Монгол Улсын гавьяат багш, профессор Ц.Содовтой ярилцлаа.
-Япон улсын гадаад хэргийн сайд Ё.Хаяши манай улсад айлчлахдаа хүрэн нүүрснээс устөрөгч гарган авч устөрөгчийн цахилгаан станц байгуулах боломж, нөөц бий гэж хэлсэн.Та үүнийг юу гэж харж байна?
-Үүнийг дэмжиж, энэ холбоог тогтоох нь зөв. Энэ ажил хэрэгжиж устөрөгчөөр ажилладаг (hydrogen generator буюу устөрөгчийн түлшний зайтай машин гэж нэрлэдэг) машин манайд орж ирэх хүртэл бид шуурхай ажиллах ёстой. Үүнийг ажил хэрэг болгочихвол валют олох арга зам нээгдэнэ. Валют олохгүй юм гэхэд монголчууд хямдханаар машинаа ажиллуулна. Энэ чинь орчин үеийн нефть гэсэн үг юм шүү дээ. Хамгийн чухал нь бид нүүрсээ л ашиглах ёстой. Энэ технологийг япончууд маш сайн мэддэг, Хонда, Тоёота, Хьюндай компаниуд нь устөрөгчийн түлшний зайтай автомашиныг үйлдвэрлээд арав гаруй жил болсон ихээхэн туршлагатай тул түүнийг монгол айл өрх авч хэрэглэх боломжтой.
-Одоо яах ёстой вэ?
-Монгол Улс эрчим хүчний асар их нөөцтэй хэрнээ хүний гар харж амьдраад байна. Яг үнэндээ нүүрсээ бараг л үнэгүй өгч байна. Нүүрсийг угаагаад экспортолбол бага зэрэг үнэтэй, шингэн болгоод гаргавал 10 дахин үнэтэй, нүүрсээ хий болгоод гаргавал 30-40 дахин илүү үнэ хүрнэ. Энэ технологийг ашиглах зайлшгүй шаардлага бий. Манай хоёр хөрш үүнийг хийхгүй байгаа. Яагаад гэвэл тэд том гүрэн учраас том юм хэрэгтэй. Хөрөнгө, түүхий эд бага зардлаар цахилгаан гаргана.
-Хүрэн нүүрснээс устөрөгч гаргаж, устөрөгчийн түлшний зайтай машины үйлдвэр байгуулж болох уу?
-Зарчмын хувьд болно, гэхдээ устөрөгчийн түлшний зайг нь худалдаж авах асуудлыг бас тооцох шаардлагатай. Үүнийг техник эдийн засгийн үндэслэлийг ажлын хэсэг байгуулж, нүүрсийг хүчилтөрөгчөөр устөрөгч болгон задлах буюу хэсэгчлэн исэлдүүлэх аргыг хэрэглэх болов уу гэж бодож байна (C24H12 +12O2 à24CO +6H2 урвалаар). Ер нь улс хөгжих, ажил урагшлахын үндэс чанартай боловсон хүчин байдаг. Залуусынхаа боловсролд хөрөнгө зарж, туршлагатай физикчид инженерүүдээ ашиглан Япон улстай хамтарч энэ асуудлыг шийдэх байх.
-Физикийн шинжлэх ухаан хүний амьдралд ямар хэрэгтэй юм бэ?
-Физикийн шинжлэх ухаан бол байгалийн шинжлэх ухааны суурь ухаан. Байгальд болж буй үзэгдлүүд цөм физикийн хуулиар явагддаг, нийгмийн үзэгдэл, сэтгэцийн үзэгдэл гэх мэт олон үзэгдлийг тайлбарладаг өргөн хүрээтэй шинжлэх ухаан. Хэрэглээ ихтэй ухаан учраас ЕБС-ийн аль ч сургуулиадад физикийн хичээлийг үздэг.
-Сая та физикийн ухаан сэтгэцийн үзэгдлийг ч тайлбарладаг гэж хэллээ, жишээлбэл?
-Манайхан “Psychology” гэдгийг сэтгэл зүй гээд орчуулаад хэрэглээд сурчихсан юм. Сэтгэл зүй гэхээр хүний сэтгэлийг судалдаг ухаан болчихож байгаа юм. Гэтэл агуулгын хувьд сэтгэцийн үзэгдэл, үйл явцыг тайлбарладаг. Сэтгэцийн үзэгдэл хүний сэтгэлээс гардаг.
-Манайханд физик хэрэггүй гэсэн хандлага ажиглагдах юм. Уг нь инженерүүд л баялаг бүтээдэг биз дээ?
