Түрүүч нь №232(5799), 235(5802) дугаарт

-“ХАВАР НАМРЫН ЦАСАН САРХИАТ ХАРЛАГ ТАХЬ ШИГ ЭРЭЭН УУЛ”-ЫН ТЭМДЭГЛЭЛ-

Бүрд сумын соёлын төвийн тайзнаа Дэндэвийн Пүрэвдорж найрагчийн “Хөх үндэсний гал” яруу найргийн баяр эхэллээ. Өврийн хангайн эгшиглэнт найрагч, “Болор цом”-ын хошой эзэн Баярхүүгийн Ичинхорлоо зарлан эхлүүлэх нь тэр. Албан ёсны нээлтийн үгийг “Дэндэвийн Пүрэвдорж сан”-гийн тэргүүн соёлын гавьяат зүтгэлтэн, нэрт орчуулагч Цэрэнпилийн Гомбосүрэн хэлсэн. Пүрэвдорж гуай тэр хоёр бараг л нэг хошуу нутагт төрсөн гэж болох амь нэгтэй хүмүүс. Тэртээ хоёр мянга зургаан онд энэ эрхэм Пүдогийнхоо (Пүрэвдорж гуайг дотных нь нөхөд, утга зохиолын садангууд ийн нэрийддэг байв) урилгаар униар дунд хөх асар мэт хөшиглөх Эрээн ууланд нь хамт очиж, хана шийрлэсэн буурь, Хажуу худагийн буурал хондонд нь найрагчаа хөрвөөлгөсөн ерөөлтэй. Тийн явснаа “Эрээн уулын хяр дээр даанч гараагүй. Хэрвээ гарсан бол өвөр бэлд нь миний төрсөн Өндөрсант хайрхан ердөө л ганц өдөрчийн газарт тодоос тодхон харагдаж байгаа юм” гэж дурссан байдаг.

“Хөх үндэсний гал” энэ нэрэнд би ертөнцийг бус монгол үзлээ тарни мэт шившсэн хэмээн их найрагч нэгэнтээ хэлсэн. Түүний энэхүү үзэл, иш түрүү гурван зангилаат сэрэл ухаарлынх нь тухай нэрт эрдэмтэн Лхамсүрэнгийн Хүрэлбаатар даац далайцаараа жин дарах судалгааны аварга бүтээл бичсэнийг санаж байна. Их найрагч сүүлд хэвлүүлсэн нэгэн бүтээлээ “Хөх үндэсний гал” хэмээн нэрийдэж, тэрхүү номыг “Шувууныхан” багийнх нь гишүүн Монгол Улсын анхны Ерөнхийлөгч Пунсалмаагийн Очирбат ивээж хэвлүүлсэн юм билээ. Харин эмхлэх, цэгцлэх ажилд өнөө Гомбосүрэн нь тэрэгний морь адил зүтгэсэн байдаг. Тэрээр өөрийн эрхлэн хөтөлдөг “Бидний монголчууд” цувралаар “Улаан гэрийн хоригдол”-ыг нь хэвлүүлсэн нь ч бий. Их найрагчийг өнгөрсний дараа “Нар тойрсон зам”, “Чингисийн тахилга”, “Төрийн түмэн эх”, “Бор гэрийн богд”, “Улаан зүүд” таван ботийг нь олны хүртээл болгосон. “Шувууныхан” багт Ообоо Ерөнхийлөгч, Гомбосүрэн гуай, нэрт дипломатч Дагвын Цахилгаан гуай гээд аваргууд багтдагийг мэдэх хүмүүс нь мэднэ.

Пүрэвдорж гуай үнэхээр л Монголын их урлагийн алтан үеийнхний дунд бүтээн туурвиж, утга зохиолын ертөнцөд авьяас билгээрээ шуугиан дэгдээн гарч ирсэн нэгэн. Тэрээр Шекспирийн “Отелло”, “Энэ хүүхнүүд үү” киноны Жамц даргаас аваад Монголын болон дэлхийн сонгодог бүтээлүүдийн гол дүр, чухам л алтан үеийн хараацай Гомбожавын Гомбосүрэн, төрийн хошой шагналт Лувсанжамбын Мөрдорж нартай шагай харваж, өөрийнх нь хэлснээр алдарт Цогт тайж буюу Цагааны Цэгмид, “Ирж яваа цаг”-ийн Багаяа зэрэг олон дүрийн эзэн Лувсан гуай нартай богино хөлийн анд байж, “Үер”-ийн Болд өвгөн өнөө алдарт Сангижавын Гэндэнгийн дотрыг засч явсан эрхэм бүлгээ. Тэгээд зогсохгүй зууны манлай сайхан хүүхэн Лувсанжамцын Цогзолмаатай анд нөхрийн барилдлагатай байж, суут хөгжмийн зохиолч, төрийн хошой шагналт Билэгийн Дамдинсүрэнг гэр бараа болоход нь Цооцоогийнхоо хамтаар ганц шил юм өвөртлөн очин ерөөлийн үг хэлж, алдарт морин хуурч Гомбодоржийн Жамъянтай хаяа айлсан бууж, Жамъянгийн Чулуун удирдаачтай өрөө залган сууж, амьдарч явснаараа эрхгүй бахархана. Энэ бол дээдийн бахархал. Тиймдээ ч өөрийгөө “Алтан үеийнхний зарц” гэж тодотгосон байлгүй.

