Тэмээний тухай бичих даалгавар аваад жигтэйхэн баярлав. Баярласнаа “Би тэмээний тухай юу мэдэх сэн билээ” гэж бодов. Уран сайхны талаас нь ардын уран зохиолч Пунцагийн Бадарч баавайгийн шүлгийг гүйцэх юм алга гэж хүлээн зөвшөөрөв. Нөгөөтэйгүүр, манай “Өдрийн сонин”-ы эрхлэгч, Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, оны шилдэг бүтээл шалгаруулах “Алтан-Өд” наадмын тэргүүн шагналт зохиолч Жамбалын Мягмарсүрэн гэдэг “акул”-аас эмээв. Учир нь түүний бичсэн “Долоо дахь хөхний гавар”, “Унагаа зуусан хулан”, “Барын зулзага бамбар” номууд монгол даяар тун ч алдартай билээ. Зүрхшээлээ гээд яалтай билээ. Тэмээний тухай “Ингэн эгшиг”, “Ингэн нулимс” гэдэг манай найруулагчдын кинонууд баруунд алдартай. Тэр нь ч аргагүй биз. Тэмээгүй газрын хүмүүст тив нээснээс ч сонин байсан биз. Сэлэнгэ аймгийг “Долоон тэмээт”-ийнхэн гэж нэрлэдгийг бодохноо миний Баянхонгорын Заг сум бол тэмээний л эх орон. Гэхдээ би тэмээ гээч амьтанг их хожуу, арваад насандаа л “таньсан”. Наян долоон оны зуднаар юм даа. Загийн голын зүүн урд байх Ягаан байшин хэмээх газарт “Давшилт” нэгдлийн хорин нэгэн тэмээ маллах хувь тохиов. Тэр үед тавдугаар ангийн сурагч байсан болохоор тэмээ малласан гэдэг худлаа л даа. Сумын эмчилгээ, тэжээлийн цэгийн адуу, тэмээний хэсэг тэнд төвлөрч, өндөр нагац Ойдовын Дашдонров буюу олон түмэн Ёнгоо хэмээдэг ах маань тэнд ажилладаг байсан учраас тавдугаар ангийн хүү би тэднийд долоо хоногийн амралтын өдрөөр очиж тусалдаг байв. Хагас, бүтэн сайны тэр хэдхэн цаг надад дэндүү жаргалтай санагддаг байсан. Даваа гарагт хичээлдээ явахдаа жигтэйхэн их эрч хүчийг олсон байдаг сан. Тэгэхэд л би тэмээ гэдэг малын ач тус, ашиг шимийг мэдсэнсэн. Тэр тэжээлийн цэгт Гурванбулагаас гуларч ирсэн номхоон шар ат байлаа. Ёнгоо маань тэмээ ачаалахыг үндсэндээ тэр л тэмээн дээр зааварлана. Тэмээний ачлаганы татлага гэхэд л надад шинжлэх ухааны хэмжээнд хүрсэн зүйл гэж бодогддог. Өөрийгөө жинхэнэ монгол гэж байгаа хэн нэгнээс тэгнээ ачааг тэвхэддэг модыг “ожуу” гэдэг эсэхийг асуухад “Ёстой бүү мэд” гэж хариулахыг би сайн мэднэ. Хом, бамбай гэж юуг хэлдгийг миний үеийн хөдөөнийхөн бол хэлэх л байх.
За, энэ тухай үл лавшруулж тэмээ гэдэг “элсэн говийн хөлөг онгоц”-ны тухай хөөрөлдөцгөөе. Дэлхийд байдаг тэмээ гээч амьтны ерэн хувийг наран тэмээ буюу ганц бөхт, ес арваны зургаан хувийг хос бөхт тэмээ эзэлдэг юм байна. Хос бөхт тэмээ гэхээр манай зэрлэг хавтгай ч орно гэсэн үг л дээ. Хятадын хойд говь, Монгол Улс, Халимаг, Казахстан, Кыргыз улс хос бөхт тэмээгээрээ алдартай. Өөрөөр хэлбэл, дэлхийд ховорхон болоод байгаа хос бөхтэй тэмээний удмын үндсэн санг Монгол Улс хадгалан үлдсэн цөөн орны нэг юм. Хос бөхт тэмээний өвөг бол зэрлэг тэмээн гөрөөс хавтгай аж. Манай орны Алтайн цаадах говьд хавтгай хэмээх эл зэрлэг тэмээ 927 тоо толгой байгаа. Юунд ийн тов тодорхой мэднэ вэ гэвэл өнгөрөгч намар Алтайн цаадахь говиор явахдаа албаны хүмүүсээс тодруулсан хэрэг л дээ.