-Шинжлэх ухааныг хэрэгтэй, хэрэггүй гэж хэлэх нь тухайн хүний мэдлэгийн хүрээ, ертөнцийг үзэх үзэлтэй шууд хамаатай. Хэн нэгэнд хэрэггүй байж болох ч өөр хэн нэгэн болон нийгмийн дэвшил, хөгжилд энэ шинжлэх ухаан жигтэйхэн хэрэгтэй (инээв). Аж үйлдвэрлэлийн III,IV хувьсгал, техник технологийн хөгжил гээд бидний амьдрал, орчин тойрны бүх зүйлийн үндэс нь физикийн шинжлэх ухаан байдаг юм. Инженерүүд бүтээдэг, физикчид онолыг нь тайлбарладаг. Байгалийн шинжлэх ухаан бол хэрэгцээнээс үүсдэг, байгалийг дуурайж бүтээл, бүтээгдэхүүн хийдэг. Жишээлбэл, хамгийн хурдан явъя гэвэл шувууг л дуурайж онгоц бүтээсэн шүү дээ. Тэр дундаа техник технологийн хөгжил бүгд физик, математикийн арга, загварчлалаас хамаардаг.
-Их, дээд сургуулиудын физикийн ангид арай цөөн оюутантай байна уу даа…
-Энэ нь нэгдүгээрт, манай их, дээд сургуулиуд мэргэжлээ сурталчилж, таниулж чадахгүй байна. Үүргээ биелүүлэхгүй, зөвхөн орж ирснийг нь сургадаг болсон. Хоёрдугаарт, физикийн анги төгсөөд ажлын байр багатай. Уг нь манай ахмад үеийнхэн бидэнд асар сайхан замыг засч өгсөн. Гадны оронд мэргэжил дээшлүүлж, ажиллаад ирэхэд хийх ажлын олдоц ховор. Физикч болохын тулд олон жил зарцуулдаг ч авдаг цалин нь Монголд амьдрахад хүрэлцээтэй биш. Гуравдугаарт, сайн ажилласан, муу ажилласан хоёр багш ижил цалин авдаг. Нийгмийн захиалгыг судалж, сурагчдын мэргэжил сонгох асуудалд төрийн зүгээс бодлогоор анхаарахгүй байгаатай холбоотой. Физикийн багш нараа сайн ашиглаж чадахгүй байна. Хувийн хөрөнгөөрөө байгалийн ухааны лаборатори, кабинет байгуулахад олон жилийн хөдөлмөр, их хэмжээний хөрөнгө хэрэгтэй байдгаас инженер, физикч, биологич, химич бэлтгэдэг хувийн сургууль тун цөөн бий. Тиймээс үүнд улс л зайлшгүй анхаарах ёстой.
-Та олон жилийн туршлагатай багш хүн, физик хүмүүст яг юу өгдгийг тайлбарлаж өгөөч?
-Би 23 насандаа их сургуульд багшилж, түүнээс хойш тасралтгүй 50 гаруй жил багшилж байна. Үүний зэрэгцээ эрдэм шинжилгээний ажлыг хослуулан хийж байгаа. Та бид физикийн аргыг эзэмшсэнээр сэтгэлгээ хөгжинө, сэтгэлгээ нь хөгжсөн хүн аливааг өргөн хүрээтэй хардаг болно. Аливаад нөлөөлөх олон хүчин зүйлийг тооцдог болно. Сурсан аргуудаа амьдралынхаа туршид бүх асуудал, шинэчлэлд ашиглана, тэгэхээр амжилт гардаг. Энэ аргыг эзэмших тийм ч амар биш л дээ (инээв). Оюутан байхад заасан бүхэн амьдралд таарахгүй шүү дээ. Судалж, суралцсанаа амьдралдаа баяжуулаад л ажиллахад тухайн хүнд физик ач тусаа өгнө.
-Хүүхдүүдийг яаж физикт сонирхолтой болгох вэ?
-Ерөнхий боловсролын сургуулиуд физик, хими, биологийн кабинетгүй л бол эдгээр хичээлийн нарийн зүйлсийг сурч, ойлгож чадахгүй. Сургуулиудын сургалтын материаллаг баазыг сайжруулж, хөрөнгө оруулснаар хичээлийн өгөөж дээшилж, сурагчдад сонирхолтой болно. Сүүлийн жилүүдэд энэ чиглэлд огт хөрөнгө оруулсангүй шүү дээ. Би залуудаа улсад маань мөнгө байхгүй гэж боддог байсан. Гэтэл улсад маань мөнгө их байна, буруу газар, буруу хүмүүс идэж уугаад байсан юм билээ, одоо ч гэсэн. Тиймээс хамгийн түрүүнд байгалийн ухааны кабинет, лабораториудыг улсаас сайжруулах зайлшгүй шаардлагатай. Хоёрдугаарт, эрч хүч нь багтаж ядсан залуу багш нарт багаж хэрэгсэл, ном дутагдах зэрэг асуудлуудыг шийдэх хэрэгтэй. Сайн ажилласан багшийг дэмжих, багш нарын мэргэжил дээшлүүлэх институтийн хөтөлбөрийг эрс өөрчлөх, сургадаг багш нарын чадварыг ахиулах ёстой. Тэнд хичээл заадаг хүмүүс өөрийнхөө мэддэг юмыг л заагаад байна, гэтэл амьдрал дээр тэнд заадаггүй юмыг мэдэхийг, сурахыг залуус хүсч байна шүү дээ. Гуравдугаарт, залуус хөдөлмөрлөхгүйгээр азаа үзэж гэнэт баяжихыг бодож байна. Ийм зүйл хэзээ ч байдаггүй юм гэдгийг тэдэнд ойлгуулахад сургууль, багш, эцэг эх, нийгэм анхаарч байж л сурч хөдөлмөрлөж сайхан амьдрана биз дээ.
