Энэ цаг үеийн онц хурдан хүлгүүдийн нэг бол Тод манлай уяач Л.Цандэлэгийн Соёмбо хүрэн азарга юм. Нэгэнтээ Л.Цандэлэг уяач манай сонинд өгсөн ярилцлагадаа “Соёмбо хүрнээ, Шарга азаргатай л уралдуулаад үзчихмээр байна. Эрдэнэчулуун манлайд хоёулаа бооцоо тавьж байгаад хоёр азаргаа тусад нь уралдуулж үзэх үү гэж санал тавьдаг юм уу гэж бодож байгаа” хэмээн ярьсан удаатай. Гэвч Л.Цандэлэгийг ингэж бодож явахтай зэрэг шахуу алдарт Шарга азарга зодог тайлчихсан билээ. Тэрнээс Соёмбо хүрэн, Амгалан төрийн ажнай шарга хоёр Хүй долоон худагт бооцоотой уралдахаар болжээ гэсэн бол улсын наадмаас дутуугүй үзэгч ирэх байсан биз ээ. Улсад зургаа түрүүлсэн Шарга азаргатай уралдах хэмжээний адуу Соёмбо хүрэн яах аргагүй байсан гэдэгтэй өнөөдөр маргах хүн байхгүй. Болохгүй юм болдоггүй, уралдах ёстой газраа, уралдах ёстой адуунуудтайгаа л уралддаг хурдан адууны хувь хишиг гэж бий.Соёмбо хүрэн азарга нэг жилийн дотор улс бүсийн чанартай долоон наадамд уралдахдаа зургаа түрүүлж, нэг аман хүзүүдсэн байдаг. Ний нуугүй хэлэхэд сүүлдээ алдарт шарга азарга улсын наадамд л уягддаг, өөр бусад уралдаанд давхиулахаа больчихсон юм. Энэ нь ах шарга азаргыг нь давхар уяагаар олон уралдуулж эцэстээ Өвгөн ноёны наадам дээр эндүүлснээс болж Эрдэнэчулуун манлай давхар уяагаар давхиулахаас жийрхдэг болсонтой холбоотой биз ээ.
Өнөөдөр хэдүй уралдахаа больсон ч бэлчээртээ дүнхийж байгаа Соёмбо хүрэн азарганы угшлыг морь сонирхогчид гойд сонирхдог юм билээ. Соёмбо бол цэвэр монгол адуу. Соёмбо хүрэн азаргын эцэг болох хүрэн азаргыгТөв аймгийн Баянбараат сумын уугуул Монгол Улсын Алдарт уяач Ц.Жамбалсүрэн 1997 онд Дорноговь аймгийн Даланжаргалан сумын Балжий гэж хүнээс авчээ. Эцэг хүрэн азарга шинэ эзэндээ ирсэн даруйдаа буюу 1998 онд төвийн бүсийн даншиг наадамд аман хүзүүдэж, 1999 онд анхны Говь шанхын даншигт түрүүлсэн юм. Тав дахь үеийн уяач Ц.Жамбалсүрэн гуай энэхүү хурдан хүлгийнхээ буянаар 2000 онд Монгол Улсын Алдарт уяач хэмээх цолыг хүртжээ. Соёмбо хүрний эцэг энэхүү хүрэн азаргыг “Хандгай хүрэн” хэмээн нэрлэх болжээ.
