Манай зарим тариаланчид “Алтан загасны үлгэр”-т гардаг эмгэнтэй адил үйлдэл олныг гаргах болжээ. Зах зээлийн эдийн засагтай ардчилсан улсад амьдарч байгаа тэд тарьсан, тариагүй буудайдаа урамшууллыг татвар төлөгчдөөс нэхэж авна. Тарьсан буудай нь ургаагүйн хариуцлагыг төрөөс шаарддаг. Чанаргүй буудайг нь авсангүй гэж гурилын үйлдвэрүүдийг дарамтална. “Импортоор буудай авчирвал бид сүйрлээ”гэж салбар яамаа айлгана. Бороо ороогүйгээс тариа нь ургаагүйн хохирлоо төрөөр төлүүлэхийг шаардана.
Бизнес эрхэлж байгаа нэрээр төр, татвар төлөгчдөөр тэтгүүлж байгаа зарим нэг тариаланчдын луйврын шинжтэй хууль бус үйлдлийг тодорхой хүрээнд “Буудай ажиллагаа” хэмээн хэдүйн нэрших болжээ. Энэ үйлдлийнх нь талаар эх сурвалжийн мэдээллийн мөрөөр үнэнийг хайлаа.
ХУРААСНААСАА ИЛҮҮГ МЭДҮҮЛЖ УРАМШУУЛАЛ АВДАГ ГЭВ ҮҮ
Өнгөрсөн жил манай улс түүхэндээ байгаагүй их ургац авсан гэж дээр, дооргүй хөөрцөглөсөн. Гэтэл өнөөдөр гурилын үйлдвэрүүд агуулахдаа буудайгүй болчихсон тухайгаа ярьж байна. Тэгвэл өнгөрсөн жил хураасан буудай хаачив гэдэг асуудал гарч ирнэ.
Манай улсын ургацын тайлант хугацаа аравдугаар сарын 1-нээс дараа жилийн есдүгээр сарын 30-ныг хүртэл байдаг аж. Өөрөөр хэлбэл, ургацын нэг жилийн тайлант хугацаа дуусах гэж байна. Өнгөрсөн жил буудай хурааж эхлэхийн өмнө гурилын үйлдвэрүүд болон Тариалан эрхлэлтийг дэмжих сангийн улаан буудайн үлдэгдэл дууссан. Ингээд тайлант жилийн хугацаа эхлэхэд манай улс 488 мянган тонн улаан буудай хураан авч, түүхэнд шинэ амжилт тогтоосон тухайгаа мэдээлсэн билээ. Үүнээс гурилын үйлдвэрүүд болон Тариалан эрхлэлтийг дэмжих санд тушаасан 354 мянган тонн улаан буудайн урамшуулал болгож тариаланчдад төрөөс 25 тэрбум төгрөгийг олгосон. Нэг тонн буудайд 70 мянган төгрөгөөр тооцож дээрх урамшууллыг 908 иргэн, аж ахуйн нэгжид тараасан юм. Хүнсний шаардлага хангасан гэх 354 мянган тонн улаан буудай үүргээ гүйцэтгэж гурил болж чадсан уу гэдэг асуудал гарна. Үндэсний статистикийн хорооны мэдээллээр 2014 оны аравдугаар сарын 1-нээс он дуустал улсын хэмжээнд 60 мянган тонн гурил үйлдвэрлэжээ. Харин 2015 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс наймдугаар сарын 31 хүртэл дотоодын гурилын үйлдвэрүүд 120 мянган тонн гурил үйлдвэрлэсэн байна. Өөрөөр хэлбэл, өнгөрсөн жилийн аравдугаар сараас хойш 180 мянган тонн гурил үйлдвэрлэжээ. Олон жилийн дунджаар тооцвол энэ сард 13 мянган тонн гурил үйлдвэрлэх судалгаа бий. Ингэхээр 193 мянган тонн гурилыг дотооддоо үйлдвэрлэсэн гэсэн үг. Ийм хэмжээний гурилыг 257 мянган тонн улаан буудайг тээрэмдэж хийсэн аж. Үүний 13 мянган тонн буудайг импортоор оруулж иржээ. Импортоор оруулж ирснийг нь хасвал 245 мянган тонн буудайгаар гурил үйлдвэрлэжээ. Гэтэл 354 мянган тонн улаан буудайд урамшуулал олгочихсон байгаа. Урамшуулал авсан, гурил үйлдвэрлэсэн буудайн зөрүү болох 110 мянган тонн буудай хаачив. Одоогоор гурилын үйлдвэрүүд болон Тариалан эрхлэлтийг дэмжих сан буудайн үлдэгдэлгүй шахам байгаа аж. Шахам гэхийн учир нь 18-20 мянган тонн буудайн үлдэгдэл байгааг есдүгээр сард үйлдвэрлэх 13 мянган тонн гурилд зориулна гэж тооцжээ. “Гурил үйлдвэрлэгчдийн холбоо”-ны Удирдах зөвлөлийн гишүүн Ж.Чинзориг дөрөвдүгээр сард буудайн нөөц дууссан гэдгийг манай сонинд өгсөн ярилцлагадаа онцолсон.
