ӨВӨРХАНГАЙ АЙМГИЙН ТӨВИЙН 10 ЖИЛИЙН ДУНД СУРГУУЛИЙГ 1955 ОНД ТӨГСӨГЧДИЙН 65 ЖИЛИЙН ОЙД
Урд эгнээнд зүүнээс: Н. Нямшир, Ц. Дэмчигдорж, Г. Гайтав Арын эгнээнд зүүнээс: В. Мишиг, Ц. Базарцэрэн, С. Лодой, Ж. Раднаабазар
Арвайн тал цэцэг ногоогоор дүүрэн халиурсан зуны эхэн сар буюу 1955 оны долдугаар сард одоогоос 65 жилийн тэртээ Өвөрхангай аймгийн төвийн 10 жилийн бүрэн дунд сургуультай болсны дөрөвдүгээр төгсөлтийг 13 сурагч төгсжээ. Сурагчид бид эхэлсэн хичээл, шинэ ирсэн багш нарын зан араншинг хоорондоо ярилцан, сургуулийн байшингийн урд хичээлийн завсарлагаар цуглан элдвийг ярьж, зарим нь аав, ээж, ах дүүгээ санан алсыг ширтэн санаа алдана.Тэр үед аймгийн төв хойд талын хийдийн тууринаас хамгийн урд манай сургууль хүртэл алхахад долоон минут, зүүн эмнэлгийн дэнжээс баруун зах хүрэхэд найм орчим минут явна. Аймгийн төвд 200 хүрэхгүй өрх айл 1000 орчим хүн амьдарна. Өвөл сургуулийн хүүхдүүд ирж 2000 орчим хүнтэй болох ч аймгийн төв маш тайван, хэрэг төвөг, зодоон цохион огт гарахгүй, бас архи уудаг хүн огт байхгүй. 1952 онд манай 10 жилийн сургуульд улсын их сургууль төгссөн тоо физикийн багш Л.Лхагвасүрэн, хэл бичгийн багш Ж.Насантогтох, багшийн дээд сургууль дүүргэсэн хоёр багш томилогдон ирж ажиллаж билээ. Ж.Насантогтох багш манай ангийг даан 10 дугаар анги төгстөл гурван жил биднийг хүмүүжүүлсэн юм. Насантогтох багш биднийг хүмүүжин төлөвшихөд нэн их хөдөлмөр хүчээ зарцуулсан билээ. Биднийг 4-5 дугаар ангид алдарт сурган хүмүүжүүлэгч хүүхдүүдийн нэрлэснээр ижий багш Ж.Лувсанмаа дааж долдугаар ангид шилжүүлэн өгсөн билээ.
1953 онд наймдугаар ангид 1. Раднаабазар Жанчивын 2. Хайдав Сангидоржийн 3. Лодой Соотонгийн 4. Дашдорж Ширбазарын 5. Гайтав Гүнтэвийн 6. Дорж Ёндонловдонгийн 7.Базарцэрэн Цэвэлийн 8.Нямшир Нацагнямын 9.Лодойдамба Цэрэндоржийн 10.Дэмчигдорж Чимэдцэрэнгийн 11.Цоодол Шоовдорын 12.Цэвэлмаа Жагваралын 13.Мишиг Ванданхайдавын нар суралцажээ. 1955 онд 10 жилийн дунд сургуулийн дөрөвдүгээр төгсөлтөөс сурагч Ж. Раднаабазар нэг анги алгасан есөн жил дараалан онцсайн дүнтэй суралцан онц сурлагатны тусгай аттестаттай төгссөн юм. Тус ангиас 1955 онд Монгол Улсын их сургуулийн анагаахын салбарт Ж.Раднаабазар, Г.Гайтав, мал эмнэлгийн ангид Ц.Базарцэрэн, Ч.Дэмчигдорж, Н.Нямшир, биологийн ангид В.Мишиг, багшийн дээд сургуулийн тоо физикийн ангид Ё.Дорж, орос хэлний ангид Ш.Цоодол, газарзүйн ангид Ж.Цэвэлмаа, химийн ангид Ц.Лодойдамба, цэргийн дээд сургуульд Ш.Дашдорж, ЗХУ-д С.Лодой нар суралцсан билээ. Бид тавдугаар ангид гурван анги 100 гаруй сурагчид элсэн суралцсан бөгөөд наймдугаар ангид үүнээс 13 хүүхэд дэвшин суралцаж, бусад нь Улаанбаатар хотын техникумуудад суралцжээ. Өвөрхангай аймгийн 10 жилийн дунд сургуулийг байгуулагдан бэхжихэд Рабфак-ийн гурав Жогийн Лувсанмаа (монгол хэл, тоо), Б.Доржцэрэг (орос хэл), Довдонгийн Лондон (орос хэл) нар үнэтэй хувь нэмэр оруулсан билээ. Өвөрхангай аймагт Р.Гэлэгпил, Ч.Мачийжамба, Ж.Панигаа, Л.Лхагвасүрэн, Г.Сайнням, Г.Шовдор, А.Лувсандаш (хими) нарын алдартай сурган хүмүүжүүлэгч нар ажиллаж байсан алтан үеийг дурсан санахад таатай байна аа. Бид 13 л гадаад хэл сонирхож есдүгээр ангид байхдаа орос багш Дусягаар хэл заалгаж орос, зөвлөлтийн утга зохиолтой анх танилцсан юм. Манай ангийн сурагчид гадаад хэл сурах сүрхий авьяастай, Ё.Дорж орос герман, Н.Нямшир орос франц, Ц.Дэмчигдорж орос төвд, Ж.Раднаабазар хэд хэдэн улсын хэлээр ярьдаг, бичдэг билээ. Өвөрхангай аймгийн 10 жилийг 1955 онд төгссөн 13 сурагчдаас их орныхоо өмнө хийсэн бүтээсэн зүйлийг товч дурдъя. Хүний их эмч Ж.Раднаабазар, Г.Гайтав нар эрүүлийг хамгаалах салбарт олон жил ажиллажээ.