Утга зохиолын үе үеийнхий дунд зиндаархсан даа. Тэр бүгдээс нь хэлж яаж барахав. Хормой хоширсон хэвнэг мэт дээлийг агсрагадан, цал буурал үс сахлыг хийсгэж цаст уулын цагаан арслан лугаа алхах суут эрдэмтэн Ринчен гуайтай ойр дотно явжээ. Хэдэн хасаг тэрэг ном уншсан түүнийг “Алхагч нэвтэрхий толь” хэмээгээд эрэл мухардах цагт түргэн дуудахад заавал нэг амь тариа хийдэг сэн гэж дурсдаг. Энэхүү аварга том эрдэмтнийг зохиолчдын шинэ жилээр өвлийн өвгөн болгоод авсан хүн Пүрэвдорж гуай. “Ринчен гуай намайг нэгээхэн ч захчлаж байгаагүй. Асуусан бүхэнд ул үндсээр учрыг тайлан ухааруулдаг байв. Жүжигчид олдохгүй арга мухардахдаа “Ринчен гуайгаа л өвгөн болгоё, би хариуцъя” гээд Удвал даргад амалсан. Зохиолчдын шинэ жилийн өвгөнөөр Монголын утга зохиолын маршал Бямбын Ринченг тохоон томилсугай гэхэд “Маршал гэдэг чинь морь бариач гэсэн үг юм шүү” хэмээн чихэнд минь шивнэж билээ” гэж дурссан нь бий. Ринчен гуайгаа өвгөн болгосон тэр л шинэ жилээр зохиолчдод хошин бэлэг өгсөн тухай яриа одоо ч яригддаг. Тухайлбал, төрийн шагналт Цэгмидийн Гайтавт цай гэж хүн уудаг ундаа байдаг юм гээд дугуй булант, утга зохиол судлаач Хасбаатарт таны шүүмжлэл ийм л болоод байгаа юм гээд бөмбөг өгч байсан түүхтэй.

Пүрэвдорж гуайнхаа нутагт алтан шаргал элсийг нь нургилуулан алхалж явахдаа Их Монгол аваргын хөшөөг үзсэн. Монголын домогт энэ хүчтэнтэй их найрагчийн түүх бас л холбогддог. Эдүгээс 66 жилийн өмнө ардын хувьсгалын 30 жилийн ойгоор Пүрэвдорж найрагч 18 настай эргэлдсэн алаг нүдтэй залуу Их Монгол аваргатай хамт Улаанбаатар хотын барааг харж, улсын наадам үзсэн юм билээ. Их аварга намхан оройтой цан мэт малгай тавьж, шар хамбан дээлийнхээ энгэрт Алтан гадас одонгоо зүүсэн байлаа гэдгийг өнгө, зурагтай нь хэлсэн. Тэр хоёр торхтой цөцгийн тос ачсан цагаач орос жолоочийн ачааны машин дээр шигшүүрийн арвай шиг бөмбөрсөөр тоосонд дарагдаж ирсэн нь бас л сонин түүх. Их Монгол аваргын төрийн наадамд хамгийн сүүлд ирсэн нь бараг тэр байх. 1946 онд ардын хувьсгалын 25 жилийн ойгоор далан хэдэн насандаа уригдан ирж зодоглоод, алдарт Буур Жамъян аваргаар цолоо дуудуулж байсан түүхтэй. Тэгэхдээ Маршалын машинаар хүргүүлэн ирээд Алтан гадас одонгоор энгэрээ мялаасан. Тэгвэл 30 жилийн ойгоор нутгийн хөвгүүн Пүрэвдоржтой ачааны машин дээр арвай буудай шиг бөмбөрч ирсэн байна. Дөчин дөрвөн оны мичин жилийн их зуднаар Пүрэвдорж гуайг 11 настай байхад тэднийх холын нүүдэл хийж Батхаан уулын ар хормой Алагийн бууцанд өвөлжихөд Бандгайнхтай нь хамт Галсанравжаа гэж хөмрөглөж буусан хөмсөгтэй ханхар эрийнх айл буужээ. Тэр хүн Түшээт ханы Намхай аварга, Лу гүний Вандан аварга, алдарт хулгар Нацагийн тухай ярьж байсныг их найрагч сонссон байдаг. Их Монгол Шаравжамц аварга даншгийн наадамд зодоглохдоо Галсанравжаа нэрээр барилддаг байсан нь тэрхүү ханхгар эртэй холбоотой юм билээ. Тодруулбал, нэгэн наадамд Шаравжамцыг хоцроод ирэхэд нь өнөө Галсанравжаа нь өөрийнхөө оронд барилдуулчихаж, Хасын Шаравжамц Галсанравжаа болсон ийм учиртай ажгуу.

Пүрэвдорж гуайн намтар цадигт “Явууг алсан” гэх нэг зүйл дурсагдаад байдаг. Их хүний алдааг иргэн хүн шүүдэггүй юм гэж айхтар үг бий. Мань мэтийн жулдрай юу хэлэхэв. Харин Явуугийн шавь Дөнгөтийн Цоодолд “Явуу бид хоёр гуч гаруй жил сайхан нөхөрлөсөн. Үзэг төдийгүй хундага нэгтэй явсныг хүмүүс мэднэ. Бидний хоорондын зөрөө найрагчдын хооронд биш намын үүрийн дарга, намын гишүүн хоёрын дунд л болсон юм” гэж Пүрэвдорж найрагч хэлсэн байна. Тэгвэл далаад оны тэртээд их Явуу их Пүрэвдоржийнхоо тухай ийн бичжээ. “Алс Африкийн Климанжорагийн цаст уулыг Эрнест Хэмингуэй зүүдэлдэг байж. Хэмингуэй залуу зандан насандаа энэ ууланд арслан бар агнаж явсан хүн. Тэрээр хожмын дурдатгал зохиолууддаа энэхүү уулыг олон дахин дурсаж бичсэн байдаг. Үүнээс болоод ч тэрүү түүний зохиолыг уншихаар Климанжора уул нүдэнд үзэгдэн, тэрхүү уулыг санахаар Эрнест Хэмингуэйн үсэн буурал төрх нүднээ бууна. Монголын яруу найрагт Пүрэвдоржийн уран бүтээл Сэгс цагаан Богд уултай холбогдон сэтгэлд буудаг” гэжээ.