Соёмбо хүрний түүх цааш ингэж үргэлжилнэ. 2000 онд Л.Цандэлэг, Тод манлай уяач Сандуйжавын “Дүү зээрд” хэмээх хурдан азаргыг соёолон насанд нь худалдан авчээ. Хойтон жил нь улсын наадамд дүү зээрд азаргыг Сандуйжав уяж түрүүлгэжээ. Энэ наадам дээр уяач, эзэн хоёр маргаад авсныг моринд ойрхон бүхэн мэднэ дээ. Тэр жилээ Тамирын хурд наадамд дүү зээрд дахин түрүүлсэн ч наймаа буцдагаараа буцаж зээрд азарга өөр хүний нэр дээр цоллуулсан юм. Энэ даншиг дээр Л.Цандэлэг жаахан гундуухан, “Ажнай”-н Бат-Эрдэнэ, “Монгол базалт”-ийн Ариунболд нарын хамт явж байгаад Д.Даваахүү гуайн дотнын найз Ц.Жамбалсүрэнтэй тааралдсан гэдэг. Уяан дээр нь очиж, галаар нь бууж суух үеэр Алдарт уяач Ц.Жамбалсүрэн гуай “Морины наймаа буцах шиг эр хүнд гундуу юм гэж байдаггүй юм, тэр тусмаа наадмаар. Ахынх нь нэг хөл муутай азарга бий. Чамд өгчихье, чамд хурдан хүлэг гаргаж өгөх байх” гээд хадаг аваад бэлэглэжээ. Тэгэхэд нь Л.Цандэлэг зөрүүлээд “Та их сайхан сэтгэлтэй хүн юм. Хөдөөний хүнд хэрэгтэй унаа өгье” гээд супер УАЗ-469 машин бэлэглэсэн түүхтэй. Л.Цандэлэгт бэлэглэсэн тэрхүү хүлэг нь Говь Шанхын хурдад түрүүлж байсан өнөөх “Хандгай” хүрэн азарга юм билээ. Тэр цагаас хойш Жамбалсүрэн, Цандэлэг хоёрын сайхан нөхөрлөл эхэлсэн гэдэг. Ийнхүү нэгнийхээ галаар байнга зочилж, хууч хөөрөх болсон нь Л.Цандэлэгт алдарт Соёмбо хүрэн ирэх эхлэл болжээ. Ц.Жамбалсүрэнгийн унаган хонгор гүү Цандэлэгийн Соёмбо хүрэнгийн эх юм. Соёмбо хүрэн шүдлэндээ Төв аймгийн 80 жилийн ойд аман хүзүүнд давхижээ. Тэгэхэд нь Л.Цандэлэг Жамбалсүрэнд хандаж “Надад энэ шүдлэнгээ өгчих. Би танд эцгийг нь 10 сайхан гүүтэй өгье. Танд энэ шүдлэнгийн эх хонгор гүү нь байгаа юм чинь дахиад хурдан төл гарна шүү дээ” гэж хэлээд зөвшөөрснөөр Соёмбо хүрэнг хязаалан болох жил нь Цандэлэг өөрийн хүлэг болгон авчээ. Соёмбо хүрэн азарга соёмбо хэлбэрийн тамгатай бөгөөд энэ нь Монгол Улсын Алдарт уяач Ц.Жамбалсүрэнгийнх. Тэгээд ч хүрэн азарга сэрвээ өндөртэй, хөл урттай, босоо ястай адуу учраас үргэлж дээшээ өөдөлж байхын бэлгэдэл болгон Л.Цандэлэг “Соёмбо хүрэн” хэмээн нэрлэсэн байдаг.
Соёмбо хүрэн азарга эцгийгээ дуурайсан их хаттай адуу. Тарга хүчээ амархан авдаг учраас давхар уяандаа сайн давхидаг. Наадам дөхөөд анх эхлээд барихад ааш зан муу, хавьтсан ойртсоноо хайрч хазсан, зөрж өшиглөх гэдэг, заримдаа бүр цамнаад толгой дээр гарчих шахдаг, авир муутай адуу юм. Заримдаа бүр хөгийн зан гаргана.Жалга хонхортой, өвс ихтэй газар биеийнхээ амрыг бодоод гүүнүүдээ хаячихаад идээд явчихна. Ер нь өөрийнхөөрөө, их дураараа адуу гэнэ. Хамгийн гол нь гүү хураах үеийнх нь ороог эртхэн гаргахгүй бол болдоггүй гэдгийг эзэд нь сайн мэдэх болохоор хавар цөөхөн гүү хураалгадаг байна. Соёмбо хүрэн жирийн үед ийм ардаг ярдаг ааштай ч уяа нь ороод ирэхээрээ ааш нь зөөлрөөд, нүд нь дөлгөөн тогтуун болж гарын аясаар болдог адуу юм. Соёмбо хүрэн ямар ч наадмын өнгөнд заавал гардаг цөөн адууны нэг. Хөлийн хурд ихтэй, гарсан хойноо уужирчихдаг болохоор барагтай бол үзүүрийн суулт байдаггүй. Барианы тавлин дээр тарладаг. Тиймдээ цэвэр цусны араб адуунуудтай ач тач үзэлцдэг энэ цаг үеийн ганц монгол адуу хэмээн уяачид ярьдаг юм. Өндөр Гэгээн Занабазарын мэлмий гийсний 370 жилийн ойд “Монголросцветмет”-ийн Х.Бадамсүрэнгийн араб бор азаргатай заргалдсаар барианы зурхайг үүдэн хоймрын зайтай түрүүнд гаталж байсныг морь сонирхогчид андахгүй. Мөн Эрдэнэт хот байгуулагдсаны 30 жилийн ойн наадам дээр Д.Чулуунбатын араб цусны “Манлай халзан” азаргатай ана мана үзэлцсээр аман хүзүүнд самбай дэрлэн орж байсныг моринд хорхойтой бүхэн мэднэ. Тиймээс Л.Цандэлэг “Монголын хурдан морины түүхэнд араб адууг дийлсэн ганц монгол адуу бол “Соёмбо хүрэн” минь гэж ам бардам хэлдэг. Мөн “Ер нь Даншиг наадмынл адуу. Хөвсгөлийн “Хотгойдын хурд ”, Архангайн Тоглохын талын даншиг, Хэнтийн Өвгөн ноёны наадмуудад түрүүлсэн. Завханы “Очирваанийн хурд”-д хол тасархай түрүүлсэн гээд халхыг тойрсон бүх даншигттүрүүлсэн миний Соёмбо шиг адуу байхгүй. Монголын таван том Даншигт дархан түрүүлсэн байна шүү дээ” хэмээн нүдэндээ нулимстай ярьж байсан билээ.