Их эмч Г.Гайтав 30 гаруй жил ажиллахдаа 23 жил сайд нарын зөвлөлийн тусгай эмнэлэгт ерөнхий сайд, ерөнхийлөгчийн эмчийн ажлыг 23 жил хийжээ. Их эмч Г.Гайтав шиг төр засгийн удирдагч нарын эмчийн ажлыг олон жил хийсэн эмч одоогоор гараагүй байна. Г.Гайтав сайд нарын зөвлөлийн дарга Ж.Батмөнхийн эрүүл мэндийг 10 гаруй жил, 1990 оноос эхлэн Ерөнхийлөгч П. Очирбат, Н.Багабанди нарын эрүүл мэндийг хариуцан ажиллаж байгаад өндөр насны тэтгэвэрт гарчээ.
Зүүнээс: Ш. Дашдорж, Ж. Цэвэлмаа, Ж. Раднаабазар 1954 он
Профессор Ж.Раднаабазар 1955 онд МУИС-ийн анагаах ухааны салбарт 200 гаруй оюутан элсэн суралцсанаас таван жилийн 10 улирлын шалгалтаар ангиасаа ганцаараа онцсайн дүнтэй суралцан маршал Чойбалсангийн нэрэмжит цалинтай төгсжээ. Профессор Ж. Раднаабазар 1960 оноос эрдэм шинжилгээ, сурган хүмүүжүүлэх, эрүүлийг хамгаалахын зохион байгуулалтын ажлыг 60 дахь жилдээ хийж байна. Тэрээр 1970 онд ЗХУ-д гурван жил асперантурт суралцан дэд эрдэмтэн, 1999 онд Колумбын нээлттэй их сургуульд анагаахын шинжлэх ухааны докторын зэргийг англи хэлээр хамгаалжээ. Профессор Ж.Раднаабазар хэд хэдэн судлаачийн эрдэм шинжилгээний ажлыг удирдан, докторын зэрэг хамгаалуулан, 20 шахам гадаад дотоодын эмч нарын шинжлэх ухааны магистрын ажлыг удирджээ. Анагаах ухааны сурах бичиг, нэг сэдэвт зохиолууд, анагаах ухааны Англи-орос-монгол, Орос-англи-монгол, Герман-орос-монгол, Франц-орос-монгол толь зэрэг 38 ном хэвлэн, 20 гаруй ном англи орос хэлнээс орчуулан нийтлүүлжээ. Мөн эрдэм шинжилгээний 200 гаруй өгүүлэл нийтлүүлснээс 20 гаруй бүтээл нь (Ланцет)American journal of human genetics, British journal of human genetics зэрэг дэлхийн алдартай сэтгүүлд Энэтхэг, АНУ, Иx Британи, Хятад, Япон, Солонгос, Тайланд зэрэг олон оронд нийтлэгджээ. Профессор Ж.Раднаабазарын 15 бүтээл орос хэлээр Орос ба Европын орнуудад нийтлэгдсэн байна. Мөн анх удаа Монголд анагаах ухааны сурах бичгийг англи хэлнээс орчуулан 40 гаруй жилийн өмнө хэвлүүлсэн ба Монголын анагаахын эрдэмтдээс англи хэлээр Энэтхэгийн “Pediatrics” сэтгүүлд бүтээлээ нийтлүүлсэн анхдагч юм. Профессор Ж.Раднаабазар ДЭМБ-ын Зүүн өмнөд Азийн бүсийн хороонд Монголоос анх эрдмийн зөвлөлийн гишүүнээр сонгогдон зургаан жил ажиллажээ. Профессор Раднаабазар Монголын гэр бүлийн сайн сайхны нийгэмлэг төрийн бус байгууллагыг байгуулсан бөгөөд дэлхийн гэр бүлийн нийгэмлэгийн Ази, Номхон далайн бүсийн хорооны тэргүүлэгч гишүүнээр 13 жил сонгогдон ажиллажээ. Монголын гэр бүлийн сайн сайхны нийгэмлэг Монголоос НҮБ-ын батламж авсан төрийн бус анхны байгууллага болжээ. Профессор Ж.