Уг зохиол хэрхэн төрсөн түүхийг хүмүүс мэднэ. 1999 онд “Өдрийн сонин”-д өгсөн ярилцлагадаа “Нямаа зүүж явсан тэмдгээ Сүхбатын энгэрт зүүж өгөх санаа байвч биднээс жийрхээд чадалгүй тэр унаганы ногтон дээр зүүгээд өгчихдөг юм. Түүнээс үүдэн “Сайхан хотын хөөрхөн хархүү” гэх мөр орж ирсэн. Цаана нь Нямаа байгаа гэсэн үг” гэжээ. Тэр бол жаран есөн оны аравдугаар сарын 15-ны өдөр. Пүрэвдорж гуайн төрсөн өдөр. Найраглалын гол баатар тэмээчин бүсгүйн зүрхэнд хадагдсан Нямаа найрагч энэ тухай өгүүлэхдээ “Амьтны үр зулзага гэхээр эгдүүтэй санагдаад хилэн шиг зөөлөн хамар дээр нь үнсээд орхив. Бас ч гэж хөөрхөн цагаан шидмэсэн ногттой юм. Тэр ногтон дээр ямар нэг гоёмсог зүйл баймаар санагдаад сар гаруйнхны өмнө Эрхүүд аялж явахадаа “Восточно-Сибирская правда” сонины газраас дурсгасан ойн тэмдэг энгэрт явааг санаж, түүний аваад ногтных нь хамар дээр хадчихлаа. Баруунаа ташиж яваа нарны гэрэлд “50” гэсэн тоотой тэрхүү алтан шаргал тэмдэг аятайхан гялалзаад хөөрхөн харагдаж байлаа” гэсэн нь бий. Тэр жилийн арванхоёрдугаар сарын дундуур нэг өглөө Пүрэвдорж гуай Нямаа ах руу утасдаж, үдийн цайгаар гэртээ ирэхийг урьжээ. Яваад очтол дөнгөж гараас гаргаад байгаа “Сэгс цагаан Богд” найраглалаа уншиж өгсөн түүхтэй.

“Жараад оны оргилолт үед Монголын яруу найрагт Бэгзийн Явуухулан, Дэндэвийн Пүрэвдорж гэдэг хоёр том од зэрэг төрж, зэрэг мандаж, зэрэг алдаршсан. Ер нь томчууд хосоороо гарч ирдэг, эсрэгцдэг, тэмцэлддэг. Монголын яруу найргийн уянгалаг зөөлөн, чихнүү сонсголонтой, дотоод гүн амьсгалтай, эгшиглэнт аялгуутай, цэвэр гоё мэдрэмж болгосон найрагч нь Явуу. Харин шүлэг найргийн эрмэг зоригмог, цэцэн цэлмэг, од хийморьлог, бадрангуй, баатарлаг, туульссаг болгосон хүн нь Пүрэвдорж гуай. Энэ хоёр эрхмийн гэрэл гэгээ яруу сайхны ертөнцийг цэлсхийлгэх шиг болгожээ. Цогтой яруу найрагч тэнгэрээр ч, газраар ч нисэлдэж байгаа бурхны санааг шүүрэн олж чаддаг ер бусын ид шидтэнгүүд байдаг. Пүрэвдорж гуай бол тийм л хүн юм. Онгодын цагаан шувуу нь шүлэг найргийнх нь мөр болгон дээгүүр цахлай шиг нисч, дүүлж явдаг юм билээ. Тэр хэзээ ч нурамгар, гал дөлгүй, дорой номхон, үлбэгэр сул шүлэг бичиж байгаагүй. Цэцэн цэлмэг байна гэдэг монгол найргийн нэгэн мөн чанар” хэмээн Пүрэвдорж гуайн байгуулсан “Монголын уран зохиолын академи”-ийг нь нэгэнтээ үүрч ирсэн Долгорын Цэнджав докторын хэлснийг энд шигтгэе.

Эрхэм найрагч нутгаа гэх сэтгэлийн үзүүрт уяатай явсан хүмүүний нэг нь Нацагийн Жанцанноров юм. Энэ хоёр аварга амьтан бие биедээ жигтэйхэн хайртай байсан. Нацагийн Жанцанноров бол бурхан юм гэж Пүрэвдорж гуай хэлдэг. Ямар сайндаа ийм нэг онигоо маягийн яриа бий. Жанцанноров нь Пүрэвдорж гуайнх руу утасдаж л дээ. “Би Жанцанноров гэж хүн байна” гэхэд ардын уран зохиолч “Чи хүн юм уу” гэсэн байна. “Тэгээд биш юм уу” гээд өнөөх нь адарна биз дээ. “Би чамайг бурхан л юм байх гэж боддог шүү дээ” гээд тас тас хөхөрч байсан гэдэг. Сангийн далай хэмээх нүдэн нуурын намрын шувуудын өнгө, эгшиг хоёр Жанцанноровын сэтгэлийг сүлж яруусгасан. “Мандухай”, “Чингис” киноны хөгжим эндээс улбаатай гэж бичсэн. Эл хоёр билгүүн сод авьяастны “Арвайн тал” гэж аатай дуу бий. Ёстой л нөгөө Арвайн тал шигээ сунгаж татсан дуу, Ариунбаатар гэж өнөө аварга дуучин залуу дуулдаг билээ.

Жараад оны эхээр МАХН-ын төв хорооны улс төрийн товчооны 52 дугаар тогтоол гарч Монголын тулгар төрийг үндэслэн байгуулагч Чингис хааны мэндэлсний 800 жилийн ойг тэмдэглэх шуугиан орон даяар дэгджээ. Энэ явдал галтай эрмэг найрагчийн онгодыг дуудаж, ёстой л нэг загатнасан газар нь маажив гэдэг шиг сэтгэлийнх нь утсыг доргиолгүй яав гэж. 1962 оны хоёрдугаар сард төрийн шагналт эрдэмтэн Дамдинсүрэнгийн Цэнд гуай тэр хоёр Бутырийн захаас гар нядалгааны хонины мах авч хоолыг хийхээр тохиролцон унаанд суужээ. Мэдээж хойно сурч байхын үеийн явдал шүү дээ. Замд Пүрэвдорж гуай “Урьд шөнө ийм шүлэг бичлээ” гээд Цэнд гуайд “Чингис”-ээ уншсан байна. Бахтай сайхан санагдсан нь мэдээж. “Оонын халиун зоо шиг халхын уудам талд

