Туулай хүн төрөлхтнөөс ч өмнө дэлхийн иргэн болсон байдаг. Гэр бүлийн зохион байгуулалт, өөрсдийнх нь ертөнц хүний нийгмийн харилцаатай тун төстэй байдгийг эрдэмтэд нотлоод байгаа. Мөн хүмүүсийн гаргадаг жихүүдэс төрөм араншин, сэтгэл уясам үйлдлийг хийдгээрээ судлаачдын анхаарлын төвд байнга байдаг юм билээ. Хосуудын дундах араар тавилт, эсрэг хүйстнээ найрах арга ч үүнд хамаарна. Зарим нь үрээ голж нэг ч удаа хөхүүлэхгүй. Тэд уйлж хайлдаг, хэзээ ч бүлээр амьдардаггүй онцлогтой. Бас гуниглана. Амиа хорлоно. Ихэвчлэн өлсөхдөө гутарч гунигладаг гэж байгаа. Жилдээ нэг удаа эцэг, эхтэйгээ уулзахдаа бүтэн өдрийн турш эрхэлж, нялхардаг гэх мэт сонирхох зүйл олон. Гэхдээ тархины хөгжилгүй эдгээр амьтад яаж хүнтэй төстэй ийм авир гаргадгийг судалсан эрдэмтэд мөрөө хавчин гайхсаар үлдэцгээсэн байдаг. Эцэст нь туулай хүн төрөлхтөн шиг зүрх сэтгэл эсвэл сэтгэл зүрхтэй амьтан юм байна гэсэн нэг оношийг хэдэн талаас нь тавьж таамаг дэвшүүлээд л өнгөрсөн байдаг.
Дэлхий дээр туулайн овогт хэдэн мянган төрөл хамаарах бөгөөд орон оронд хэдэн өөр төрөл байна. Газарзүйн бүсчлэлээр буюу уулын наад, цаад талд ч хоёр өөр туулай амьдрах нь бий. Тэдний идэшнээс эхлээд амьдралын хэвшил бүх зүйл нь өөр байдаг ажээ. Энэ цагт буюу хөгжил, дэвшлийн зуун эхэлснээр 20 гаруй үүлдрийн туулайг ч шинээр гарган аваад буй. Монгол орны хувьд боролзон, түвд, чандаган, молтогчин туулайн төрөлтэй. Боролзон туулай ойт хээрийн бүсэд амьдардаг бөгөөд бор туулай ихтэй газар цас ихээр унадаг гэсэн яриа ч ардын дунд хөвөрдөг. Монгол орны бусад бүсээр чандаган, түвд, молтогчин тархжээ.Молтогчин туулайнаас бусад нь хаягдмал нүхийг элдэв өвс, зулхайгаар тордож өөрийн эзэмшил болгоно. Өдрийн ихэнх цагийг ямар нэг юм мэрж, хаашаа ч хамаагүй дэгдэж өнгөрүүлнэ. Шөнөдөө айх аюул бага тул хооллохоос эхлээд бүхий л ажлаа амжуулдаг бас нэг онцлогтой.Манай оронд амьдарч буй туулайн төрлөөс хамгийн ааштай бөгөөд арчаатай нь молтогчин гэдэг. Тэрээр өөрөө барьсан үүрэндээ нэг жил орчим амьдраад нүүдэг бөгөөд 29 км хурдалж тасралтгүй 20 км давхисан түүх судлаачдын дэвтэрт тэмдэглэгдэн үлдсэн нь бий.
Туулай нэлээд хөлчүүрхүү нэгэн. Жилийн тодорхой цагт ходоодноос нь спирт ялгарч, идсэн үндэстэй нь холилдон байнга согтуу явдаг гэдгийг Монголын ард түмэн ярьдаг. Бас биедээ баймгүй тачаангуй, аальгүй нэгэн болохыг судлаачид ажиглажээ.
Тэд гуравхан жил насалдаг бөгөөд амьдралдаа тоймгүй олон удаа эр эмийн ажил хийнэ. Хээлтэй, хээлгүй тэд хэзээ ч хүйсийн ажилдаа татагдаж хостойгоо таарах бүртээ л зохицуулчихдаг. Энэ үйлдэл нь тун хурдан өрнөх бөгөөд эр туулай нь дур ханахаараа ухаан алдаад уначихдаг гэж байгаа. Янаглалын дуу нь ч уянгалаг заримдаа ойр хавийн амьтдыг үргээм сүртэй, нүргээнтэй болдог гэсэн. Ухаан алдсан эр туулай нэг минутын дараа сэргэж бушуухан зугтаж оддог гэдэг. Тэд намраас бусад улиралд хэдэн ч удаа хээл авч төллөх чадвартай амьтан. Эм туулай хээлээ 28-31 хоног тээж найм түүнээс олон бүжин төрүүлнэ.
