УИХ-ын гишүүн Ш.Адьшаа, Н.Ганибал нар Үндсэн хуулийн Цэцэд “давхар дээл”-ийн асуудлаар гомдол гаргасан. Тодруулбал, УИХ-аас 2019 оны арваннэгдүгээр сарын 14-ний өдөр баталсан Монгол Улсын Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн Гуравдугаар зүйлийн 10 дахь заалтаар Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Гучин есдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсгийг “… Засгийн газрын дөрвөөс илүүгүй гишүүн Улсын Их Хурлын гишүүний албан тушаалыг хавсарч болно” гэж өөрчлөн найруулсан нь Үндсэн хуулийн оршил болон холбогдох заалтыг зөрчсөн хэмээн Цэцэд гомдол гаргаад буй. Тэдний гомдлоор Цэцэд маргаан үүсгэж, оны өмнө Дунд суудлаар хуралдах товоо зарласан ч тодорхойгүй шалтгаанаар хойшлоод байна. Хараад байхад улстөрчид хэн нэгнийг Цэц рүү гүйлгэж, гаргасан шийдвэрээ “засуулдаг” жишиг тогтлоо. 2021 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн өмнө Ерөнхийлөгч асан Х.Баттулгыг дахин нэр дэвшүүлэх боломжтой, боломжгүй эсэх дээр ХҮН-аас УИХ-д сонгогдсон Т.Доржханд гишүүн Үндсэн хуулийн Цэцэд хандаж байв. Ингэснээр Ерөнхийлөгч Х.Баттулга дахин нэр дэвших эрхгүй болж байлаа. УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүнээр давхар ажиллахыг тоогоор хязгаарласан Үндсэн хуулийн энэхүү өөрчлөлтийг 2020 оны УИХ-ын сонгуулийн дараагаас буюу хэрэгжүүлээд жил гаруйн хугацаа л өнгөрч байна. Гэтэл МАН Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөсөө ухарч эхэллээ.
Цэц гэдэг байгууллага бол Үндсэн хуулийн манаач. Үндсэн хуульд юу гэж бичсэн байна тэрийг зөрчихөөс л сэргийлэх ёстой. Харин Үндсэн хууль зөв, буруу байна гэж хэлэлцэх нь Цэцийн хувьд ахадсан асуудал. Нэгэнт Үндсэн хуульд …Засгийн газрын дөрвөөс илүүгүй гишүүн Улсын Их Хурлын гишүүний албан тушаалыг хавсарч болно” гэж заасан бол үүнийг зөрчихийг л Цэц хамгаалах ёстой. Түүнээс албан тушаалын хэнээрхэлд шатсан хэдэн гишүүдийг саналаар Цэц Үндсэн хууль эхнээсээ буруу байсан байна гэж хэлэлцэх нь Цэцийн хувьд хэтийдсэн асуудал. Цэц ингэж үзсэнээрээ өөрсдийгөө мухардалд орууллаа. Бүр цаашлаад энэ Цэц оршин тогтнох үндэсгүй болж байгаа нь харагдлаа.
Үндсэн хуулийн Цэцийн гурван гишүүнийг нь Ерөнхийлөгч, гурвыг нь УИХ, үлдсэн гурвыг нь Улсын дээд шүүхээс нэр дэвшүүлэн УИХ-аар хэлэлцүүлж, зургаан жилийн хугацаагаар томилдог. Улсын дээд шүүх өнгөрсөн хаврын чуулганаар Ж.Эрдэнэбулган, Д.Гангабаатар нарыг Цэцийн гишүүнээр томилуулсан. Одоогоор Цэц Үндсэн хуулийн Цэцийн дарга Н.Чинбат, Цэцийн гишүүд Д.Одбаяр, Ш.Солонго, Б.Буяндэлгэр, Ц.Нанзаддорж, Г.Туулхүү, Г.Баясгалан, Ж.Эрдэнэбулган, Д.Гангабаатар нараас бүрдэж байна. Одоогийн Т.Туулхүү, Б.Буяндэлгэр, Ц.Нанзаддорж нарыг экс Ерөнхийлөгч Х.Баттулга 2018 онд томилуулсан. Одоо Х.Баттулга Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнийн зөвлөхөөр ажиллаж буй. Цэцийн гишүүд дунд “өгзөг” нэртэй улс дамжиж садар самуун үйлдэл гаргасан гэж алдаршсан Д.Одбаяр гишүүн ч бий.
УИХ-ын гишүүн Н.Ганибал “Үндсэн хуульд өөрчлөлтөд оруулахдаа үндсэн чиглэлийн яамыг УИХ-ын гишүүнээр удирдуулж болно ярилцаад уг заалтыг оруулсан гэж ойлгосон. Энэ өөрчлөлтөөс хойш хоёр ч Засгийн газар байгуулагдлаа. Гэхдээ хоёр Засгийн газар хоёул үндсэн чиглэлийн бус өөр сайд нарыг УИХ-ын гишүүнээр томилсон. Ерөнхий сайд болсон хүн бүр өөрийн үзэмжээр асуудалд ханддаг болчихлоо. Ард түмнээсээ сонгогдсон УИХ-ын гишүүн сайд хийх нь зөв үү, буруу юу. Эсвэл мэргэжлийн гэгддэг, тухайн салбартаа хүлээн зөвшөөрөгдсөн хүн сайд хийх зөв үү. Магадгүй энэ хууль цаашид хэрэгжээд явбал авлигачдын Засгийн газар байгуулагдаад байна гэсэн үг” гэж хэлээд байгаа. УИХ-ын гишүүн Ш.Адьшаа, Н.Ганибал нарыг Үндсэн хуулийн мөн чанар луу дайрах могой баригч хийж байгаа нь аюултай хэмээн хуульчид дүгнэж байна лээ.