Хавтгайг Венецийн жуулчин Марко Поло XIII зуунд дэлхийд мэдээлж, 1870-1884 онд Оросын жуулчин Н.М.Пржевальский Төв Азиар хэдэнтээ аялахдаа Монголоор дайрч хавтгайг үзэж тодорхойлж бичсэний дээр агнаж гавлын яс, арьсыг нь судалгаа, үзмэрийн дээж болгон авсан байдаг. Тэмээг хүн гэршүүлээд наад зах нь таван мянган жил болж байгаа гэсэн судалгаа бий. Тэмээ, адууг гаршуулж, гэршүүлсний дүнд Хүн гүрэн, Их Монгол Улс хүчирхэгжин мандсан юм. Өөрөөр хэлбэл, тэмээгүйгээр монгол соёл, нүүдэлчний соёл иргэншлийг ойлгоход хэцүү. Говь, цөлийн экологийн нөхцөлд амьдрах зохицол нь гайхалтай бүрдсэн энэ амьтан халуун нарнаас биеэ хамгаалах, ус чийгийг алдахгүй барих, өвлийн хүйтнээс хамгаалах хос бөхтэй, элсэн хөрсөнд явах тавхайтай болсон, говь цөлийн өргөслөг өвөрмөц ургамлаар хооллох, олон хоногийн өл хоол даах чадвартайг нь танин мэдэж уналга эдэлгээнд ашиглах болсон байдаг.
Тэмээний тухай олон түүх домог байдаг. Буганд хууртаж эврээ алдчихаад ус ууж зогсохдоо одоо болтол алсыг ширтэн “Эврийг минь хэзээ авчирч өгөх юм бол” гэж санааширдаг гэсэн домог байдаг. Нөгөө зудны номхон шар ат маань ч тэр л дүрийг давтаад байдаг. Хулгана, тэмээ хоёр 12 жилд орохоор маргалдсаны эцэст хэн өглөөний нарыг түрүүлж харсан нь жилд багтахаар тохирч гэнэ. Тэмээ өндрөөрөө “Би эхэлж нар үзнэ” гээд урагш нар гарах зүгт хараад зогсоход хулгана хойт бөхөн дээр нь уулын оройд нар тусахыг хүлээгээд сууж гэнэ. Уулын оройд нар тусахыг харсан хулгана “Би эхэлж нарыг харлаа” хэмээн үсрэн бууж, хаясан үнсэн доогуур оржээ. Үүнээс хойш тэмээ үнс хараад хулганад өшиж хөрвөөдөг болсон гэнэ гэх жишээний.Тэмээ их өрөвдөлтэй л дөө. Идшинд хэрэглэнэ гэсэн тэмээ үйлийн үрээ мэдрэх шиг нулимсаа цувируулаад л зогсчихно. Унаган эзэн хүн нь бол яагаад ч “гаргаж” чадахгүй. Нулимсаа урсгаад л хараад байгаа амьтанг чинь яаж муулах вэ дээ.