Татвар төлөгчдийн мөнгөнөөс урамшуулал авчихсан, гурил болох учиртай 110 мянган тонн буудай яагаад сох дутчихав. Эх сурвалжуудын мэдээлснээр тариаланчид урамшуулал авахын тулд ургацаа өндрөөр мэдээлж, гурилын үйлдвэрүүдтэй тохиролцож, хуурамч баримт бүрдүүлж урамшуулал авдаг гэнэ. Жил бүр буудайн тариалалтын болон ургацын баланс зөрдөг нь бас үүнтэй холбоотой. Тариаланчид нэг тоо, салбарын яам өөр тоо мэдээлдэг. Иргэд тэг дундуур нь барагцаалаад мэдээлэл авчихдаг. Гэтэл оны сүүл рүү буудайгүй болж, үйлдвэрүүд зогсонги байдалд орон гурилын хомсдолд орж, үнийн хөөрөгдөл үүсдэг. Хомсдолд орсноос үүдэж энэ сард гурилын үнэ өмнөх сарынхаас 0.9-1.8 хувь нэмэгдчихсэн байгаа. Тариаланчдын энэ урамшуулал авах гэж ургацын хэмжээгээ нэмж мэдээлдэг талаар анх удаа ч нийтэд ил болгож байгаа хэрэг биш. Энэ талаар олны дунд сүүлийн хэдэн жил яригдсаар ирсэн.
ГУРИЛ БОЛОХ УЧИРТАЙ БУУДАЙ ДАМЛАГДАЖ СПИРТИЙН ҮЙЛДВЭРТ ОЧДОГ
Арав гаруй жилийн өмнө УИХ-ын 23 дугаар тогтоолоор Хүнс, хөдөө аж ахуйн салбарт төрөөс баримтлах бодлогыг баталсан. Энэ бодлогын зорилт нь “Хүнс, хөдөө аж ахуйн гол нэрийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэн мах, сүү, гурил, төмс, хүнсний ногооны хэрэгцээг дотоодын үйлдвэрлэлээр хангаж, импортыг бууруулан, экспортыг нэмэгдүүлэх”-д чиглэгдсэн. Бодлогын хүрээнд тариаланчдыг дэмжиж, гурилынхаа хэрэгцээг дотооддоо хангахын тулд тариаланчдаас гадна гурил үйлдвэрлэгчдийг дэмжиж ирсэн. Хариуд нь дотооддоо үйлдвэрлэсэн буудай авч, гурилаа хямд өртгөөр зарах шаардлагыг салбарын яам тавьж ирсэн. Өнгөрсөн жилийн тухайд буудайгаа 550 мянган төгрөгөөр авч, гурилаа нэг кг-ыг 850 төгрөгөөс дээшгүй үнээр зарах гэрээ хэлцэл хийсэн байдаг.
Гэтэл гурил үйлдвэрлэх буудай дууссан гэдэг шалтгаанаар өнөөдөр нэг кг гурилын үнэ мянга гаруй төгрөг болчихсон байгаа.
Гурилын үйлдвэрүүд үнэхээр буудайгүй болсон уу гэвэл бас үгүй. Монголд гурил үйлдвэрлэдэг 70-аад аж ахуйн нэгж байдаг гэх боловч тоног төхөөрөмжийн хувьд хангалттай, өндөр хүчин чадалтай арван үйлдвэр ажилладаг юм байна. Тэдний агуулахад яг хэдийд хэр хэмжээний буудай байгааг салбарын яам нарийн тогтоож чаддаггүй бололтой. Учир нь үйлдвэрүүд санхүүгийн тайлан, үйлдвэрлэлийн мэдээгээ цаг тухайд нь гаргаж өгдөггүй учраас нарийн мэдээлэл байхгүй гэдгийг холбогдох байгууллагууд хэлсэн.