Онгин цагаан тамга шиг гэрээ тэр барьсан юм

Онон голын шугуйд хур шиг шаагих адуунаас

Онгон хоёр загалыг мөнгөн хяруунд сойсон юм” гэх дөрвөн мөрийг тэр дор нь цээжилж өөрт нь уншсан гэдэг. “Энэхүү мөнхийн бүтээлийн анхны сонсогч болсондоо би баярладаг” гэж ардын багшийн дурдатгалд бий. Пүрэвдорж гуай жаран хоёр оны тавдугаар сард МЗЭ-ийн хуралд оролцоор урилга хүлээн авч Улаанбаатарыг зорихдоо Дарамын Төмөрийн хүү Галбадрахын захидлыг аавд нь хүргэж өгөх хүсэлт авчээ. Ингээд Улаанбаатарт ирээд Төмөр-Очир гуайнд очихдоо “Чингис” шүлгээ бахтайхан уншина биз дээ. “Нинжбадгар аа, шүлэг гэж ийм л юм байдаг юм байна” хэмээн Төмөр-Очир гуай өөрийн эрхгүй дуу алдсан гэдэг. “Тэмүүжин нумын хөвчинд төрсөн юм, Тэмүүжин сумын зэвэнд төрсөн юм” гэх мөрүүдийг нь сонсоод “нумын хөвчинд, сумын зэвэнд төрөөгүй юм гэж хэлбэл онох байх” хэмээн айхтар нарийн мэдэрч, амин судсыг нь олж зөвлөсөн түүхтэй. Монгол хүн бүхний сэтгэл оюуныг бадрааж, зүрхнийх нь галыг асааж эзэн Чингисээ хатуу цагийн буулган дор, түүхийн буурал улбааг босгоод ирснээрээ Пүрэвдорж буруудсан. Нийгмийн хянан шалгах хорооны Лувсанравдан гэж хүн дуудаж “Чи Чингис шүлгээ Төмөр-Очирын даалгавраар бичсэн үү, яах гэж түүнд уншиж өгсөн юм” гэж тулган байцаасан бол Үзэл суртлын ажилтны улсын зөвлөгөөнд МАХН-ын төв хорооны нарийн бичгийн дарга Лхамсүрэн “Үндсэрхэг үзэл амь бөхтэй оршиж байна. Тод илрэл Чингис хааны төрсний 800 жилийн ойг тохиолдуулан Төмөр-Очир болон түүний аялдан дагагчид нь үндсэрхэг үзлийг зориуд дэгдээж байна. Сүүлийн үед манай утга зохиолд бидний үзэл сурталд харш үндсэрхэг үзлийн амьсгал гарах боллоо. Чингис хааныг шагшин магтсан яруу найрагч Пүрэвдоржийн шүлэг нь үндсэрхэг….” хэмээн дүгнэснээр орон даяар буруутан болж хувирсан билээ. Тэрээр зургаан удаа төрийн шагналаас буцаж байсан нь үүнтэй холбоотой.

Дэндэвийн Пүрэвдорж гуай “Болор цом” наадмыг тэртээ наян гурван онд санаачилж эхлүүлсэн хүн юм. Анхны түрүүг нь “Хүн төрөлхтөнд өргөх үг” шүлгээрээ хүртэж байсан. Миний бие 2013 оны нэгдүгээр сарын есөнд Их зохиолч Дашдоржийн Нацагдоржийн нэрэмжит Улсын драмын эрдмийн театрын тайзан дээр агуу их Пүрэвдорж гуайнхаа санаачилсан “Болор цом” наадмын 30 жилийнх нь тэгш ойгоор тэргүүн шагналыг нь хүртэж эгшиглэнт Янжинлхам бурхны гэгээн өлмийд сөгдөн адислаж билээ. Юмны учрал тохиол гэж сонин. 2014 оны эхээр “Болор цом” наадам 31 дэх удаагаа Өвөрхангай аймагт Пүрэвдорж гуайн 80 насны ойн хүрээнд болсон юм. Түрүү жилийн цомын эзэн дараа жилийнхээ наадмыг нээдэг бичигдээгүй хуулийн дагуу Пүрэвдорж гуайнхаа нэрэмжит наадмыг нутгийнх нь тэнгэр дор нээн эхлүүлж байлаа. Яасан сайхан авшиг ерөөл вэ хэмээн үргэлжид санаа сэтгэлд буудаг л юм.

Энэ их хүний бараанд явах заяа дуталгүй хаачив гэж. Мань мэтийн жулдрайг яахин тоож харах билээ. Харин Хулан найрагчийн яруу найргийн нэгэн сайхан үдэшлэг жил бүрийн хавар болдог сон. Тэрхүү найргийн галын дэргэд нэгэнтээ Цоодол багшийгаа бараадан Пүрэвдорж гуай, Төрбат найрагч нартай нэг ширээнд суудал зэрэгцэх хувь тохиосноо санаж байна. Над руу нэгэнтээ сүрхий ширвэж харснаа “Өө манай Цоодолын шавь билүү” гэсэн сэн. Өчүүхэн надад хандаж хэлсэн цорын ганц үг нь тэр юм. Монголын яруу найргийн хөх сүмбэр оргил түнийг сүүлчийн замд нь үдэх ёслолд оролцсоон. Алтан шарилынх нь өмнө тэргүүн гудайн зогссон. Дөнгөтийн Цоодол, Долгорын Нямаа, Доржийн Гармаа гээд утга зохиолын аваргууд гэр бүлтэйгээ ирчихсэн эмгэнэл илэрхийлж байв. Халхын их хүчтэн Дашдоржийн Цэрэнтогтох аварга нутгийн хүүгийн ёсоор ардын зохиолчтойгоо салах ёс гүйцэтгэж байсан. Гэвч өнөөдөр Нямаа ах минь, Гармаа гуай, Цэрэнтогтох аварга маань алга байна. Тэр өдөр жигтэйхэн цас будагнасан, хаврын цас бүр том томоор малгайлан орж билээ. Хүмүүний хорвоод тэнгэрлиг амьдраад буцна гэдэг энэ биз гэх бодол санаанд бууж байсан сан.

“Хөх даалимбан тэрлэг”, “Сэгс цагаан Богд”, “Хар цас” хэмээн гурван найраглалаараа Монгол найргийн тулгын гурван чулууг тулж, “Чингис”, “Тусгаар тогтнол” хэмээн асч бадарсан гал, намирсан туг болсон хоёр шүлгээрээ хоёр тулах багана нь болгосон найрагчийн тухай ийн өгүүллээ.