Наяад оны сумын нядалгаагаар харин нүд халтирам зүйл харсан нь тэмээ нядлах байсан. Урт банз барьсан ах нар хөлөөс нь оосорлосон тэмээг дагаж гүйж байгаад банзаараа шилэн хүзүү рүү нь цохиж унагаж байсан. Тэнгэрийн гэмээр тэр сайхан амьтны амь нэг банзны үзүүрт л байдаг гэхээр гайхахаас аргагүй. Тэмээг монголчууд өвчихдөө яг л хэвтэж байгаа янзаар нь хоёр бөхийг нь тасдаж аваад доош нь хуулдгаараа бусад малыг муулахаас арай ялгаатай юм уу даа. Тэмээний цээжин хэсгийн яс бөгсөн биеэсээ хүчирхэг учир булчингийн хөгжил цээжин талдаа илүү сайн. Ууцны яс, харцаганы нугаламтай уян холбогдсон нь түүнийг зөөлөн явдалтай болгодог ажээ. Тэмээ хэвтэхдээ залааны хоёр, өвдөгний хоёр, тойгны хоёр, өвчүүний нэг бүгд долоон сайран дээр тулдаг учир зундаа 60-70 хэм хүртэл халж, өвөлдөө 30 хэм хүртэл хүйтэрдэг газрын гадаргаас биеийг нь хамгаалдаг байна. Тэмээний арьс нягт зузаан, атираагүй, уян, хөлсний булчирхай нь голчлон суга цавиар байрладаг нь хөлөрч ус чийг алдахаас хамгаалдаг. Тэмээний уруул хөдөлгөөн сайтай, сэтэрхий уруулынх нь баруун, зүүн тал тус тусдаа хөдөлдөг нь говийн ургамлаар хооллох зохилдлогоог бий болгож. Энэ онцлогоос хамаарч тэмээний сур, үдээр хатахдаа татаж хатаж сунадаггүйг мэдэж ханын үдээр, авдар савны углуурга, заадал эмээлийг хүртэл наалгүйгээр тэмээний арьсаар бүрж, үдэж хийдэг байна. Үсэн бүрхүүл нь сор үс, завсрын үс буюу ноолуураас тогтдог сайн чанарын ноостой, уян зөөлөн, дулаан тул төрөл бүрийн утас, ноосон эдлэл, хөвөнгийн оронд дээлэнд тавьж ашиглаж ирсэн байдаг. Дэлүү нь бөөрний хавьд өлөнгийн хонхор тушаа байрладаг тул амархан гэмтдэг. Хашир малчид тэмээг унагах, цохиж нүдэхээс болгоомжилж бөөр нь уначихна гэдэг нь ийм учиртай. Тэмээ алсын барааг өдөр шөнө ялгалгүй хардаг. Үнэр сайн мэдэрдэг. Ус, худаг, айл бууцыг гучаад километрийн цаанаас мэдэрдэг байна. Иймээс ямар ч элсэн цөлд баримжаагаа алддаггүй орон зайн мэдрэмж сайтайгаараа хүнд хань түшиг болж, хайр булаадаг амьтан юм.
Аливаа амьтан ус чийгийг амьсгал, хөлс, ялгадсаар алддаг. Тэмээний хамар урт нарийн тул амьсгалаар усыг ууршуулдаггүй. Хамрын хөндийн салст бүрхүүлийн олон үрчлээс ус ууршихаас хамгаалж хадгалж үлдээдэг байна. Нэг минутад 8-10 удаа амьсгалдаг нь усыг ууршихаас хамгаалах бас нэг зохицолдолгоо юм. Говь, цөлийн өвс ургамал, ус, эрдэс бодис ихтэй байдгаас тэмээ давс хужрыг ихээр хэрэглэдэг. Хүнээр бол ч “цагаан хор”-ыг их хэрэглэдэг нөхөр юм л даа. Энэ нь биеийн дотоод даралтыг ихэсгэж ус барих чадварыг нэмэгдүүлдэг. Тэмээ өвс, усгүйгээр удаан байж, өл даах чадвараараа бусад малаас илүү. Тэмээ хэдэн долоо хоногоор ус уухгүй байж чадна. Энэ үед шээс нь өтгөрч 0.5 л хүртэл буурна. Тэмээ усаар дутагдсан үедээ бөөрнийхөө сүвнүүдэд хуримтлагдсан шээсээ эргүүлж шингээн гүзээндээ буцаах чадвартай бөгөөд гүзээнд буцаж ирсэн шээсийг тэнд орших бичил биетүүд уураг болгон хувиргах замаар илүүдэл бодисоо дахин ашиглах, усны хэрэгцээгээ хангах зохилдолготой болжээ. Тэмээний бас нэг сонин зохилдолгоо бол агаарын температур ихсэх үед хөлөрч усаа алдахгүйн тулд биеийн температураа нэмэгдүүлэн өнгөрөөж чаддаг явдал юм. Тэмээ бөхнийхөө өөхийг задлан ус болгож чадна. Өдөрт 80 л хүртэл ус уудаг. Үүнийг гүзээндээ олон хоног хадгалан аажимдаа зарцуулдаг. Биедээ их хэмжээний өөх хуримтлуулдаг хоёр бөхнөөс гадна гадар, дотор өөх нь 80-100 кг хүрдэг. 100 грамм өөх задрахад 107 мл ус гаргадаг гэж үзэхэд тэмээний усны дутагдлыг хангах нэг эх үүсвэр нь өөх болдог. Туршилтаар тэмээг идүүлэх ч үгүй, услах ч үгүй байлгахад 56-70 хоног, өвс өгч услахгүй байлгахад 78 хоног, зөвхөн ус өгч байгаа нөхцөлд 86-131 хоног тэсч байжээ. Тэмээг удаан хугацаагаар цангаахад биеийн жингийн гурваны нэг буюу 200 кг жин алдах үед услахад гурван минутын дотор усны алдагдлыг нөхдөг байна. Тэмээ ердийн нөхцөлд өтгөн бага, хуурайвтар хоргол гаргадаг нь бас л усны алдагдлыг багасгаж байгаа бөгөөд, жин үдийн халуун нар луу харж идээшилдэг нь нарыг биеийн бага талбайд тусгах байгалийн зохилдлогоо гэнэ.