Ийм байдлаас гурилын үйлдвэрүүд авсан буудайгаа спиртийн үйлдвэрүүдэд борлуулдаг гэх мэдээлэл ирэв. Өөрөөр хэлбэл, урамшуулалд тодорхойлж өгсөн буудайгаар гурилын үйлдвэрүүд гурилаа үйлдвэрлэхгүй, спиртийн үйлдвэрүүдэд дамлаад зарчихдаг аж. 2014 оны аравдугаар сард “Эрдэнэт фүүдс” компани буудайг “Аровона” спиртийн үйлдвэрт нийлүүлсэн баримт байна. Мөн тус компани Зүүнхараагийн спиртийн үйлдвэрт 1200-гаад тонн улаанбуудайг нийлүүлжээ. Тус компани 57 аж ахуйн нэгжээс 33.1 тонн буудай хүлээн авсан байдаг. Мөн “Сайхан хүнс“, “Орбит” зэрэг гурилын үйлдвэрүүд ч спиртийн үйлдвэрүүдэд буудай дамлаж зарсан баримт байна. “Сайхан хүнс” компани гэхэд 10 аж ахуйн нэгжээс 3.5 тонн буудай авсныхаа нэлээдийг спиртийн үйлдвэрт дамлажээ. “Орбит” компанийн тухайд 56 тариаланчаас 12.5 тонн буудай авсан байдаг. Үүнийхээ багагүй хэсгийг мөн л зарчихсан байна. Спиртийн үйлдвэрт албан ёсоор тушаагддаг буудайн хэмжээ гурилын үйлдвэрүүдэд өгдгөөс бага атлаа спирт үйлдвэрлэлийн хэмжээ буурахгүй байгаагийн нууц энэ. Өөрөөр хэлбэл, гурил болох учиртай буудай эсрэгээрээ спирт болж үйлдвэрлэгдээд байгаа хэрэг. Тэгсэн атлаа гурил үйлдвэрлэх буудайны нөөц байхгүй, гурилын нийлүүлэлт тасарч, хомсдол үүсэх нь гэдэг мэдээлэл тарааж, үнээ хөөрөгддөг аргатай аж. Зөвхөн гурилын үйлдвэр ч биш тариалсан буудайныхаа тонн тутмаас 70 мянган төгрөгийн урамшуулал авсан тариалангийн компани буудайгаа гурилын үйлдвэрт биш спиртийн үйлдвэрт тушаажээ. Тухайлбал, буудайн урамшуулал авсан “Гацуурт” компани өнгөрсөн наймдугаар сард Сэлэнгэ аймгаас АПУ компанид 5000 тонн улаан буудайг нийлүүлсэн байна.
Тариалангийн салбар дахь “БУУДАЙ АЖИЛЛАГАА”
-2007 ОНООС ХОЙШ ЯМАР Ч ХЯНАЛТГҮЙГЭЭР 130 ТЭРБУМ ТӨГРӨГИЙГ ТАРИАЛАНЧДАД УРАМШУУЛАЛ БОЛГОЖ ӨГСӨН-
Хүнс, хөдөө аж ахуйн салбарт төрөөс баримтлах бодлого, Монгол Улсын Мянганы хөгжлийн зорилтод тулгуурласан үндэсний хөгжлийн цогц бодлого, Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөр, “Хүнсний аюулгүй байдал” үндэсний хөтөлбөр зэрэг бодлогын баримт бичиг, хөтөлбөрийн хүрээнд импортын хүнсний бүтээгдэхүүнийг дотооддоо үйлдвэрлэх зорилго тавин ажиллаж байгаа. Энэ хүрээнд 2007 оноос стандартын шаардлага хангасан хүнсний улаан буудайг улсад болон гурилын үйлдвэрт нийлүүлсэн иргэд, аж ахуйн нэгжид мөнгөн урамшуулал олгож байгаа. Өөрөөр хэлбэл, талбай дээрээ тариа тарьж, түүнийгээ гурилын үйлдвэрт тушаасан тариаланчид жил бүр урамшуулал авч ирсэн. 2007 онд 217 аж ахуйн нэгж, иргэнд нэг тонныг 60 мянган төгрөгөөр тооцож дөрвөн тэрбум төгрөг олгосон байдаг. Дараа жил нь нэг тонн улаан буудайд 80 мянган төгрөгийн урамшуулал олгосноор 393 иргэн, аж ахуйн нэгж 11.1 тэрбум төгрөг авсан. 2009-2011 он хүртэл нэг тонн улаан буудайд 50 мянган төгрөгийн урамшуулал олгосон. Ингэхдээ 2009 онд 10.5, 2010 онд 10.9, 2011 онд 14.5 тэрбум төгрөгийн урамшууллыг тариаланчдад олгожээ. 2012 онд нэг тонн улаан буудайн урамшууллын хэмжээ 100 мянган төгрөг болсон бол дараа жил нь 150 мянган төгрөг болсон. Зуун мянган төгрөгийн урамшуулал олгох үед 794 аж ахуйн нэгж 27.9, 150 мянга олгох үед 808 тариаланч 25.3 тэрбум төгрөг авсан байдаг. Харин өнгөрсөн жил 908 иргэн, аж ахуйн нэгжид нэг тонн улаан буудайд 70 мянган төгрөгөөр тооцож 25 тэрбум төгрөгийн урамшуулал олгосон. Ингээд найман жилийн хугацаанд 5517 аж ахуйн нэгжид 128.9 тэрбум төгрөгийн урамшуулал олгожээ.