“…Эгнээ цэнхэр уулсын цаана

Эрээн уул минь үлдсэн юм

Эргэн эргэн очих бүрийд

Эцгийн сайхан тэр л дүрээрээ

Энэ хорвоод хүүгээ юм шиг

Эрээн уул минь хүлээж байдаг юм

Хавар намар цасан сархиалж

Харлаг тахь шиг Эрээн уул минь

Одоо ч гэсэн тэндээ л намайг

Он он жилээр хүлээж байгаа” хэмээн тэрээр бичсэн билээ. Нээрээ л Эрээн уул нь намрын хөхөмдөг тэнгэр дор ханхайгаад л угтаж. Шүлэг найргийн охь ундарга шиг нулимс шүүдэрлүүлэн угтаж байна. Тэр л сайхан уулыг хормойдож төрсөн тэнгэрлиг найрагчийн шүлэг найргийг унших нь байтугай түүний тухай бодоход цээж огшиж, зүрх долгилном. Аргагүй л монгол найргийн дархан цэцийг тогтоосон, монгол үндэстний бахархал байж шүү. Түүнтэй нэгэн он цагт амьдарч байсан хувь заяандаа бахдахаас өөр яанам билээ.

Түрүүч нь №232(5799) дугаарт

-“ХАВАР НАМРЫН ЦАСАН САРХИАТ ХАРЛАГ ТАХЬ ШИГ ЭРЭЭН УУЛ”-ЫН ТЭМДЭГЛЭЛ-

Монголын утга зохиолын оргилууд болох Д.Пүрэвдорж, Б.Явуухулан, С.Эрдэнэ нар. 1960-аад он

Чухамхүү ер бусын тэнгэрлиг найрагч хэмээн хэн бүхэнд дархлагдан зөвшөөрөгдсөн Пүрэвдорж гуайнхаа төрсөн нутгийнх нь одот тэнгэрийг ширтнэм. Хөлийн дор их найрагчийн голомт Монголын хүйс нутгийн алтан шаргал элс нурах нь сонсдож, бүлээн дулаан орчинг бүрдүүлнэ. дулаан, Хайрхан, Хөгнөхаан, Батхаан дөрвөн их уулсын титэмлэсэн хүрээлэл энэ нутаг үнэндээ хангай, говийн цогцлол. Их элс, алдарт Элсэн тасархайн үзүүр хаяа нь билээ сэн. “Яруу найрагч хүн ийм л ёстой гэдгийг бүтээлээрээ төдийгүй өөрийнхөө асан бадамлаж явсан он жилүүдээр тэр баталсан юм” гэж Заяатын Ядмаа нь бардам хэлж байна. “Би түүний шүлэг найргийг унших бүртээ туркийн алдарт зохиолч назым Хикметийн сэтгэл зүрхээрээ найрагч хэрхэн шатаж явах тухай үгийг санадаг билээ. Найраг нь үргэлжийн эрэл дунд ямагт галын дөл шиг өөдөө бадарч, уншигчийн зүрхэнд цоргин явдаг гэж боддог” хэмээн доржийн гармаа гуайн хэлсэн нь “нээрээ тийм дээ” гэх бодлыг төрүүлдэг юм.

“Сайхан хун жигүүр амраан

Сангийн далайд чуулах үеэр

Тэнгис талын сүрэг бэлчин

Тэнгэрийн заадас шиг тоосрон байдаг

Намрын хүйтэн уулан дунд

Найман нуур уйдах цагаар

Наран хайлах хонгор говийн

Нарийн таана хэнзлэн байдаг

Орхон голын униарт хөндийд

Одод огших хаврын үүрээр

Алтан түрүү хөрсөө түлхэн

Алсын од шиг түгсэн байдаг

Хөвч ногоон уулын хангай

Хөшиг номин талын хангай

Уудам цэнхэр говийн хангай

Унаган нутаг минь Өвөрхангай…” гэж Халхын заяанд төрсөн бүхэн суу билэгт найрагчийнхаа тарни мэт, охь ундарга болсон шүлгийг нь уншиж, хийморь лундаа нь бадраад багтаж ядан байгаа нь анзаарагддаг. Бүрдийнхэн хот хүрээний найрагчдаа угтаад Пүрэвдоржоороо бахархан, мандааж сууна. ардын уран зохиолч тангадын галсан, монголын нэрт гүүш, соён гэгээрүүлэгч цэрэнпилийн Гомбосүрэн, төрийн шагналт яруу найрагч дамбын төрбат, соёлын гавьяат зүтгэлтэн санжийн Пүрэв нарын эрхмүүд хүрэлцэн иржээ. тэд бол тэнгэрлиг бадрангуй найрагчтай сэтгэл зүрхний садан, ном эрдэм, багш шавийн барилдлагатай явсан хүмүүс юм.

