Одоогоос хагас зуун жилийн өмнө буюу 1968 онд Дундговь аймгийн төвийн арван жилийн сургуулийг төгссөн эрхмүүдийг “Нэг ангийнхан” буландаа зочноор урилаа.
Боловсрол, шинжлэх ухаан, хөдөө аж ахуй, холбоо, эрүүл мэнд, батлан хамгаалах, хууль сахиулах салбарын шилдгүүд, инженер, эрдэмтэн судлаачид төрсөн тус ангийнхан өдгөө 50 жилийн түүхт ойтойгоо золгоод байна. “Мандалговийн арван жилийн 10А ангийг 29 хүүхэд төгсч байлаа. Сургуулиа төгссөнөө хойш хэн хэнээсээ сэтгэл салгалгүй явж ирсэн. Гэнэн томоогүй, гэгээн цайлган насныхаа нандин он жилүүдийг хамтдаа туулсан болохоор бие биенээ үргэлжид дурсан санана. Эхлээд арван жил, таван жил болоод уулзалддаг байв. Сүүлдээ жил бүхэн, одоо бол жилдээ хоёр, гурав бараг түүнээс олон удаа уулзалдах болсон. Бидний уулзах цаг хугацаа улам л ойртоод, хүмүүний амьдралын хөөр баяр, жаргал зовлон бүхнээ хуваалцаж байна” хэмээн ангийн дарга, гол зохион байгуулагч Нямаагийн Сүрэндаваа хэлсэн.
Шинэ жилээс эхлээд бүхий л баяраа тэд хамтдаа тэмдэглэдэг байна. Мэдээж цэргийн баяраар эрчүүдээ, мартын 8-нд ангийн “охид”-оо баярлуулах гээд шил шилээ дарсан баярууд үргэлжилнэ. “Одоо ч холбоо харилцаа сайхан болчихсон, өдөр бүр л утсаар мэнд усаа мэдэлцэх юм. Тавин жилийн өмнө арав төгсөөд тал тал тийшээ сургууль соёлын мөр хөөгөөд гарч байхдаа нэгнийхээ сургийг сонсохтой үгүйтэй, захидлаар л харилцдаг байлаа шүү дээ” хэмээн ангийн охид, хөвгүүд дор бүрнээ өгүүлж байлаа.
Дундговь аймагт математикийн гүнзгийрүүлсэн сургалттай анхны сургуулийг нээж, нэгэн цагт математикийн шинжлэх ухааны нэрийн хуудас болж явсан Монгол Улсын гавьяат багш Намжилын Өлзийг мэдэхгүй хүн ховор. Өлзий гавьяат сургууль төгсөхөд анги удирдсан багш нь байсан гэнэ. Ер нь бид азтай хүүхдүүд, Н.Өлзий, Л.Намжил, Ө.Тогоо гээд математикийн шилдэг багш нараар удирдуулж, тэднээр хичээл заалгаснаа дурсав. Сайн багш нарын дуурайлал ч юм уу, энэ ангийнхан багш олонтой. Ангийн дарга Сүрэндаваагаас эхлээд Амаасүрэнгийн Бадарч, Дашийн Доржжавд, Самбуугийн Дугармаа, Өвгөний Ням-Осор, Доржийн Нямсүрэн, Данзаннямын Оргодол, Гэмпилийн Ренчинханд, Раашийн Чанцалдулам, Гэндэн-Яринпилийн Эрдэнэ-Очир гээд арав гаран багштай. Нарт ертөнцөд эгнэшгүй нандин сайхан алба гагцхүү багш хүнд заяасан гээд өөрийн хөдөлмөр бүтээл, амжилттай өөдрөг яваа шавь нар, хүүхдүүдийнхээ тухай тэд хөөрөлдөнө. Энэ багш нарын нэг нь айраг адууны орон гэгддэг Эрдэнэдалайн сургуульд 20 гаруй жил захирлаар ажилласан Өвгөний Ням-Осор гэж лут эр байна. Говь-Угтаал, Сайхан-Овоо сумдын сургуульд хичээлийн эрхлэгч байгаад Эрдэнэдалайн захирлаар үр бүтээлтэй ажилласныг ангийн нөхөд нь ч, мянга мянган шавь нар нь бардам хэлэх аж. 2006 онд сургуулиа улсын тэргүүний сургууль болгоод даналзаж байсан түүнээс “Та чинь гавьяат биз дээ” гэж санамсаргүй асуухад “Өө, би чинь Ардын боловсролын тэргүүний ажилтан хүн. Намайг чинь зарим нь гавьяат л гэж боддог юм билээ. Ямар сайндаа 2013 онд Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одон авахад олон хүн гайхсан, баяр хүргэсэн. Тэр хүртэл би гэдэг хүн одон ч үгүй тууж явлаа” гээд инээд алдсан. “Миний аав Домийн Өвгөн аймгийнхаа наадамд олон түрүүлсэн бөх. Мөн нутаг усандаа нэртэй уяач байсан” гэж тодотгосон нь учиртай. Тэрээр аавынхаа 100 насны ойг нутаг усандаа дориухан тэмдэглэжээ. Сурагч ахуй насандаа воллейбол, шагайн харваа, теннис, сагсан бөмбөг гээд спортын бүхий л төрлөөр хичээллэдэг, тэмцээн уралдаанд амжилттай оролцдог “Солгой Ням-Осор” нэртэй байсан гэдэг.
Өлзий багшийнхаа мэргэжлийг нэр төртэй үргэлжлүүлж яваа математикийн алдарт багш Доржийн Нямсүрэн олон шавь нараа олон улсын математикийн олимпиадад сойж шаггүй амжилтад хүрч явсан, тооны эрдмээрээ гайхуулсан ухаалаг шавь нартай.
Сурган хүмүүжүүлэх ухааны доктор Гэндэн-Яринпилын Эрдэнэ-Очир гэж ид залуухнаараа хорвоог орхисон эрхэм нөхрөө тэд ам булаалдан дурсч байна. Ангийн анд нөхрийнхөө цэл залуудаа бүтээсэн гавьяаг нутаг оронд нь үргэлж дуурсгадаг нь уярам сэтгэлийг төрүүлсэн. Хоёр жилийн өмнө Эрдэнэ-Очирынхоо төрсөн нутаг Говь-Угтаал сумын сургуульд цээж баримлыг нь хүндэтгэлтэйгээр залжээ. Ингэж нэгэн танхимд бужигнаж явсан нөхрөө хөшөөнд мөнхөлсөн байна. Говь-Угтаалын сургууль Эрдэнэ-Очир агсны нэрэмжит болсон зэрэг нь энэ ангийнхны гавьяа зүтгэлтэй ямар нэгэн байдлаар холбоотой гэх тэнгэрлиг бодол ургаж байлаа. Мөн Говь-Угтаал уугуул Оргодол багш сургуульд байхын шаггүй тамирчин, аймаг, улсын хөнгөн атлетик, гүйлтийн тэмцээнд олон жил тэргүүлж “зуугийн Оргодол” гэж нэртэй болсон бол нас ахисан ч хувь тавихгүй 2014 онд Дорноговь аймгийн ахмадын тэмцээнд түрүүлж медаль авч байсныг нөхөд нь оны тэргүүнээр урамшуулжээ.