Тэмээ 30-35 жилийн настай амьтан. Амгалан дөлгөөн зантай энэ амьтан бэлчээрт тархан идээшилдэг. Уналга эдэлгээнд амархан сурдаг, түргэн номхордог зантай. Дуу хуур, уянгалаг аялгуунд уярамтгай. Энэ чанарыг нь ашиглаж ингэнд ботго авахуулна. Үнсэн дээр хөрвөөх дуртай, эдэлгээнд хүлцэнгүй, эзэндээ дуулгавартай амьтанг хүмүүс бас “чөтгөр шүглэсэн” энэ тэр гэж нүд үзүүрлэх нь ч бий. Тэмээ жалга, нөмөр бараанд салхины уруу харж хэвтвэл тэнгэр хүйтэрнэ, ингэ ботгондоо хоргодон буйлаад байвал цас бороо орно гэж ард түмэн хэлцдэг. Тэмээний махыг өргөн дэлгэр биш ч гэсэн хүнсэнд ашигладаг. Ер нь сэрүүн чанарын мах л даа. Тэмээний махыг удаан хугацаагаар нөөцөлж хадгалан хэрэглэх нэг арга бол говийн малчдын уламжилж ирсэн борц хийх арга юм. Монгол Улсын хэмжээнд 1985 онд 559 мянган тэмээтэй байсан бол 1990 онд 537.5 мянга, 1995 онд 367.5 мянга, 2000 онд 315.5 мянга, 2005 онд 254.2 мянга болон жилээс жилд цөөрсөөр байна. 2009 онд 277.1 мянгад хүрэв. Дэлхийд нэг бөхт тэмээ байнга өссөөр байхад хос бөхт тэмээ нь хорогдож тоо толгой нь цөөрсөөр байгаа нь гунигтай.
Монгол тэмээ голдуу хүрэн, бор, улаан зүстэй бөгөөд дотроо Галбын говийн улаан, Ханын хэцийн хүрэн гэдэг хоёр омог байдаг. Мөн Говь-Алтай аймгийн Төгрөг суманд үржүүлдэг Дөхөм Тунгалагийн тэмээ үржлийн бие даасан хэсгээр батлагдсан юм. Дөхөм Тунгалагийн тэмээ нь дотроо ноосорхог, биерхэг гэсэн хэвшилтэй бөгөөд. гол онцлог нь хоолой, шилнээс гадна хүзүүний хоёр талаар давхар зогдортой байдаг. Манай орны говийн тэмээний дотроос Өмнөговь аймгийн тэмээ арай биерхэг болохыг И.Ф.Шульженко 1954 онд, Б.Лувсан 1975 онд тус тус тэмдэглэсэн байдаг. Нас гүйцсэн ингэ намар 529 кг, ат 621 кг жинтэй байдаг байна. Д. Буянхишигийн 1994 оны судалгаагаар атны намрын амьдын жин 603 кг, ингэнийх 521 кг, гурван настай өсвөр тэмээ 404 кг, хоёр наст 329 кг, нэг наст тором 267 кг, тухайн жилийн ботго 157 кг жинтэй байжээ. Монгол тэмээний угсаа гарлыг Өмнөговийн Галбын говийн улаан, Ханын хэцийн хүрэн, Баянхонгорын Ламын гэгээний жаахан шар, улаан, Говь-Алтайн Дөхөм тунгалагийн хос зогдорт гэж угшлаар нь ангилдаг. Ховд аймгийн нэгэн жинчний мэлтгэр хүрэн гэдэг тэмээ ямар ч уулын өндрөөс сүр цохидоггүй тэмээ байсан гэнэ. Оросын нутагт байх алдарт Чуйн замын өндөр даваагаар давахад уулын өндрөөс сүр цохиж ачаатай тэмээ их осолддог тул бүх тэмээний нүдийг боож