“Урьхан хаврын намуун шөнөөр

Уулын цаанаас шувууд ирлээ

Онгон талын цагаан нууранд

Одтой наадан дуулж хонолоо

Хаврын шувууны дуунд уяран

Хайртаа санан гармаар байнаа

Хатан дөрөөний чимээ чагнаж

Харгуйн бараа хармаар байнаа

Дархан хилээ манаж яваа

Дайчин чамдаа очмоор байнаа

Давхар давхар мянган уулын

Даваа бүхнээр давмаар байнаа

Удаан хүлээсэн нуураа амрааж

Усны чандаас шувууд ирнээ

Учрал хүссэн намайг жаргааж

Удахгүй бас чи минь ирнээ” (“Хаврын шөнийн бодол”),

“Алсын анирхан уулс дунд

Агаарын сайхан хөдөө юм аа

Ажил хийж амьдран суумаар

Ай даа сайхан нутаг юм даа

Уулс үүлс нь гүнд нь туссан

Усны тунгалаг хөдөө юм аа

Урт насалж удаан жаргамаар

Урамтай сайхан нутаг юм даа…” (“Хөдөө нутаг сайхан”),

“Янагийн сайхан харц шиг

Яргуй нүдлэн мишээж

Ханшийн ногоо нярайлсан

Хаврын тал нялхарна…” (“дөрвөн цагийн тал”) гээд өнөө домогт найрагчийн монгол хүмүүний сэтгэл зүрхийг долгилуулсан дуунууд нь уянгалах нь бахадмаар. “Янагийн сайхан харц шиг…” хэмээн зууны манлай намжилын норовбанзад гуайн дуулахыг сонсох хичнээн сайхан.Банзрагч гавьяат “агаарын сайхан хөдөө”-г нь дуулсан найрагчийн хөрөг нэвтрүүлгийг хаа нэгтээ цэнхэр дэлгэцээр үзэж суухуйд бодол санаа цэлмээд, дотоод ертөнцөд ер бусын хүч хуралдах шиг болдог.Хорин таван найраглал бичиж хорьдугаар зуун, хориннэгдүгээр зууны торгон заагт “Монгол найргийн дархан цэц” гэдгээ тамгалж өгсөн эл эрхмийн энгийн нэг дууны шүлэг нь ч эрдэнэ мэт жинхэнэ бүтээл байдаг нь гайхмаар. тэрээр улсын гавьяат багш, утга зохиол судлалын нэрт эрдэмтэнЧойжилжавын Билигсайханы онож хэлснээр “Үг эзэгнэх эрдэм”-ийг төгс эзэмшсэн нэгэн. “Үг бол утгын утсанд хэлхэх эрдэнэс мөн. Онож хэлсэн үгийн тунгалаг талстын цаанаас шүлгийн санаа нэвт гэрэлтэх ёстой” гэж нэгэнтээ хэлсэн нь ч бий. Үг эзэгнэх эрдмийг төгс эзэмшсэн, дархан цэцтэй найрагч л

“Ханат цагаан гэрийн

Од хийморийн тоонон дээр

Хасаг халуун тулганы

Омог дөрвөн тотгон дээр

Хан Алтай аавын

Онгон тэргүүн оргил дээр

Хатан Сэлэнгэ ээжийн

Одод орчих мандал дээр

Тусгаар тогтнол чамайг

Тунхаглан бичнэ би

Ганган улаан тэмээний

Зогдор дэвсэх тэшил дээр

Гантай мөнгөн хэтний

Зоо дэлдэх тээгэн дээр

Гангийн халуун говийн

Хулан ангах ээрэм дээр

Гантиг чулуун хясааны

Янгир халих элгэн дээр

Тусгаар тогтнол чамайг

Тунхаглан бичнэ би

Хүж дурдан бүсний

Ташаа дарах нугалаан дээр

Хүрэн манан хөөрөгний

Даалин дарах шаргиан дээр

Хүүшийн сүүдэр буусан

Уулын гацаа бууцан дээр

Хүннү дээдсийн тамгалсан

Улбаа гархин буурин дээр

Тусгаар тогтнол чамайг

Тунхаглан бичнэ би

Аавын мөнгөн хазаарын

Найман цэнгийн товруун дээр

Азын алаг мэлхийн

Наян нэгэн шагайн дээр

Алиахан саарлын унага

Хөллөн тэнцэх нуга дээр

Ангирын хоёр дэгдээхэй

Хөвөн цэнгэх нууран дээр

Тусгаар тогтнол чамайг

Тунхаглан бичнэ би…” гэж бичдэг биз ээ. “Пүрэвдорж гуай маш олон ухааны халуун амин үзүүрийг өөрийн болгож оюун ухаандаа мэтгээслэн хадгалж явдаг хүн. тэр нэг удаа “Уран бүтээлд хатуу зөөлөн хоёр хөг ая байх жамтай. Энэ нь хайрлах, үзэн ядах хоёр юм. Үзэн ядаж байгаа зүйлээ амин зүрхээр нь үзэн ядах хэрэгтэй. Үүнийг үзэн ядах ухаан гэдэг. м.шолохов “Үзэн ядахын ухаан” гэж дайны сэдэвт зохиол хүртэл бичсэн” гэж ярьсан. “улаан гэрийн хоригдол” болж явсан тэрээр хуучин тогтолцооны үед зуйрган хулчгар үзэгдэл хал балгүй юм хийх сэтгэгдлийг бүрэлдүүлж, улмаар сэтгэхүйн хязгаарлалт тогтоосон. Энэ бол мөхөл юм гэсэн нь бий. Тэр хатуу зүйлийг зохиолч зад цохиж гарах учиртай гэдэг. Энэ бол уран бүтээлч хүний иргэний зориг юм. Түүний энэ зориг нас тогтож нэр хүндэд хүрсэн хойно нь буй болж төлөвшөөгүй. социализмын улаан хувьсгалын үзэл санаа орныг бүрэн бүрхэж байсан жараад оны эхэн үед “Чингис”, “тусгаар тогтнол” шүлгүүдээ бичсэн нь яруу найрагчийн бадрангуй эр зоригийн илэрхийлэлт” хэмээн нацагийн Даваадаш найрагч бичсэн нь гарцаа байхгүй үнэн санагддаг ажгуу.

“Мань хүн миний ойлгосноор ахмадуудаас намдаг багш, лхамсүрэн гуай хоёрт гайгүй. Чойжилын Чимид гуайд талтай, дашдооровт дотно юм шиг санагдуулна. багштай нутгархаж, үрэн гуайтай найзархаж байснаа дурсана. Харин Дооровын тухай яриа өдөхөд илт сэргэж чин сэтгэлээсээ инээнэ” гэж монгол утга зохиолын амьд түүх, архив болсон Хоролын Зандраабайды гуай хэлж билээ. Ядмаа ах тэр хоёрын эмхэтгэж гаргасан “дэлгэрхангай уулнаас дэлхийг харсан дооров” дурсамжийн номонд Пүрэвдорж гуай “инээдийн гэрэлд сэтгэл цэлмэнэ” хэмээн хөрөг дурсамж бичиж түүндээ “дооров бол бидний үеийнхэн дотроос инээдмийн гэрэл цацраасан хамгийн амьд, бүх бүтээлээрээ муу бичиж чадахгүй болтлоо боловсорсон гэдгээ харуулсан зохиолч байсан” гэдгийг бардам тэмдэглэсэн байдаг. Тэгээд “Бид хоёрыг зохиолчдын онигоо наргианы хувиараа эрхлэх аж ахуй байгуулсан гэж хүмүүс хэлдэг байлаа” хэмээн үнэнээ хүлээсэн байж билээ.