Тус ангийн хөвгүүд хичээл номондоо гаргуун, бие бялдар тэгш, мөн эх оронч сэтгэлгээтэй байсных нь илэрхийлэл таван “дайчин”-аар хэмжигднэм. Цэргийн сургуулийн босгыг анхлан алхсан эрхэм бол Жаламын Бавуудорж хурандаа. Цэргийн нэгдсэн дээд сургууль дүүргээд улмаар ЗХУ-д дэлхийд алдартай Фрунзийн академи төгсчээ. Зэвсэгт хүчний жанжин штабт оператороор олон жил нэр төртэй ажиллаж байсныг ангийн нөхөд хүндэтгэн дурссан. Энэ ангийнхны бахархал болсон бас нэг хурандаа нь Готовын Лүндэн. Эх орон ард түмнийхээ өмнө ихийг хийж бүтээсэн хүн хичнээн даруу, юм үзэж нүд тайлсан нүнжигт чанар нь өөрийн эрхгүй бахдал төрүүлэх юм даа гэж Лүндэн хурандааг хараад бодож билээ. Өдгөө зуу гаруй насалж буй Монгол Улсын баатар Пунцагийн Шагдарсүрэн гуайн шанг нь таталцсан Монголын дипломат алба өнгөрсөн зууны туршид ч, өнөө цагт ч улс орныхоо тусгаар тогтнолыг бататган бэхжүүлэх тулгуур багана нь байсаар ирсэн. Монголын дипломат албаны нэгэн шигтгээ нь өнөө жил 50 жилийн ойгоо тэмдэглэж байгаа цэргийн дипломат алба юм. Энэхүү нэр хүндтэй албанд 30 гаруй жил оюунаа чилээж зүтгэсэн армийн бэлтгэл хурандаа, нэгэн үе Гадаад харилцааны яаманд ажилласан шадар цолтой хүндэт дипломатч түүнийг Монголын төр хүндэтгэдэг. Ийм л эрхэм хүмүүн энэ ангийн нэгэн сурагч билээ. Лүндэн хурандаа “Хүний хувь заяа гэдэг таашгүй сонин. Би чинь Харьковын улсын их сургууль төгссөн, физикч мэргэжилтэй хүн. Сургуулиа төгсч ирээд Үнэ стандартын улсын хороонд ажиллаж байв. Ингээд 1975 онд цэрэгт татагдсанаар цэргийн хүн болох зам мөр минь тавигдсан” гэж аядуу зөөлнөөр хэлсэн. Мандалговийн 10А-гийнхны бас нэгэн өмөг түшиг, ханагар уул шиг хурандаа нь Лувсандоржийн Очирхуяг. Монголын цагдаагийн домог болсон хурандаа нарын нэг тэрээр дипломат төлөөлөгчдийн газруудын хамгаалалтыг эрхэлсэн эргүүл хамгаалалтын ангийг олон жил удирдсан гавьяатай. “Монголын цагдаад хурандаа цол хүртлээ 40 жил хоёргүй сэтгэлээр зүтгэлээ” гэж омог бардам хэлнэ лээ. Уг эрхмийг цагдаагийн бие бүрэлдэхүүн болоод эргүүл хамгаалалтын албанд мэдэхгүй хүн гэж ховор. Зөвхөн хууль хүчний байгууллагаас гадна улс төр, урлаг соёл, спортын талбарт ч нэр хүндтэй. Олонтой хүн гэх тодорхойлолт Очирхуяг хурандаад жинхэнэ ёсоор зохицном буюу. Энэ хурандаа нараас гадна Рэнцэнгийн Адьяадорж мөн л цэрэгтэй холбогдсон. ЗХУ-д Цэргийн холбооны инженерийн сургууль төгсөж, армид арван жил алба хаагаад дараа нь Өмнөговийн холбооны дарга, мөн Дундговь аймгийнхаа холбооны газрын даргаар ажиллажээ. “Хүн бүр ганзагын наймаанд явж байсан тэр жилүүдэд би эсрэгээрээ орон нутагтаа юм байгуулах гээд оролдож байсан” гэх тэр аялал жуулчлалыг говь нутагтаа бий болгосон Дэлгэрхангай уул шигээ нөмөр нөөлөгтэй нэгэн ажгуу. Лениний Дэмид гэж ахаараа овоглосон бас нэг офицер Сүхбаатарын Эрдэнэцагаан, Дорнодын хилийн отрядад алба хааж явсныг нөхөд нь сануулсан юм.
