстэн гэж үзэж ирсэн ч том гүрний бодлого том шүү дээ. Тува 1944 он хүртэл
бие даасан тусгаар улс байгаад ОХУ-тай нийлсэн байдаг. Одоо монгол хэл, ёс заншлаа
авч үлдсэн ганц сум нь Эрзин хошуу болчихоод байна. Энэ хошуунаас долоон км зайтай
хошууныхан монгол хэлээ мэдэхгүй шүү дээ. Бидний өвөг дээдэс эртнээсээ монголоор ярьж ирсэн.
-Тува,
эсвэл орос хэлний аялга байх юм уу?
-Үгүй. Яг хуучин монгол хэлээрээ ярина. Ялангуяа малчид монголоороо
маш сайн ярьдаг. Ёс заншил, амьдрал ахуй нь ерөөсөө л монгол.
-Сургуульд
тува хэлээр хичээл заана биз?
-Тэр асуудал больчихоод байгаа юм. Сургуульд орсон хүүхэд тува хэл
мэддэггүй. Аргагүйн эрхэнд тува хэл сурсан ч монгол хэлээ мартана гэж байхгүй. Нарынаас
Кызылд ирсэн хоёр хүн гэхэд зөвхөн монголоороо ярина. Түүнтэй адил сургуульд хичээлээ
тува хэлээр үздэг атлаа хоорондоо монголоор ярьдаг. Ер нь монгол хэлтэй тувачууд
бичгийн монгол хэл мэдэхгүй. Монголоор бичсэн ном сонин уншиж ойлгохгүй. Хичээлээ
тува, орос хэлээр үздэг учраас зөвхөн ярианы монгол хэлтэй үлдсэн. Москва явсан
хүүхдүүд монгол хэлээ мартахгүй байж тува хэлээ мартаад байгаа нь сонин.
-Монголчуудтайгаа
хил залгаа амьдарч байгаа. Уулзах боломж гарах юм уу?
-Урьд цагт нэг дор, малаа нийлүүлээд амьдардаг байлаа, бид. Монгол,
тува хоёр айл нэг хотонд амьдардаг байлаа шүү дээ. 1944 онд хилийн шугам татсанаас
хойш салчихсан. Хил залгаа монголчууд маань аав, ээжийнхээ буурин дээр ирж чадахгүй
болчихсон шүү дээ. Хоёр улсын хилийг яалтай билээ. Ах дүү шиг байсан бид ч салж
хоцорсон.
-Таны
үеийнхэн монголчуудаа андахгүй. Харин залуу үе Монголын талаар ямар бодолтой байдаг
бол?
-Манай сумынхнаас бусад нь Монголын талаар сайн мэдэхгүй. Завхан
аймгийн Улиастай, Увс аймгийн Улаангом сумаар л очиж үзсэн залуус байдаг. Монгол
маш сайхан хөгжиж байгаа гэсэн ойлголттой л байгаа даа. Улиастайгаас Тува руу иртэл
60 сайн эрийн толгой авсан гэх түүх домог бий. Залуус маань Улиастай гэхээр “Манайхны
толгойг авсан газар” гэж бас айх жишээтэй. Гэхдээ элэг нэг юм болохоор Монголдоо
үнэхээр хайртай. Тувагийн баруун хошууныхнаас илүү хайртай. Боломж гарвал, настайчууд
нь Увс, Завхан аймаг руу сувилалд явчих санаатай.
-Танай
сумынхан ихэнх нь малчин уу?
-Ихэнх нь малаа маллаад амьдарч байна. Мал маллаж байгаа арга ухаан,
бурхан шашин бүгд монголчуудтай адил. Хоол унд нь ч монгол шүү дээ. Гурилтай шөл,
буузаа иднэ. Хувьсгалын дараа манайд цагаан сар тэмдэглэхийг хориглочихсон байсан.
Одоо монголчуудтай адил цагаан сар хийдэг, настнууддаа золгодог болсон. Бөх барилдана,
цагаан сараараа дуу хуураа тоглоно. Уул хадаа тахина, сан тавина. Яах аргагүй монголчуудын
минь заншил шүү дээ.
-Хандгайтаас
Кызыл хүртэлх замд таарсан малчид малаа саадаггүй, цагаан идээ хийдэггүй юм байна
лээ. Танай сумынхан бас тэгэх үү?