Харин дооровынх нь тэртээ далаад оны эхээр москвагаас Пүрэвдорждоо бичсэн нэгэн захидлыг уншсанаа санах юм. аварга зохиолчид нэгэндээ ингэж л захиа занаа бичдэг байхдаа гэх бодол төрсөн. “Захиа бичихийн шалтгаан хаанаас гарав гэвэл намайг тоодоггүй нэг сайхан хүүхэн өнөө л нэг анзаарч мэндлэхэд мишээж, уулзъя гэхэд толгой дохиж, учирсан хойноо мартахгүй чамайг…гэх мэт үгийг авч байсан мэт явдал тохиолдсон юм. тэр нь юу байваа гэвэл чиний “цэнхэр даалимбан тэрлэг”-ийг уншиж гайхалтай ихээр баярласных. Би анх уншаад духаа нэгээр барахгүй хэд хэд пад пад хийтэл алгадсан. ийм юм санахгүй маанаг хар толгой гэж тэр шүү дээ” хэмээн “Хөх даалимбан тэрлэг” алдарт найраглалыг нь уншаад баяр бахдалаа ийн илэрхийлсэн байна.

“Цэрэг эрсийн улаан тоос

Цэцгэн дундуур татаад ирлээ

Цээжин дотор учрал зарлаад

Цэнхэр уулыг даваад ирлээ

Олон эрчүүд дайснаа дараад

Онгон талаар давхиад ирлээ

Орон гэртээ зайгаа эзлээд

Одтой адил харваад ирлээ

Халагдаж ирэх цэргийн сургаар

Хадам аав сумын төв рүү

Унаа хөтлөө хоёр морьтой

Улсын түрүүнд давхиад явчлаа

Хөөрөн сэнсрэх сэтгэл гэдэг

Хөл газар хүрэхгүй дэрвэж

Хөв чийгий нь эгшээн тавихаар

Хөх даалимбан тэрлэгээ гаргалаа

Урд хормойд нь унага даага гэж

Урдаас дугтарч оёосы нь тавилаа

Хойт хормойд нь хонь хурга гэж

Хойноос нь дугтарч хаваасы нь тавилаа

Дотоод хормойд нь тос өөх гэж

Дороос нь дугтарч шидээсий нь авлаа

Эзгүй байхад нь хийсэн юм гэж

Эцсийн учгаа хатгаж авлаа

Салаа гэзгээ дагнан сүлжиж

Сар сувдан даруулга зүүлээ

Цайны дээлээ нөмгөн өмсөж

Царай зүсээ тольдон заслаа

Үдэш эртхэн хажуулаг гэж

Үнээ малаа эртхэн саалаа

Хонгор хүүгий нь цэвэрхэн хувцаслаж

Хоёрхон усаар тогоо авлаа

Тэгтэл … нар шингэсэн хойно

Тэртээгээс хадам аав ганцаар

Эмээлтэй морь хөтөлсөн чигээр

Эргэж ирээд уяан дээр буулаа

Гэр лүүгээ нэг явах гэснээ

Гэнэтхэн зог тусаж хэсэг зогссоноо

Хонгор морины эмээлийг авч

Хоёр бүүргэнд хазаарыг сойлоо

Үеийг эзэлсэн буурал хайлаас

Үндэс тасран гуйвалж байх шиг

Сүртэй өвгөн эмээл тэвэрсээр

Сүүдэр шиг нааш айсуй хайрагдлаа

Гэнэтхэн миний дотор пал хийж

Гэртээ орж гэрэл барилаа

Айсан туулай шиг дүрлийн гайхаж

Аавын өөдөөс дуугүй ширтлээ

Аав ч бас таг дуугүй

Асга царай нь тас харанхуйлж

Төөрсөн гар нь эмээлээ алдахуй

Төмөр дөрөө нь ёолон харшлаа

Хөл дорхи газар дайвж

Хөх ногоон улаанаар эргэж

Хүний орчлонд барьц алдахдаа

Хүүгээ л би тэврэн авлаа

Эрлэг дайны хүйтэн савар

Эвдэрсэн сэтгэл тэмтрэх цагт

Ямар их хүнд үнээр

Ялалт ирснийг бид мэдлээ” хэмээн дунд сургуулийн сурагч ахуйдаа уншаад үнэндээ бахдаж байсан сан “говийн өндөр” роман, “Өндөр ээж” кино, “Хүлэг”тэргүүт найраглал, “Хойтон жилийн наадам” шүлэг тэргүүт утга зохиолын бүхий л төрөл жанраар тэгш туурвисан төрийн шагналт сормууниршийн Дашдооров духаа нэгээр барахгүй хэд хэдэн удаа пад пад хийтэл алгадсан байхад мань мэтийн жулдрай үнэндээ юу хэлэхэв дээ.

агуу их дооров ийн духаа балбасан бол “Хар цас”, “Хөх даалимбан тэрлэг” хоёрыг нь уншаад сэнгийн Эрдэнэ уран бүтээлийн цагаан атаа хөдөлснөө дурссан байдаг. “Пүрэвдорж бид хоёр монголын орчин үеийн утга зохиолд зулай зулайгаа гишгэж төрсөн ах дүү шиг хоёр. Би түүнээс цөөхөн жилийн түрүүнд яруу найрагчийн нэр зүүсэн. Пүрэвдорж шүлэг найргаа бичиж хэвлүүлээд уншигчдын дунд ойрхон нэрд гарсан. Зөвлөлтийн нэрт яруу найрагч Евгений долматавский Чойжилын Чимидэд бичсэн нэг захидалдаа “орны сайхан найрагч явахаас илүү хувь заяа үгүй” гэсэн байдаг. Пүрэвдорж бол миний үеийн сайхан найрагчдын нэг. Жараад оны дундуур Пүрэвдорж “Хар цас”, “Хөх даалимбан тэрлэг” гэдэг хоёр сайхан найраглал бичиж билээ.

Би тэр найраглалуудыг нь уншаад баярлахын дээдээр баярлаж, нөхрийнхөө яруу найрагчийн сэтгэл, үг хэлний яруу тунгалаг дүрслэлийн нарийн нандинг хэзээ хэзээнээс илүү ойлгож, түүнээс нь дутуугүй сайхан өгүүллэг, тууж бичихсэн гэж хичээж байж билээ. магадгүй тийм бүтээлч атаархал миний бүтээлд ямар нэг хэмжээгээр нөлөөлсөн биз ээ” гэж уран зохиолч сэнгийн Эрдэнэ наяад оны эхээр бичсэн нь бий.