Раднаабазар Америкийн хүн судлалын нийгэмлэгээс жил бүр дэлхийн 2000 онцгой хүн шалгаруулан нийтэлдэг номонд 2008 онд Монгол Улсаас бичигдэн нийтлэгджээ. Профессор Ж. Раднаабазар Монголын нэрийг дэлхийд алдаршуулсан 17 эрдэмтний тоонд орсон билээ. Түүний бүтээлээс дэлхийн 1000 гаруй эрдэмтэд өөрсдийн бүтээлд ишлэл татжээ. Профессор Ж.Раднаабазарын ажил бүтээлийн тухай АНУ, Англи, Япон, Солонгос, БНХАУ, Тайланд, Энэтхэг, Малайз зэрэг орнуудад 15 удаа Монгол Улсад 60 гаруй удаа хэвлэлд нийтлэгдэж Монголд түүний тухай телевизийн богино хэмжээний кино дөрөв бүтээгджээ. Профессор Ж.Раднаабазар одоо Америкийн газарзүйн нийгэмлэг, Америкийн бүх сувилагчдын нийгэмлэгийн жинхэнэ гишүүнээр ажилладаг. Профессор Ж.Раднаабазарын эрдэм шинжилгээний бүтээл-ном хоёр удаа Монголын шинжлэх ухааны тэргүүн бүтээлээр шалгарч, мөн Монголын оюуны чадамж (IQ 130- с дээш) өндөртэй хүнээр 2010 онд бүртгэгджээ. Профессор Ж.Раднаабазар, профессор Р.Эрдэнэтунгалагийн хамт төрөлхийн удамшлын дүлий өвчний үед гардаг гурван шинэ хувьсамж (мутаци) нээж Америкийн HumanGenetics сэтгүүлд нийтлэн патент авчээ.
Профессор Ц. Базарцэрэн 1960 онд ХААДС-ийг төгсөөд мал эмнэлгийн салбарт тасралтгүй 60 шахам жил ажилласан юм. Профессор Ц.Базарцэрэн мал аж ахуйд ихээхэн хохирол учруулж байсан (үхрийн нүдний цийлэг), (үхрийн дэлэнгийн өмрөө) өвчнийг шинээр оношлон тэмцэх арга хэмжээг боловсруулан үйлдвэрлэлд нэвтрүүлснээр үхэр сүргийг эрүүлжүүлсний үр дүнд улсад жил бүр олон сая төгрөгийн ашиг оруулсаар байна. 10 аймгийн 40 гаруй САА-д үржүүлж байсан зургаан төрлийн үүлдрийн 40 гаруй мянган үхэр лейкозоор халдварласныг тогтоож эрлийз үхэр уг өвчнөөр өвчилдгийг анх удаа оношилжээ. Профессор Ц.Базарцэрэн өөрийн судалгааны ажлын үндсэн дээр үхрийн лейкозыг оношлох бэлдмэл зохион бүтээж өөрийн орны хэрэгцээг бүрэн хангаж байгаа ба үхрийг лейкозоос эрүүлжүүлэх арга бий болгожээ. Түүний судалгааны ажлын үр дүн нь бэлчээрийн монгол малын лейкозын судалгаанд шинэлэг ажил болсон бөгөөд сарлаг, хайнаг тэмээний лейкозыг тогтоосон нь дэлхийд анхдагч болжээ. Түүнчлэн 1986 онд үхрийн дэлэнгийн өмрөөг оношлох сэргийлэх арга боловсруулсан нь (сэдвээр) Мал эмнэлгийн ухааны доктор, 1999 онд арвин ашигт шимт үүлдрийн үхрийн лейкозын эпизотын байдал түүнтэй тэмцэх арга боловсруулсан сэдвээр шинжлэх ухааны докторын зэрэг хамгаалжээ. Профессор Ц.Базарцэрэн биет бүтээгдэхүүн тавыг зохион бүтээж долоон ном сурах хамтран бичжээ. Мал амьтдын вируст өвчин цуврал ном нь 20 дугаар зууны шилдэг бүтээлээр өргөмжлөгдөн төрийн шагнал хүртжээ. Мөн эрдэм шинжилгээний 60 гаруй өгүүлэл нийтлүүлсэн ба гадаадын Journal of virological methods, Nature сэтгүүлд тус бүр нэг өгүүлэл хэвлүүлжээ.