-Яалаа хийж. Айраг, таргаа хийнэ. Ааруул ээзгий хийнэ. Гүүний айрагт
их дуртай. Хил хуваасны дараа адуу бараг устах талдаа байлаа. Сүүлийн жилүүдээс
л адуу өсч байна даа. Үхэр, хонь ихэвчлэн маллана даа. Тэмээ цөөрч байгаа.
-Танай
сумынхны амьдрал хэр байна?
-Кызыл, Монголтой харьцуулахад үнэндээ хэцүү амьдарч байна. Дээр
үед хүн бүр ажилтай, хамтрал болоод амьдрал нэг түвшинд байлаа. Зах зээл эхэлснээс
хойш ажилтай хүн ховор болсон. Цөөн хэдэн малаа маллаад л өдөр хоногоо өнгөрөөж
байна. Төрийн албанд цөөн хэдэн хүн ажилладаг. Хүүхдүүдээ өөрсөд шигээ амьдруулахгүйн
тулд яаж ийгээд Москва руу сургуульд явуулдаг. Москвад сурсан хүүхдүүд буцаж ирнэ
гэж байхгүй. Ирээд яах билээ, энд ажилгүй юм чинь. Бүгд тэндээ үлдэж байгаа. Монгол
шиг охидуудаа яаж ийгээд дээд мэргэжилтэй болгодог. Нөгөөх нь нутагтаа ирээд хийх
ажилгүй. Тэгээд Москвад ойр зуурын ажил хийгээд л амьдарч байна даа, манай сумын
хүүхдүүд.
-Хил
зөрчиж хулгай хийлээ гэсэн мэдээлэл их гарах юм. Ажилгүй учраас хулгай хийгээд байна
уу?
-Залуучуудад ажил алга. Ажилгүй хүмүүс чинь амиа дээсэн дөрөөн дээр
тавиад хулгай хийх янзтай. Гэхдээ сүүлийн жилүүдэд хилийнхэн чангарч малын хулгай
багассан шүү дээ. Манайхан архи их уух юм. Ажилгүй, архичин хүмүүс олон байна. Тэдэнд
төрөөс анхаараасай л гэж бодох юм даа.
-Амьдрал
хэцүү байгаа үед Монголдоо буцаж очих юмсан гэж боддог болов уу?
-Тусдаа улс болохоор яалтай билээ.
-Та
ямар ажил хийж байсан хүн бэ?
-1974 оноос Москвагийн Хилийн дээд сургуульд монгол хэлний орчуулагч
багшаар ажиллаж эхэлсэн. Тэр үед Монголоос жилд 45 оюутан ирж сурдаг байлаа. Тооцоод
үзэхэд манай сургуулийг 750 орчим монгол хүн төгссөн юм билээ. Тэднээс маань 14
генерал миний гарын шавь. Тэднийхээ талаар сонсоход сайхан байдаг юм. Тэсийн хил
дээр ирэхдээ намайг дурсдаг гэнэ лээ. Пүрэв генералаас эхлээд миний шавь нар олон
бий. Монголын генералууд гэдэг ном дээр бүгд байна лээ. Хил хамгаалах ерөнхий газрыг
удирдаж байсан генералууд миний шавь шүү дээ. Би 20 жил багшилсан, хошууч цолтой.
-Таны
үед монгол оюутнууд хэр байв?
-Сахилга баттай, сурлага сайтай хүүхдүүд байлаа. Зарим нэг нь сахилга
алдах гээд байхаар “Чиний нэр гарахгүй. Монгол Улсын нэр гарна. Монгол үндэстэн,
улсаа бод” гэж загнадаг байлаа. Би тэдэндээ элэгтэй гэж жигтэйхэн.
-Одоо
ямар ажил хийж байна вэ?
-Зээ нараа л харж байна. Дээлээ өөрөө оёод өмсчихнө. Хүүхдүүддээ
бүжиг заах зэргээр л өдрийг өнгөрөөж байна. Хоёр охинтой. Хоёулаа Москвад их сургууль
төгссөн. Тэндээ ажиллаж байгаа. Би ОХУ-ын Зохиолчдын эвлэл, Зураачдын эвлэлийн гишүүн.
Тувагийн Соёлын гавьяат цолтой. Эрзин хошуунд маань дунд сургуулийн номын санг миний
нэрэмжит болгох гэж байгаа.
-Гэр
бүлийнхээ хүнийг танилцуулахгүй юу?
-Эмч мэргэжилтэй. Физик эмчилгээ хийдэг юм. Сумандаа нэртэй эмч дээ.