“Нэгэн үзүүрт сэтгэлээр чулуун ханыг ч нэвтэлнэ”. Тэрбээр нэг удаа энэ мэргэн үгийг онцолж билээ. Ерөөсөө урвагч байж болохгүй. Ялангуяа сонгодог урлагт. Үүний яг амьд идеал нь манай Пүрэвдорж гуай байсан гэж хэлсэн нь санаанаас гардаггүй. Тэр бол Унд юм. Найз нөхөд, шавь нар нь түүнийг Унд гэж дууддаг. Ганцхан хувь, дахин давтагдашгүй дуурийн дуучин Х.Уртнасан гуай. Ингэж хэлэхдээ “Номын дуучин номоороо л дуулдаг юм. Пүрэвдорж гуай “Халуун элгэн нутаг”-ийг дүнхийтэл зогсч байгаад сайхан дуулчихаад орчихно. Хүмүүс дахиулахгүй. Хачин хачин болж байхын хэрэг юу байна. Тэр сайхан тавилтай хоолойг ардын болгох гэж маяглах хэрэггүй бөгөөд болохгүй” гэж билээ. Үнэхээр ч нэгэн үзүүрт сэтгэлээр чулуун ханыг ч нэвтлэхийг үлгэрлэн амьдарч буй хүн бол Унд өөрөө ч бас мөн юм. Удахгүй түүнд зориулсан ёслол хүндэтгэлийн тоглолт болох гэж байна. Энэ сарын 19-нд Соёлын төв өргөөнд. Монголын дуурийн хорьдугаар зууны манлай дуучинд хүндэтгэл үзүүлэх энэ тоглолтын өмнө бид ч мөн хүндэтгэл үзүүлж хэлсэн ярьснаас нь иш татан сонгодог урлагт бүтээсэн оргилыг нь эргэж хамтдаа харцгаая. Дуурийнхны нэрлэж заншсанаар Ундын өмнөх үеийнхэн буюу манай алтан үеийнхэн дуурийг монгол хэлээр дуулдаг байв. Жишээ нь, А.Загдсүрэн гуай 1971 онд Чио Чио саны ариг
Анхилуун цэцэг шиг янаг минь
Ариуны бяцхан бүсгүй минь гээд
Энэрэн хайрлаж дууддаг сан
Ядрах цаг эцэс болж
Яасан ч тэр минь ирнэ… гэхчлэн монголоороо дуулдаг байж. Дараа нь далаад оны сүүл наяад оноос оросоор дуулдаг болсон. Эндээс Уртнасан гуайн үе жинхэнэ ёсоор эхэлж байна. Уртнасан гуай өөрөө хэлэхдээ 1981 оноос дуурь дуулсан гэж ярьдаг. 1981 онд тэрбээр Пуччинийн Тоска-г дуулсан нь театрын албан ёсны мэдээнд байдаг. Гэхдээ дөнгөж сургууль төгсөөд удаагүй байхдаа 1967 онд “Чио чио сан”-г дуулсан нь түүний анхны дуурь гэж болохоор. Сонирхолтой нь Монголын дуурийн урлагт өөрийн сац суваргыг босгоод алтан тайзаа чимээгүйхэн орхин гарахдаа “Чио чио сан”-аар “зодог тайлсан” байдаг. Зодог тайлсан гэдэг нь өөрийнх нь хэлснээр л дээ. Нэг ёсондоо тайзнаасаа буусныгаа хэлж байна. Тэгэхдээ “Чио Чио сан”-ыг шинэчлэн найруулж, өөрийн залгамжлагч, гайхамшигт сопрано Б.Жавзандуламдаа эрвээхэй хатагтайгаа өвлүүлж өгсөн. Уртнасан гуай хэрхэн “зодог тайлсан” тухайгаа ярьсан нь:
-Би зодгоо тавьтайдаа “Чио Чио сан“-аараа тайлсан юм. Ерэн хоёр он гараад, театрт “Турбадур”-ыг шинээр тавих гэж байсан үе. Насны эрхээр ингээд яваад ирэхэд миний алтан партнёрууд яваад яваад өглөө. Ардчилал эхлээд Хавлааш маань Казахстан явчихлаа. Тэгж байтал Пүрэвдорж гуай маань багш болоод явчихлаа. Хайдав багш маань, Банди маань бас багш болоод явчихлаа. Ингээд ер нь миний партнёрууд цөөрөөд байна аа. Нэг харсан чинь гавьяат жүжигчин Ганхуягтай дуулж байна. Бодсон чинь нэг л биш юмаа. Ганхуяг гэдэг чинь надаас бараг хорь дүү хүн. За би ч энэ үеийн хүн биш юм. Ер нь ч үе үеэрээ байх хэрэгтэй юм байна шүү. Сайхан удирдаач нар маань бурхан болоод өглөө. Чулуун багш маань, Жамсранжав маань бурхан боллоо. Ер нь л больё гэж бодлоо. Яг тавин настай байхдаа тайзаа орхисон. Харин би Чулуун багшийгаа амьд сэрүүн дээр багштайгаа “Чио Чио сан”-аа нэг дуулаад л буусан“ гэж тэрбээр дурссан. Тэр тоглолт дээр “Одоо би арван тавтай..” гэж зохиол дээрээ дуулдаг хэсэг дээр “ ..Одоо би яг тавьтай” гээд дуулахад нь үзэгчид нирхийтэл инээлдээд төдхөнөө дуугүй болцгоосон гэж ярьдаг юм. Ж.Чулуун гуай тоглолтын дараа “Үгүй, чи юу гэж хэлээд үзэгчид хөхрөлдөөд унав аа” гэж гайхан асуусан гэдэг билээ. Б.Жавзандулам гуайгаас гадна хоёр гурван ч эрвээхэй хатан бэлдэж өгөөд гарахад нь Х.Билигжаргал гуай “Та ингэхэд тэнэг хүн үү, цэцэн хүн үү? Өөрийнхөө коронный дүрийг хүнд даатгаад, заагаад өгчихдөг” гээд нэг их инээж байсан гэдэг.
Тавин нас гэдэг бол сонгодог дуурьт ид бяр чадал нь амтагдсан ид хавтай нас. Европын улс орнуудад тийм л жишиг байдаг. Манайх залуучуудын орон болохоор тавьтай дуучин “хөгшдөж” байгаа нь тэр л дээ. Тэгээд энэ тухай асуусанд өөдөөс инээмсэглээд, урлагт нэг бичигдээгүй хууль байдаг юм. Ид гялалзаж байгаа, сайн байгаа, сайхан байгаа бүтээлчдийг л тайзан дээрээ тогтоож байдаг. Жаахан гундаад ирвэл бичигдээгүй хуулиар бага багаар алсарсаар холддог. Миний хувьд тэгж бага багаар алсрах тэвчээр хүрээгүй гэж хэлсэн юм даг. Түүгээр ч барахгүй, үнэлэмж хүртэл үе үеэрээ байдаг гэж хэлсэнд гашуун сонсогдож байв. “Үе үеэрээ үнэлэмж өөр өөр байгаа шүү гэж эрхгүй боддог юм билээ. Үе үеэрээ нэр төрөө хадгалж үлдэх том хариуцлага бас байдаг юм” гэж билээ. Ингэж хэлэхийг нь сонсоод бодит үнэн гэх нь хаашаа юм, харьцангуй л юм даа гэж бодогдож байсан. Бас нэг гайхашруулсан юм бий. Сонгодог урлагт бүтээсэн үнэт зүйлс, дуулсан дуурь энэ бүхнээрээ баримтат кино хийх бодолтой явдаг эсэхийг нь сонирхсон юм л даа. Гэтэл “үгүй” гэж эрсхэн хариулсан юм. Хэрвээ би сайн уран бүтээлч байгаад хүмүүсийн сэтгэлд үлдсэн байвал тэр миний үлдээсэн үнэт зүйл мөн. Өөрийгөө нэг юманд биччихээд “май, энийг аваарай” гэх нь зохисгүй. Тэгж байх хүсэл надад огт байдаггүй гэж хэлсэн бөгөөд нээрээ л эрхэмсэг оршихуй үүнээс өөрөөр байна гэж үү дээ.