уул давуулахад ганц мэлтгэр хүрэнгийн нүдийг боодоггүй байсан хэмээн эзэн нь дурсан бичсэн байдаг. Орсон буурын тухай олон ч сонин хөврүүлж болно. Өвлийн ид хүйтнээр буур орохдоо цагаан хөөс цахруулан шүдээ хавирч, шилээ шөргөөж, хүрхэрч шаваад муухай загнан ижил сүрэгтээ хүн мал ойртуулахгүй дов, сондуулд хөрвөөх, ойртсон хүн малыг хөөх зэргээр сүр хүчийг үзүүлдэг. Орсон бууртай тэмээнд чоно ч айгаад ойртдоггүй. Үүнээс үүдэн чоно “Орсон буурны дуу сонссоноос оготор шарын дуу сонссон нь дээр” гэсэн домог яриа байдаг. Орсон бууранд морьтой хүн хөөгдөж бариулсан, суудлын машиныг шөргөөж өмнүүр хэрж хөндөлдөөд явуулахгүй байсан гээд баримттай болсон явдал, хууч яриа олон бий. Говийн нэгэн аймагт Жанжин хүрэн хэмээх буур ид орооныхоо үед өөр нэгэн бууртай тэмцэлдэн хүч тэнцээд биесээ отож хөдлөхгүй хэвтсээр хоёулаа үхсэн гэсэн домог яриа ч тэмдэглэгдэн үлджээ. Дээхнэ үед нэгэн хүн орсон бууранд хөөгдөж худагт оржээ. Гэтэл нөгөө буур нь худгийн амыг таглан дээр нь хэвтэхэд нөгөө хүн буурыг босгох санаатай дороос нь хутгаар гэдсийг зүсэхэд буур босолгүй байсаар хоёул тэндээ үхсэн эмгэнэлт явдал байдаг.
Тэмээ бол их сониуч зантай амьтан бөгөөд аливаа зүйлийг харж сонирхох, үнэрлэх түүнээсээ үргэж тоглох, эзэн хүндээ эрхлэх, хол газар тасралтгүй ширүүн явахад орилж хад, харгана, буттай газар хоргодон хэвтэх, үнсэн дээр хөрвөөж, дэвслэх, өглөө үүрээр бусад малаас түрүүлэн бэлчих, шилээ шөргөөж буур болон бие, биетэйгээ тохуурхан ноцолдох, хоорондоо хэрэлдэх, бурантаг хазах, уяа тайлах зэрэг зан авир гаргадаг. Бурантаг хаздаг тэмээний ойролцоо уясан бурантаг хаздаггүй тэмээ нь нэгнийгээ дууриаж бурантгаа зуух буюу хазаж сурах зэргээр дуураймтгай зан гаргадаг. Тэмээ их хужирсаг тул бударгана шарилжаар голдуу хооллоно. Зуны халуунд олон хоног усгүй явж чаддаг нь хоёр бөхөндөө усаа хуримтлуулж, түүнээсээ цангаагаа тайлдагтай холбоотой аж. Монголчууд хоёр бөхт тэмээгээ дэлхийн Гиннесийн номд бүртгүүлэхээр Өмнөговь аймагт 2016 оны гуравдугаар сард тэмээг сургах, буйллах, уналга, эдэлгээнд хэрэглэх зэрэг олон үйл үзүүлсэн юм. Мөн Монголын 11 аймгийн 1132 тэмээг гарааны зурхайгаас нэгэн зэрэг амжилттай гарган 15 км зам туулан уралдуулж, 1108 тэмээ барианд оруулснаар дэлхийн дээд амжилтыг тогтоож, ЮНЕСКО-д бүртгүүлсэн байна. Урьд нь Өмнөд Монгол 550 тэмээгээр дэлхийн дээд амжилтыг тогтоож байжээ.