Нийтэч, нөхөрсөг байдал, мөн зүггүй дэггүйгээрээ зартай тус ангийнхнаас хэд хэдэн хүн их, дээд сургууль төгсөж эдийн засагч болсноос Доржийн Буян-Өлзий, Бүддаваагийн Сумъяабал нар аймгийн захиргааны төлөвлөгөөний хэлтэс, статистикийн тов-чоонд, Лхамжавын Норовсүрэн барилгын салбарт, Бүрэнтогтохын Цэдэв даатгалын чиглэлээр ажиллаж, харин Харьковт суралцаж уул уурхайн эдийн засагч болсон Гэмпилийн Сандаг геологийн салбарт хүчээ сорьжээ. Хүнд механизмыг төгс эзэмшсэн Бадамгаравын Дангаа мөн уул уурхайн салбарынх. Ангийн хөвүүн Лувсандоржийн Дамдинбазар, охин Доржийн Бархассүрэн нар эрчим хүчний салбарт олон жил ажиллаж хүн арддаа гэрэл гэгээ түгээсэн буянтнууд. Шинжлэх ухааны талбарт нэр хүндтэй ажилласан нэгэн нь Цагаан-Өвгөний Бархасдорж. Монгол Улсын их сургуулийг биохимич мэргэжлээр төгссөн тэрээр шууд л Шинжлэх ухааны академийн босгыг алхсан байна. Тэгээд ч зогсохгүй Монголын шинжлэх ухааны нэрт эрдэмтэн, буурал академич Цэндийн Хайдав гуайн удирдлагад ажилласан түүхтэй.
Ардын эмнэлэг, уламжлалт анагаах ухааны алтан гартай профессорын нэр бүхий олон эмийг санаачилж, хүн ардынхаа эрүүл энхийн төлөө зүтгэхэд дэргэд нь байж, уламжлалт эмийн хяналтын менежер зэрэг хариуцлагатай албыг хашиж байсан гэнэ.
Анагаахын олон ном бүтээлд эрдэм оюунаа зориулжээ. Эдний ангийнхнаас анагаахаар явж эмч болсон нь Цэвээний Цэрэнбалжид, тэрээр аймгийнхаа хоёр суманд Хүний их эмчийн салбарын эрхлэгчээр 10 гаруй жил ажиллаад цаашдын хөдөлмөрөө сүрьеэтэй тэмцэх үндэсний хүрээлэнтэй холбосон Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонт эрүүлийг хамгаалахын тэргүүний ажилтан, ангийхныхаа эрүүл мэндэд санаа тавьдаг нэгэн.
МУИС-ийг инженер-гидротехникчээр төгсөөд Батсүмбэрийн сангийн аж ахуйд услалтын системийн инженерээр хөдөлмөрийн гараагаа эхэлсэн Түдэвийн Лувсанбүд Хөдөө аж ахуйн хожим нь Хүнс, хөдөө аж ахуй, үйлдвэрийн яаманд усалгаа, тариалангийн асуудал хариуцсан мэргэжилтэн, ахлах мэргэжилтэн, газрын орлогч даргаар нийт 30 гаруй жил ажиллаж усалгаатай тариаланг хөгжүүлэх, үр шимийг нь нэмэгдүүлэхэд бүхнээ зориулсан Төрийн захиргааны албаны Тэргүүлэх зэргийн гутгаар түшмэл, Монгол Улсын зөвлөх инженер одоо ч зөвлөгөөгөө өгч ургацаа хураасаар явна.