Үүн дээр Хүнс, хөдөө аж ахуйн яам, Тариалан эрхлэлтийг дэмжих сан, Онцгой байдлын ерөнхий газраас улаан буудайн урьдчилгаа 20-30 хувь, шатахууны урьдчилгаа 50 хувь, ургамал хамгааллын бодис, уриншийн гербицид гэх мэтээр дэмжлэг авдаг.
Татвар төлөгчдөөс 130 шахам тэрбум төгрөгийн урамшуулал олгосны хариуд хямд, чанартай улаан буудай нийлүүлэх шаардлагыг төрөөс тавьсан. Үр дүнд нь иргэд хямд гурил идэх байлаа. Гэтэл урамшуулал авсан тариаланчид маань тасралтгүй үнээ нэмж ирсэн. 2012 онд тонн улаан буудай 350 мянга, дараа жил нь 420 мянга, өнгөрсөн жил 550 мянган төгрөг болсон. Одоо зарим компани буудайгаа 630 мянган төгрөгөөр зарж байгаа мэдээлэл байна. Үүнийг дагаад нэг кг нь 550 төгрөг байхаар тооцсон гурил аль хэдийнэ 1000, 1600 төгрөгт хүрчихсэн юм.
Бодит байдал ийм байхад татвар төлөгчдийн мөнгөөр тариаланчдыг харамгүй “халамжилсан” Хүнс, хөдөө аж ахуйн яам эхлүүлсэн хөтөлбөртөө хяналт тавьж, үр дүнд нь дүгнэлт хийж чадаж байна уу гэдэг асуудал гарч ирнэ. Манай сонинд мэдээлэл өгсөн эх сурвалжууд тариалангийн салбар дахь “Буудай ажиллагаа”-гаар хэд, хэдэн аргаар мөнгө завшиж болдгийг тайлбарласан. Хамгийн ноцтой нь тариаланчид, гурил үйлдвэрлэгчид дээрх аргыг нэг бүрчлэн тайлбарлаж, ярьж өгсөн юм шүү. Мэдээлэл сонсохоор бүгд л байж болох арга юм. Байж болох гэхийн учир нь салбарын яамнаас мэдээлэл хүсэхээр “тодорхойгүй” гэдэг хариултыг өгч байв. Өөрөөр хэлбэл, салбарын яам тодорхойгүй баримт үндэслээд урамшуулал өгчихдөг, түүнийгээ хянадаггүй. Тариалангийн компани яг хэдэн тонн буудай тарьсан, буудайг нь авсан үйлдвэрүүд хичнээн хэмжээний гурил үйлдвэрлэсэн зэрэг бодит баримт салбарын яаманд байдаггүй юм байна. Бидний татварт төлсөн мөнгө төрийн нэрээр ингэж л урсаж байна.
Эх сурвалж болсон зарим тариаланч, гурилын үйлдвэрүүдийн мэдээллийн мөрөөр “Буудай ажиллагаа”-ны аргуудыг тоймлон хүргэе.
