Одоо юм л болбол “Түүхээ мэдэхгүй хүн ойд төөрсөн сармагчинтай адил” гэж атны тавхай аман дээр тавих болж. Ийн хэлж буй нөхдийг үнэхээр түүх уламжлалдаа гүнзгий мэддэгийн далай болсон хүмүүс юм уу гэхээр ачир дээрээ огтхон ч тийм биш. Харин ч гүехэн устай бяцхан цөөрмүүд байх нь олонтаа. Эзэн богд Чингис хаан минь гэцгээх атлаа хямдхан архи, тамхи, боов боорцгоо хүртэл тэнгэрийн алдарт тэр хүмүүний нэрээр овоглож, арай л ариун цэврийн цаас, бүсгүй хүний өдөр тутам хэрэглэдэг самбайг тийн нэрлэх нь халаг. Өгөдэй, Хубилай, Галдан бошигт, Өндөр гэгээн нэртэй архи сархад, цай үй түмээрээ бий. Монголын төр засаг хүртэл “Монгол бахархлын өдөр” хэмээн сүржиндүү нэртэй даржиндуу ёслол бий болгож, баахан л халхайсан улс хэлхийсэн дээл өмсөн нийслэл хотоор нэг хөлхөх нь сансрын гэгдсэн энэ эринд үлгэр домгийн баатрууд амилан ирсэн мэт сэтгэгдэл төрүүлнэ. Энэ цаг үе бол шинжлэх ухаан хөгжиж, оюун ухааны ололт амжилт халгисан түүхийн нэгэн мөчлөг. Тиймдээ ч ухаант хүмүүн төрөлхтөн яавал амар жимэр, эвтэй найртай, энгүүн даруу аж төрөх вэ гэдгийг тал талаас нь тунгааж, өндөр хөгжилтэй улс орнууд иргэдээ хөгжүүлэх, амьдралын баталгааг нь улам сайхан болгохын төлөө зүтгэж байхад манайхан элийрсэн баларсан эртээ урьдын цагаа санагалзаж суух нь хунгийн сүрэг дунд буй нугасны муухай дэгдээхэй шиг өрөвтөр. Түүхээ уншилгүй л яахав, судлалгүй л яахав. Хамгийн гол нь өнөөгийн амьдралынхаа чиг баримжаа болгож, цээжээ дэлдэн бахархана гэдэг дэндүү гунигтай. Түүх бол хүн төрөлхтөний бахархал биш туулсан замнал нь. Түүх судлаад улс орон диваажин болтлоо хөгжчихдөг гэвэл даанч өрөөсгөл. Түүх бол хөгжлийн түлхүүр огтхон ч биш. Харин түүхээс суралцаж, алдаагаа давтахгүйд л түүхийн жинхэнэ мөн чанар нь оршдог. Тэгэхээр түүхээ мэдэхгүй хүн ойд төөрсөн сармагчинтай адил гэдэг үг амны уншлага болгоод байхаар зүйл биш байгаа биз. Төрөлх ойдоо төөрдөг сармагчин ч гэж юу байлаа. Түүх бүтээсэн өвөг дээдсийн үр сад байтлаа сармагчин болчихдог ард түмэн ч гэж хаана байлаа даа.