Тариаланг усжуулдаг инженер байхад говийг ойжуулдаг инженер эднийд бас бий. Байгаль хамгаалах, говийг ойжуулах чиглэлээр насаараа ажиллаж аймгийнхаа төвд ногоон төгөл байгуулсан энэ бүсгүйг Цэенгийн гэхээс илүү Ойн Бямбаа гэж овоглох нь бий. “Оросын тэрэгнүүдээс надад унаж үзээгүй машин ховор доо” хэмээн тавиад жил жолоо мушгиж буй онц тээвэрчин Чойсүрэнгийн Амгалан, эмэгтэй гээд түүнээс дутаагүй бас нэг жолооч нь Гомбын Дүгэрсүрэн. Худалдааны салбарт насаараа ажилласан Дашийн Вачирдагиныг одоо бизнесийн дагина болсон гэж ангийнхан нь өргөмжилнө.
Дундговь нутгийнхаа “Хан хуурч” хэмээн өргөмжлөгдсөн Гончигийн Цэрэндоржийн хуурдахыг харж суусан Оргодол ах “Манай анги шиг гавьяа түүхтэй анги Дундговьд бий болов уу” гэж омогтойхон хэлээд “Манай ангийнхан урлагийн үзлэгээр өөрсдийн бүтээлийг тоглож байлаа. Эрдэнэ-Очир маань дууны шүлэг бичээд, хан хуурч Цэрэндорж хөгжмийг нь бичээд, тийм л шинэ бүтээлийг бид багш, сурагчдын хүртээл болгон магтуулж мандаж явлаа, одоо тэр нь манай ангийнхны сүлд дуу болсон” гэж тодотгосон юм. “Би чинь Дэрэнгийнх. Манай Очирхуяг бас Дэрэнгийнх. Зууны манлай уртын дууч Норовбанзад, “Дэрэнгийн хар азарга”-ын Цэндийн Чимэддорж бид нэг хонхрын хүмүүс. Чимээ маань Монголын радиод, миний бие ХААЯ-нд бараа бараандаа л явсан” гэж Лувсанбүд ах дуулгасан. Тус ангийн урлаг соёлын гол хүн нь мэдээж Цэрэндорж гуай. Эрхүүгийн Политехникийн дээд сургуулийг барилгын инженерээр төгссөн тэрээр таван настайгаасаа хуур хөгжим сурч, 50 гаруй жил өөрийнх нь хэлснээр “хуураа хөрөөдөж” явна. Дуу хуурын өлгий нутгийн зон олноос “Хан хуурч” өргөмжлөлийг хүртэж, наадам, цагаан сар гээд төрт ёсны баяраар нутгийнхаа жаврыг үргээнэ гэдэг дээдийн хүндэтгэл байхаас яахав. Ийм л хүн бүхэн нь сонин гойд ертөнц болсон түүхтэй ангийнхныг онцоллоо.
Ангийн дарга Сүрэндаваа 1967-1968 оны хичээлийн жилд Монгол орон даяар явагдсан орос хэлний улсын олимпиадад тэргүүлж, УБИС-ийн орос хэлний ангид урилгаар орж байсан. Ямар ч шалгалтгүйгээр урилгаар орно гэдэг тухайн үедээ үзэгдэл байсан нь мэдээж. Ингээд Багшийн сургуулийг төгссөнөөс хойш орос хэлний багшаар нэр төртэй ажилласан нэгэн.
Тэрээр Равжаа хутагтын нутаг Дорнын говийн бэр болж тэнд ажиллаж амьдарч байна. Монголын зохиолчдын эвлэлийн шагналт, “Хурмаст тэнгэр” төвийн тэргүүн яруу найрагч Шатарын Энхбаяр, “Морин хуур”, “Алтан намар” наадмын тэргүүн байрын эзэн, энэ цагийн нэртэй хөгжмийн зохиолч Шатарын Өлзийбаяр гэсэн хоёр хүү нь ижийгээ баярлуулж, их урлагийн тэнгэрт мандаж явна. Арван жилийн сургуулиа төгсөөд 50 жилийн хавартай золгосон ч хүүхэд багын гэгээн тунгалаг чанар, нэгнээ хайрласан сэтгэл нь халуун хэвээрээ энэ л ангийнхны дурсамж дурдатгалыг хуваалцах сайхан байлаа.