Соёмбо хүрэн азарганы аргагүй хурдан гэдгээ харуулсан нэгэн түүхийг морины хорхойтнууд бас ярьдаг. Өвөрхангайд болсон “Их хурд-4” уралдаанд урилгаар оролцохдоо урьд өдөр нь Хөвсгөлөөс ачигдсан байдаг. Хотгойдын даншигт түрүүлж цолоо дуудуулаад асраас гаргаж жаахан амраагаад ачсан нь тэр аж. Шөнөжингөө явсаар Өвөрхангайд ирж өглөө нь жаахан идүүлээд мордуулахад уяачид “Холоос их зүтгэж ирсэн адууг уралдуулах хэрэг байгаа юм уу, Цандэлэг ээ” хэмээн болгоомжилж байжээ. Гэвч Л.Цандэлэгт тийм нэг итгэл, бардамнал төрөөд байж. Энэ дошин дээр соёмботой минь уралдах адуу байгаа гэж үү гэсэн эр хүний омогшил түүнд байжээ. Ингээд азарга гараан дээрээс хөдлөх үед морь тавьж байсан цэрэг Соёмбо хүрэнг буруу талаас нь цулбуурдсанаас болж цоройгоод, хүүхдээ унагаачихсан байна. Сүүлийн азарга хөдлөөд гараанаас 500 метр холдчихсон байхад цэргүүд Соёмбыг бариад авчээ. Л.Цандэлэгийн гол харлаад явчихсан гэдэг. Хамгийн гол нь хүүхэд гэж бодон харайлгаад очтол морины хүүхэд нь инээгээд босоод иржээ. Азарга нэлээд холдчихсон болохоор явуулах уу, болих уу гэж бодсон ч морины хүүхдээ инээгээд босоод ирэхийг хараад тайвширч араас нь явуулчихсан гэдэг. Хамгийн ард үлдсэн соёмбыг нэг их тоогоогүй аж. Зорьж ирсэн юм, морь хүүхэд хоёрын урам байна дундуур давхиад ирнэ биз гэж Л.Цандэлэг боджээ. Гэвч нэг харсан соёмбо хүрэн айхавтар шунахай давхилтайгаар өнгөний хэдэн азарганы ард ороод ирсэн гэдэг. Барианы тавилан руу эхний азарга орж байх үед соёмбо хүрэн их л түрэмгий эхний тав руу орж явчихжээ. Дахиад жаахан зай байсан бол өнгөнд гарах байсан болов уу. “Их хурд”-д ийнхүү дөрвөөр давхиж үнэнхүү хурдан гэдгээ харуулжээ.
Соёмбо хүрний уяа эхлээд таван км ажил хийхэд үзүүр дээрээ жаахан суудаг. Дараагийн удаад таван километртээ торохгүй, арван км яваад жаахан сууна. Дараагийн удаад 10 км-тээ ч түүртэхгүй болдог=. Гэхдээ л улсын наадмын 25 километрт давхилын ажил жаахан дутаад байдаг юм. Хэрвээ улсын наадмаас өмнө нэг уралдаан байдаг бол Соёмбын уяа ханана. Тэгээд л улсын наадмын өнгөнд заавал давхих адуу даа” хэмээн Л.Цандэлэг азарганыхаа уяа, сойлгын учир начрыг ярьсан билээ. Нэгэн цагт Монголын чансаа өндөр азарганы гуравдугаарт эрэмбэлэгдэж байсан алдарт Соёмбо хүрэн азарга өдгөө Төв аймгийн Жаргалант, Тува, Тойруулга, Сэлэнгэ угшлын хурдан удмын гүүнүүдийг хурааж, сайхан төлүүдээ өгөөд бэлчээртээ тэнхлүүн яваа юм байна.
С.АРИУН