ГУРИЛ ҮЙЛДВЭРЛЭДЭГГҮЙ КОМПАНИУД Ч УРАМШУУЛЛЫН БУУДАЙ АВДАГ
Гурилын үйлдвэрүүдээс гэрээ, баримт аваад огт тариагүй буудайд урамшуулал авах арга байдаг гэнэ. Урамшууллын буудай авсан 50-60 гурилын үйлдвэрээс тогтвортой үйл ажиллагаа явуулдаг нь ердөө л арав. Тэгсэн атлаа гурил үйлдвэрлэдэггүй компани арав, хорин тонн буудай авчихсан байх юм. 2013 оны ургацаас хүнсний буудай хүлээн авсан 48 гурилын үйлдвэр байна. Өнгөрсөн онд 46 гурилын үйлдвэр 318.9 мянган тонн улаанбуудай авчээ. Тэдэнд улаанбуудай нийлүүлсэн 908 иргэн, аж ахуйн нэгж тонн тутамд 70 мянган төгрөгийн урамшуулал авсан. Гэтэл буудай авсан гэж салбар яаманд баримт бүрдүүлж өгсөн компаниудын цөөнгүй нь өнгөрсөн жил огт гурил үйлдвэрлээгүй байна. Тэгэхээр тэд тариаланчдаас буудай авсан гэх хуурамч баримт бүрдүүлж, урамшууллаас ашиг хүртсэн байх магадлалтай. Зарим нь бүр авсан буудайгаа спиртийн үйлдвэрт дамлаж зарсан тухай өчигдрийн дугаартаа нийтэлсэн. “Эрдэнэт фүүдс”, “Хангай хүнс” зэрэг олон компанийн нэр энэ ажиллагаанд яригддаг юм билээ. Өнгөрсөн жилийн ургац хураалтын дүнгээр гурилын үйлдвэрт 317.8 мянган тонн буудай, спиртийн үйлдвэрт 25 мянган тонн буудай хуваарилсан баримт байдаг. Гэтэл спиртийн үйлдвэр авсан түүхий эдээсээ хэд дахин илүү бүтээгдэхүүн гаргасан, гурилын үйлдвэрүүд төлөвлөснөөсөө бага гурил үйлдвэрлэсний учир энэ.
Мөн өөрөө буудайгаа тарьсан гэж мэдүүлээд хэд, хэдэн гурилын үйлдвэр урамшуулал авчээ. Гэхдээ тэдгээр үйлдвэрүүд хэр хэмжээний гурил үйлдвэрлэсэн нь тодорхойгүй байдаг аж.
Эх сурвалжийн өгсөн дээрх мэдээллийн талаар Хүнс, хөдөө аж ахуйн яамнаас тодруулга авахад тоймтой хариу өгсөнгүй. Урамшуулал авах гэж материал бүрдүүлэхдээ гурилын үйлдвэр тариалангийн компаниас тэдэн тонн улаан буудай авсан гэдэг баримт салбарын яамдаа өгдөг аж. Түүн дээр нь үндэслээд урамшуулал олгодог. Түүнээс яг үйлдвэрт хэдэн тонн буудай очсоныг хянадаггүй өнөөг хүрчээ. Эргээд буудай авсан үйлдвэрүүд тэдэн тонн гурил үйлдвэрлэлээ гэсэн цаасан баримт авчраад хөнгөлөлттэй зээлд хамрагддаг. Тэр баримт нь мөн л баталгаагүй. Учир нь салбарын яамандаа 700 тонн гурил үйлдвэрлэсэн гэдэг баримт бүрдүүлж өгсөн компани татварын тайландаа 500 тонн гурил хийсэн гэж мэдүүлдэг юм байна. Татварын тайланг салбарын яам нь огт үндэслэдэггүй аж. Өөрөөр хэлбэл, урамшууллыг ч хөнгөлөлттэй зээлийг ч хяналтгүйгээр “найзан дундаа” олгосоор хэдэн жилийг өнгөрөөжээ. Тухайлбал, “Барил трейд” гурилын үйлдвэр 17 аж ахуйн нэгж, компаниас 14.687 мянган тонн буудай худалдаж авсан гэх баримт Хүнс, хөдөө аж ахуйн яамны судалгаан дээр байна. Өөрөөр хэлбэл, 17 аж ахуйн нэгж 14.687 мянган тонн буудайн урамшуулал авчээ. Гэтэл тус үйлдвэр “Ургац хүдэр”, “Гацуурт-Номгон буудай”, “Гацуурт-Сэлэнгэ хүнс”, “Гацуурт-Скрин”, “Гацуурт-Арго”, “Гацуурт-Монгол ногоо” зэрэг тариалангийн компаниудаас 10280 тонн буудай авсан гэдэг мэдээг хожим гаргажээ. Эндээс дөрвөн мянган тонн буудайн зөрүү гарч байна. Эндээс 280 сая гаруй төгрөгийн урамшууллын зөрүү гарч байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, авсан буудайныхаа хэмжээг нэмж бичиж, тариаланчдад урамшуулал олгожээ.