Молтогчин туулайн бүжин эхээс төрөхдөө нүцгэн үсгүй, сонсголгүй, амьсгалах төдий чадалтай хамгийн өрөвдөлтэй арчаагүй нэгэн байдаг ажээ. Харин боролзон болон бусад туулайн бүжин ноолуур нь ургачихсан төрсөн даруйдаа л дэгдэж эхэлдэг байна. Туулайны сүү ихээхэн шимтэй, тослог ихтэй тул 3-7 хоногийн дараа гэхэд л торнисон бүжин үүрээ орхин одно. Ингээд эх үр салсан ч эмэгчин туулай хэний ч бүжинтэй таарсанхамаагүй нэг удаа хөхөө хөхүүлээд салдаг өрөвч амьтан. Харин молтогчин туулай улаан цурав бүжингээ хамгаалж чадаагүй бол тэмээ буйлах мэт муухай орилон гашуудаж, нэг хэсэгтээ үүрнээсээ ч цухуйлгүй уйлдаг байна.
Монголчууд хээрийн туулайг ихэвчлэн өвлийн цагт агнадаг ажээ. Агнахдаа туулай хярж буй бутыг тойрч эхэлдэг байна. Тойргоо хумисаар очиход хүний үлдээсэн мөрийг давж зугтаж чаддаггүй тийм аймхай. Хээрийн туулайн махыг шулаад багахан өөх нэмэхэд яг 70 ширхэг бууз болдгийг ч өвгөд хуучилдаг. Өнөөдөр махны чиглэлийн, ноолуурын чиглэлийн гээд олон үүлдрийн туулайтай болжээ, хүн төрөлхтөн. Мах нь ямар ч холестерингүй, хүний биед 90 хувийн шингэцтэй гэх мэтээр ер нь бараг л эм. Ноолуур нь ямааныхаас хэд дахин нарийн ширхэгтэй, хоёр туулай жилд нэг килограммыг өгдөг гээд бас л ярих зүйл их.
Харин дэлхийн түүхэнд туулай ямар бичээс үлдээсэн бол гэсэн асуулт бас бий. Өвөг дээдэс нь өдгөө Канад, Украин зэрэг цөөн улсад бүртгэгдсэн, бидний мэддэгээс арай өөр өнгө зүстэй амьтан байдаг сурагтай. Туулайны өвөг дээдсийг Орос, Испани, Франц улсууд манайх гэж булаацалддаг гэсэн. Магадгүй хамгийн их хонзон санаж, түүнийгээ хийж хэрэгжүүлж байж санаа нь амардаг амьтан гэж тодорхойлогдсон нь ортой ч байж мэднэ. Австрали тивийг анх олж нээх үед дайн самуунтай байсан учир төдийлөн анхаарч чадалгүй байсаар 100 жил мартсан байдаг. Ингээд тус тивд анх хөл тавьсан европчууд гэрийн тэжээмэл туулай авч очсон түүхтэй. Энэ цагаас наяадхан жилийн дотор гэрийн тэжээвэр туулай хэдэн зуун саяар үржиж ёстой л гасланг дагуулсныг өдгөө дэлхийн бараг хүн бүр мэднэ. Европчууд туулайгаа өсгөж үржүүлээд ноолуур, махыг нь ашиглах зорилготой аваачсан байдаг. Ингээд ахуйдаа хэрэглэж эхлэхэд туулай зэрлэгшиж улмаар хүн төрөлхтнөөс өс хонзонгоо авч тариан талбайгаас эхлээд бүхий л зүйлийг мэрж устгасан гэдэг. Австрали тив тэр чигтээ цөл болох аюул ч байсан.
Дараагийн нэг баримт нь эрт балрын цагт туулай үлэмж том биетэй байсан нь зарим олдворуудаас бараг нотлогдоод байгаа. Өнөөдөр туулайг өвөг дээдэс шиг нь том болгохыг хүсэгчид ч цөөнгүй бий. Их британийн Ральф нэртэй молтогчин туулай манай гаригийн хамгийн том туулайгаар тодорсон. Ральф гурван настай,22,6 кг жинтэй. Энэ нь удамшиж эхэлсэн бөгөөд түүний ээж туулай, үр төл нь ч өөрөөс нь дутахааргүй биерхүү гэдгийг олон улсын мэдээллийн сувгууд бичиж үлдээжээ.Бидэнтэй хаа сайгүй таардаг, хамт амьдардаг болсон туулайны талаар эрдэмтэд ийм тодорхойлолтыг хийж, бас өөрсдийнхөө амьдралд зохицуулан хөгжүүлчихээд байгаа нь энэ.
Л.МӨНХӨӨ