Профессор Н.Нямшир 1960 оноос мал эмнэлгийн салбарт ажиллаж, 1963-1965 онд ХААДС-д багш, 1965-1994 онд МЭЭШ Хүрээлэнд эрдэм шинжилгээний ажилтан, бруцеллоз судлалын лабораторийн эрхлэгчээр, 1979-1980 онд ЭЗХТ зөвлөлийн гишүүн орнуудын шугамаар Африк тивийн Ангол улсад мал эмнэлгийн яаралтай тусламж үзүүлэх экспедицэд Монголоос анх ажилласан малын эмч юм аа. Профессор Н.Нямшир Казахстаны Алма Ата хотын зоо мал эмнэлгийн дээд сургуульд аспирантурт суралцан тахианы сүрьеэ өвчин сэдвээр мал эмнэлгийн ухааны докторын зэрэг хамгаалжээ. Профессор Н.Нямшир эрдэм шинжилгээний өгүүлэл ном гарын авлага заавар зөвлөмж зэрэг 118 бүтээл хэвлүүлжээ.
Профессор С. Лодой 40 гаруй жил МУИС-д багшилж Монгол Улсын санхүүгийн зарим асуудал сэдвээр эдийн засгийн ухааны докторын зэрэг хамгаалжээ.
Тус ангийн Ш.Цоодол, Ж.Цэвэлмаа, Ц.Лодойдамба, Ё. Дорж, С. Хайдав нар ардын боловсролын салбарт олон жил ажиллажээ. Ш.Цоодол, С.Хайдав нар Өвөрхангай аймгийн олон суманд сургуулийн захирлын ажлыг хийжээ.
Хурандаа Ш.Дашдорж 1958 оноос нисэх албанд ажиллан АН-24 онгоцны дарга нисгэгчээр ажиллаж байгаад тэтгэвэртээ гарчээ. Сургагч нисгэгч Ш.Дашдорж 1970 оны сүүлчээр Монголын үйлдвэрчний эвлэлийн их хуралд оролцсон Өвөрхангай аймгийн төлөөлөгчдийг тээвэрлэж явсан АН-24 онгоцны дугуй гацаж осол гарсан тул уул онгоцыг өехийгөөр нь дугуйгүй гулсуулан буулгасан анхны онгоцны нисгэгч дарга билээ.
Малын их эмч Ц.Дэмчигдорж орон нутагт нэгдлийн дарга зэрэг ажлыг 30 гаруй жил гүйцэтгэжээ. Биологч В.Мишиг их сургуулийн биологийн салбарыг гэр бүлийн хамт дүүргэж бүх насаараа МОНЦАМЭ агентлагт ажиллаж байгаад тэтгэвэртээ гарсан юм. Тус ангийн хамт олон нэг сэдэвт зохиол, ном сурах бичиг 50 орчмыг бичин хэвлүүлж, мөн эрдэм шинжилгээ болон нийтийн боловсролд зориулсан гэгээрүүлэх өгүүлэл 700 гаруйг нийтлүүлжээ. Монголын нэр төрийг дэлхийд өргөх Монголын ард түмнийг соён гэгээрүүлэх ажилд тус ангийнхан үнэтэй хувь нэмэр оруулсан юм. 1955 онд 10 жилийн дунд сургуулийг төгссөн 13 сурагчаас хүний гавьяат эмч, төрийн шагналтан тус бүр нэг, шинжлэх ухааны доктор-2, доктор-2, профессор-4 цолтон төржээ. Монголын нэрийг дэлхийд өргөх, Монголын ард түмнийг соён гэгээрүүлэхэд тус ангийнхан үнэтэй хувь нэмэр оруулсан юм.Төгсөгчдийн дундаас Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонгоор дөрөв, Цэргийн гавьяаны улаан тугийн одонгоор нэг, Алтан гадас одонгоор хоёр, Хөдөлмөрийн хүндэт медалиар хоёр сурагч тус тус шагнуулжээ. Өвөрхангай аймгийн төвийн 10 жилийн дунд сургуулийг 1955 онд төгссөн 13 сурагчаас эх орныхоо хөгжилд оруулсан хувь нэмрийг тус сургуулийн биднийг залгамжлан төгсөж байгаа дүү нартаа өвлүүлэхийн сацуу Өвөрхангай аймгийн хөдөлмөрсөг олон түмэнд зориулан 1935 оны гахай жилтэн бид гурван ангийнхаа хамт олны тухай энэхүү дурсамжийг бичиглэв.
Утас:99666888
E-mail:jaradnaabazar@yahoo.com
Проф. Ж. Раднаабазар, Проф. Ц. Базарцэрэн, Проф. Н. Нямшир
2019 оны 11-р сарын 11-ны өдөр Улаанбаатар хот.