ҮРИЙН БУУДАЙГАА ХҮРТЭЛ МЭДҮҮЛЖ УРАМШУУЛАЛ АВДАГ ГЭВ ҮҮ
Зарим тариаланчдын өгсөн мэдээллээр компаниуд ирэх жил тарихаар хадгалж байгаа үрийн буудайгаа урамшуулалд хамруулдаг “Буудай ажиллагаа” байдгийг ярьж өглөө. Үрийн буудайгаа гурилын үйлдвэрт тушаах улаан буудайн хэмжээндээ давхар тооцож үйлдвэртэй гэрээ байгуулдаг, тэр баримтаа салбарын яаманд өгч урамшуулал авдаг юм байна. Бүр өмнөх жилд ургацын балансдаа оруулаад хэдийнэ урамшуулал авчихсан атлаа буудайгаа үйлдвэрт өгөлгүй өөрсдөө хадгалж байгаад ирэх жил дахиад давхар урамшуулал авах арга байдаг гэнэ. Үүнээс гадна тэжээлийн үзүүлэлт бүхий буудайгаа хүнсний буудайд оруулан тооцуулаад урамшуулал авах арга байдгийг зарим тариаланч ярилаа. Хуультай, хяналттай, хариуцсан яамтай улсад ийм арга байх учиргүй мэт санагдаж байгаа биз. Гэтэл салбарын яам нь үүнийг үгүйсгэсэн хариулт өгч чадсангүй. 2007 оноос хойш тариаланчдад урамшуулал олгож ирэхдээ аль компани ямар талбайд буудай тарьсан, түүнийхээ хэдэн хувийг хурааж авсан, хичнээнийг нь гурилын үйлдвэрийн агуулахад хүргэж буулгасан зэргийг салбарын яам хянаж чадаагүй гэв. Тийм боломж ч байгаагүй юм байх. Дөнгөж энэ жилээс сансраас хиймэл дагуулын тусламжтайгаар ургацын талбайг хянаж эхлэх юм байна.
Салбар яамныхаа толгой дээр гарсан, “Эрх” тариланчдаа хянах, тэдний үйл ажиллагаа, ажлын гүйцэтгэлд нь бүрэн хяналт тавьдаг, болохгүй байгааг нь дараа жилийн урамшууллаас хасдаг, хэлсэндээ хүрээгүй бол хариуцлага хүлээлгэдэг тогтолцоо сул байгаагийн үр дүнд татвар төлөгчдийн мөнгийг хий дэмий урсгаад байдаг бололтой. Гэхдээ бүх тариаланч, гурилын үйлдвэр дээр дурдсанчлан заль, бохир аргыг хэрэглэдэг, төрөө хуурдаг гэсэн үг биш. Тэдэн дунд хөдөлмөр зүтгэлээр ажиллаж, өөрийнхөө компанид болоод орон нутагтаа хөрөнгө оруулж, хөгжилд нь хувь нэмэр болсоор ирсэн, хүмүүс олон. Тэд шударгаар хөдөлмөрлөөд авч, хүртэж чадахгүй байгаа урамшуулал, дэмжлэгийг цөөн хэдэн “сүйхээтэй” нөхөд хуваан хүртчихээд, нийт тариалангийн болон гурилын үйлдвэрлэгчдийн нэрийг унагаад яваад сэтгэл нь эмзэглэж, санаа зовж явдаг тариаланч, гурил үйлдвэрлэгчид нийт компаниудын дүн мэдээ, санхүүгийн тайланд шалгалт оруулж, үнэн зөв мэдээлж, шударгаар урамшууллаа авч байгаа эсэхийг шалгуулахаар салбар яамандаа шаардлага хүргүүлж, мөн хянах шалгах эрхтэй байгууллагад хандсанаа бас ярьсан. Улсын мөнгө гэдгийг “урамшуулал, дэмжлэг” гэх нэрийн дор цөөн хэдэн хүмүүст өгдөг шударга бус байдлыг хянах, болохгүй байгааг нь зогсоох шаардлага, цаг үе нь ирсэн бололтой.