-Та физикийн сэтгүүл эрхлэн гаргадаг. Сэтгүүлийнхээ тухай ярихгүй юу?
-Тийм ээ, “Физикийн боловсрол” хэмээх сэтгүүлийг 1992 оноос хойш Монголын физикийн нийгэмлэг, Улсын физикийн олимпиадыг зохион байгуулах хороо, БШУЯ-ны дэрэгдэх Физикийн сургалт-арга зүйн зөвлөлтэй хамтран 50 дахь дугаараа сая гаргасан.
Байгаль, техник сонирхдог сурагчид физикийн ухааны суурь боловсролтой болох, дүүрэг аймаг, хот, улсын, Азийн, олон улсын физикийн олимпиадад болон элсэлтийн уралдаант шалгалтад бэлтгэхэд нь туслан дэмжих, багш нарыг физикийн шинжлэх ухаан, боловсролд гарч буй шинэ мэдээллээр системтэй хангах, мэргэжлийн ур чадвараа дээшлүүлэх, цаашлаад бүх нийтийн физикийн боловсролд дэмжлэг үзүүлэх нь тус сэтгүүлийн нэг гол зорилго юм.
Сэтгүүлийн ар, өвөр нүүрт физикийн хэмжих багаж хэрэгслийн иж бүрдэл, судалгааны электрон багаж, лабораторийн туршилтын байдал, үүсгэвэрт тоног төхөөрөмжийн схемчлэл, бодисын бүтэцлэг, дэлхий, Монгол орны байгалийн үзэсгэлэнт газрын архитектур, газар зүй орчны нөлөөллийн тухай бодит зургуудыг өнгөтөөр байршуулж, сургалт, сурталчилгаа, өнгө үзэмж, дизайнд өөрчлөлт оруулав. Энэ хугацаанд сэтгүүлийн хүндэтгэлийн буланд Монголын 160 орчим нэрт физикч эрдэмтэд, гавьяатууд, физикийн бүтээлч багш нар (ардын багш О.Отгонсүрэн, Б.Банзрагч, Б.Жадамбаа, Г.Шилагарди, гавьяат багш Н.Содном, М.Насанбуян, Г.Очирбат, Б.Оргой, Т.Дүгэрсүрэн, Д.Дамбасүрэн, Н.Алтангэрэл, Т.Гун-Аажав, Г.Гомбожав, Р.Маабазар, П.Лхагвасүрэн, С.Даваа, Л.Батмөнх, Б.Барамсай, Ж.Галбадрах, Ц.Хандаа, Р.Бавуудорж, Ц.Содов, Х.Цоохүү, Г.Баасанжав, Д.Дамдинжав, М.Шагдарсүрэн, Б.Равжир, С.Жагдал гэх мэт)-ын хөрөг зураг тавигдаж, тэдний судалгааны чиглэл, бүтээл, ажил үйлс, туршлага, шавь сургалт, амжилт, физикийн шинжлэх ухаанаар болон боловсрол судлалаар докторын зэрэг хамгаалсан эрдэмтдийн мэдээллийг нийтэлсэн байна. Дашрамд хэлэхэд, тус сэтгүүлийн 2020 оны №41-ийн 36-43-р талд “Устөрөгчийн генераторыг хэрэглэх нь” гэсэн өгүүлэлд зураг, томьёотойгоор бичсэн байгааг уншвал ойлгоход дөхөмтэйг сануулъя.
-Сэтгүүлийг зайнаас захиалан унших боломж бий юү?
-Бий, уламжлалт тогтмол булангуудаас гадна хадгалагдаж байгаа бүх дугааруудаа аппликэйшн болгон хэрэглэгчдэд түгээхээр андройд утсан дээр “Play store- оос, IOS буюу iphone дээр “App store”-т “Физикийн боловсрол” гэж хайгаад татаж аваад ашиглах боломж бүрдүүлэхээр ажиллаж байна.