Агуу их Уртнасангийн намтар түүхийг энд давтаад байх шаардлагагүй ч зарим нэг он цагийг дурсамж болгон сөхье. Манайхан сонгодог дуурийн дуучдаа 1964 оноос эхэлж эх орондоо бэлтгэсэн байдаг. Тэр анх бэлтгэгдсэн хүмүүсийн нэг нь Уртнасан гуай. Баадайжав гуай, жанжин Сүхбаатарт тоглодог Дашнамжил гуай гэхчлэн. Тэдний 13 хүүхдийг Хайдав гуай сонгож аван “Дуулаачийн студи” гэдэг нэртэй тэр сургуульд сургаж төгсгөсөн байдаг. Уртнасан гуай энэ сургуульд 18-тайдаа ороод 22-тойдоо төгссөн хэмээн ярьдаг. Дараа нь 1970-1972 онд Болгарын консерватори төгссөнийг бүгд мэднэ. Тэрбээр дэлхийн таван том театрын нэг Оросын “Большой театр”-т дөрвөн жил уригдаж дуулж байлаа. Их театрт “Чио Чио сан”, “Тоска”, “Онегин”-д дуулсан. Анх “Чио Чио сан”-д уригдаж дуулаад дараа нь дөрвөн жил дараалан очиж Ж.Пуччинийн “Тоска” дуурийн Тоска, П.И.Чайковскийн “Евгений Онегин” дуурийн Татьянад уригдаж дуулсан юм. Ийнхүү дэлхийн театруудын урын сангийн гол дууриудын гурав нь болох энэ жүжгүүдийг “Большой театр”-т дуулсан. Их театрын гоцлол дууны ангийн дарга Анатолий Архьянов тэгэхэд “Орост Шаляпин мэндэлж дуурь тодорсон юм. Монголд та мэндэлсэн юм байна аа” гэж хэлсэн гэдэг. Оросын “Их театр”-ын тайзнаа түүнтэй хамтарч дуулж байсан партнёр нь Оросын ардын жүжигчин Владимир Пепков гэж хүн байж. М.Глинкийн нэрэмжит олон улсын дуурийн дуучдын уралдааны Ерөнхий шүүгч энэ хүн манай дуучдыг уг уралдаанд оролцохоор очих бүрт ихэд дотночлон “манай Уртнасангийн хүүхдүүд үү” гэж асуудаг гэсэн. Тэрбээр Ж.Вердийн “Травиатта”, “Отелло”, Ж.Пуччинийн “Чио чио сан”, “Тоска”, “Турандот”, А.Бородины “Игорь ван”, ”, П.И.Чайковскийн “Евгений Онегин”, “Иоланта”, А.Даргомыжскийн “Лусын дагина”, Б.Дамдинсүрэнгийн “Амарсанаа”, “Учиртай гурван толгой” зэрэг хорь гаруй дуурийн гол дүрүүдийг бүтээсэн. ДБЭТ-ын тайзнаа Б.Ямпиловын “Шидэт ваар”, Ж.Пуччинийн “Чио Чио Сан”, Д.Лувсаншаравын “Хар Хорум” дууриудыг найруулан тавьсан бол 2013 онд С.Гончигсумлаагийн нэрэмжит Хөгжим бүжгийн коллежийн тайзнаа “Дидона Эней хоёр” бароккийн үеийн, гурван бүлэг долоон үзэгдэлт бэсрэг дуурийг найруулан тавьж ДБЭТ-т анхны тоглолтоо үзүүлж байсныг хүмүүс санаж байгаа биз ээ. Их урлагийн эрхэмсэг оршихуй хатагтай Х.Уртнасангийн “Дэлхийн сонгодог гэдэг хэдэн зуун жил хүн төрөлхтний оюун санаагаар шүүгдээд үлдчихсэн урлаг учраас түүнийг хичнээн өөрчлөх тусам хүнээс улам бүр холдоно. Яг байгаагаар нь хийх юм бол хүний сэтгэхүйд яв цав бууж байгаа амьдралын тусгал юм. Тэнд чинь амьдралын алтан фонд байгаа юм” гэж хэлснээр тэмдэглэлээ төгсгөе.
Төрийн шагналт, ардын жүжигчин, хөдөлмөрийн баатар, зууны манлай дуурийн дуучин Хорлоогийн Уртнасанд зориулсан хүндэтгэлийн тоглолтод удахгүй уулзацгаая.
Н.ПАГМА