Энэ мэт УИХ-ын гишүүдийн үгээр орж Үндсэн хууль зөв, буруу, ийм Үндсэн хууль байх ёсгүй гэж үзэх эрх Цэцэд байхгүй. Логикоор нь бодъё. Цэц ийм Үндсэн хууль байхгүй, үүнийг өөрчлөх ёстой гэж үзэж байна гэсэн үг. Энэ бол Цэцийн хувьд аргаа барсан хүүхэд аавынхаа толгойг маажина гэгч болж байх шиг.
Эндээс харахад Үндсэн хууль ямар ч найдлагагүй манаач буюу Цэцийн гарт оччихжээ. Манаач гэснээс Үндсэн хууль зөрчсөн байна гэсэн мэдэгдэл гаргавал Цэц хэлэлцэнэ ч бил үү нэг тэнэг заалт байдаг юм билээ.Дэлгүүрийн манаач хулгай гарч байна гэж мэдэгдвэл хамгаалах юм байна, энэ заалтыг амьдралд аваачиж наавал. Мэдэгдэл ирэхгүй бол нүдэн дээр нь дэлгүүрийг нь ухаж байхад хамгаалахгүй нь л дээ. Яг үүн шиг Үндсэн хуулийн Цэц ном дүрмээрээ ажиллахгүй байна. Энэ юунаас эхтэй вэ. Цэцийн гишүүд бүгд шахуу нэг намаас угшилтай болохлоороо л ийм байх шиг. Нэг намыг дагасан Цэц гэж ч ямар юм байх вэ. Үндсэн хуулийн өөрчлөлт нэг намын асуудал биш. Үндсэн хууль бол монголчуудын тусгаар тогтнол, бүрэн бүтэн байдлын баталгаа. Нэг намын эрх ашгаар Үндсэн хуулийг байн байн оролдох нь Монгол Улсын эрх ашгаар оролдож байна гэсэн үг. Монгол Улсын тусгаар тогтнолоор оролдож байна гэсэн үг. Одоо Цэцийг дариухан өөрчлөх хэрэгтэй байна. Бүх ард түмнээр Цэцийг сонгуулах хэрэгтэй. Цэцийн гишүүдийг намаас сонгодгоо болимоор байна. Үндсэн хууль гэдэг нэг намын асуудлаас хэтийдсэн асуудал. Тэгээд ч нэг нам давамгай байхдаа Үндсэн хуулийг өөрчилдөг нь үнэхээр буруу байгаа нь энэ мэт Цэцэд өгсөн өргөдлөөс анзаарагдаж байна. Улс төрийн хүрээнд энэ асуудал Цэцээр хянагдаж, Үндсэн хууль зөрчсөн гэх маргаан үүсгэж, цаашид эрх баригч намын Үндсэн хуульд гар дүрэх, дахин өөрчлөх боломжийг нээж өгнө. МАН 2019 онд Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан. Үүндээ энэ нам бүр амташчихаж. Амташсан хэрээ 13 дахина гэдэг л болох нь. Бүр цаашлаад намынхаа эрх ашигт зориулсан Үндсэн хуулийг бичих нь л дээ. Үндсэн хуулиа Цэцээр устгуулж байгаад МАН Монголыг эрх барина гэж бичүүлэх л дутаад байна. Одоо Үндсэн хуульд МАН өөрчлөлт хийх байтугай эгцэлж харах ч эрхгүй. Тэд Үндсэн хуулийг доошоо харж байгаад уншихаас өөр эрх байхгүй. Одоо болсон, хоёр жил болоод л энэ ч манай дарга болох гишүүдэд таарахгүй байна гээд, тэр даргын нэрийг ч бичээгүй байна гээд өөрчлөөд эхлэх нь л дээ. Энэ намын хувьд арай л даварсан асуудал боллоо. Хэн дуртай нь тоглоомын гишүүдээрээ Цэцэд өргөдөл өгүүлж, Үндсэн хуульдаа Г.Занданшатар Их хурлын дарга байна гэж бичүүлэх л үлдээд байна. Энэ мэт асуудлыг хэлэлцэж байгаа тоглоомын Цэцийн буруу. Тиймээс Үндсэн хуулийг манах үндсэн эрхээ мэдэхгүй байгаа энэ Цэцийг тараах хэрэгтэй. Бүх ард түмнээсээ Цэцийн гишүүдийг сонгодог болсноор хэн дуртай нь Үндсэн хууль руу гараа сарвайгаад байх эрхгүй болно.