Эрдэнэ гэснээс Пүрэвдорж гуай их зохиолчийн эцсийн зүүдийг элгэн халуунаар бичиглэн үлдээсэн байдаг шүү. “Эрдэнэ бол сэтгэлдээ уянгын эгшиглэнтэй зохиолч. Харин түүний тэлмэсэн яруусал нулимстай байсан юм. Эрх танхи насандаа эсэргүү хилсээр эцгээ буудуулж сэрүүн галттайн хөвчөөс үргэсэн янзаны нүд насан турш будантай явсан юм” гэж тодотгоод аугаа их Сэнгийн Эрдэнийгээ сүүлчийн удаа эргэж очсоноо дурсчээ.“Хоёрдугаар эмнэлэгт түүнийг эргэж очиход тэр минь бие эцэж гагцхүү сэтгэлийнхээ дөрөөн дээр тогтож байх шиг санагдсан.

Надтай харцаараа мэнд солиод Эрдэнэ минь “Би жаахан өндийж суумаар байна” гэлээ. Би цээжийг нь өргөн өндийлгөж түшин хэдхэн агшинд суулгав. Эрдэнэ тамирдангуй инээвхийлж, хачин юм зүүдэллээ гэж мушилзсанаа “цэрэндэжид минь цэл залуухан бид хоёр Бразилын Ерөнхийлөгчийн гоёмсог ордонд хүлээн авалтад цэнгэж байх юм” гэхэд нь би “Бразил байдаг нь ч юу билээ. Ядахдаа Чилид Пеночетийн ордон байсан бол чи бид хоёр сураг дуулсан баймаар юм” гэхэд “Харин тийм ээ” гээд Эрдэнэ хажуулав. минь хар багаас ижилссэн ханиа өрөвдөж дотоод ертөнцийнхээ илч гэрэлд эрхлүүлэн зүүдэлжээ. Би эмнэлгээс ирээд гэр рүү нь утасдаж Цэрэндэжидэд энэ тухайгаа хэлбэл “Та хоёр чинь бүр зүүдээ ярихтайгаа байгаа юу” гээд инээсэн юм. Энэ инээд Эрдэнийн зүүдний цагаан тайлал байлаа. сэнгийн Эрдэнийн эцсийн зүүд энэ. аугаа их бичгийн мэргэн, энэрэнгүй үзэлтэн, энэ хүн зүрх сэтгэл төдийгүй зүүдээрээ ийнхүү цагаан гэгээ цацан буцсан билээ” хэмээснийг уншиж “Бор гэрийн богд” номноос нь уншаад нулимсаа барьж даанч чадаагүй дээ, би.

Үргэлжлэл бий

-“ХАВАР НАМРЫН ЦАСАН САРХИАТ ХАРЛАГ ТАХЬ ШИГ ЭРЭЭН УУЛ”-ЫН ТЭМДЭГЛЭЛ-

Шавь Т.Очирхүү, Д.Төрбат нарын хамт

Шартын давааны хөтөл дээрээс Монгол найргийн дархан цэц Дэндэвийн Пүрэвдоржийн онгод билгийнх нь оргил шүтээн Эрээн уулыг харж зогсном. Их найрагчийн элгэн уяхан сэтгэлээр асгаруулан дуулсанчлан “Хавар намрын цасан сархиат харлаг тахь шиг Эрээн уул” нь яг л дүрээрээ тосон угтлаа.Цэцэн билэгт найрагчийг өлгийдөн авсан өврийнхангайн Бүрд бол Монгол Улсын төв цэг, хүйс нь болсон нутаг сан билээ. Даваа уруудан уулын хормой руу түших үест зүүн урдтай Их Монгол, Бага Монгол хоёр их уул намрын оройн хөхөмдөг туяанд тодрон харагдана. Их Монгол уулын энгэрийн цагаан нуурын хойморт Халхын анхдугаар Богд Өндөр гэгээн Занабазар мэндэлсэн түүхтэй.

Тэртээ 1639 онд Улаанбаатар хотын суурийг энэ нутагт тавьжээ. Их найрагч өөрийгөө Монголын нийслэлийн дархан иргэн хэмээн өргөмжлөөд “Миний хондноос өмнө зүгт богино өртөөчийн газар Монгол Улсын төв цэг, умар зүг хугас үдийн шогшоонд эртний нийслэл Хархорум бий. Тэгэхээр би яах аргагүй улсынхаа төв голомтыг олж унасан хүүхэд” хэмээн эрэмшдэг нь ийм учиртай ажгуу. Монгол нэртэй уулс, Их Монгол хэмээн улс даяар алдаршсан алдарт аварга Хасын Шаравжамц, басхүүмонгол овогтон сууж асан түүх судрын улбааг бодохуйд цээжинд үнэнхүү бишрэл төрмөөр ариун дагшин газар шороо санагддаг билээ.

Намар оройн сэтгэл шанздах хайлган цагаар их найрагчийн нутгийг үгийн урлагийн эрхэм нөхдийнхөө хамт зорино, хэмжээлшгүй баяр байх нь аргагүй.

“Энэ жилийн намар урт байна

Ээрэм талд хөх униар сэнсэрч

Энгэр газар хөв ногоо хэнзэрч

Энэ жилийн намар урт байна

Тэр жилийн намар шиг урт байна

Тэртээх алс хулангийн тоос шиг манарч

Тэнгэрийн хаяанд хуурай үүлс хулжсан

Тэр жилийн намар шиг урт байна

Алтан наранд хэлхсэн юм шиг

Ангир шар өдрүүд араас цувж

Айраг найр хоёроо барж ядсан

Ай даа мөн ч урт намар байж шүү

Удахгүй өвөлжөөнд танайтай айлсана гэхээс

Уулын толгой будраасай гэхэд будрахгүй

Усны шувуу буцаасай гэхэд буцахгүй

Уртын дуу шиг уянгалсан урт намар байж шүү…” шүлгийг нь уншиж зүрхнийхээ тольтод нулимстай явлаа. Хөдөө сургуулийн дунд ангийн сурагч ахуйдаа “Монголын шилдэг яруу найраг” номоо энэ шүлгийг олж аваад, дэвтэртээ сурагч бэхээр хуулж бичээд цээжилж байсан сан. Тэгээд Арцын Улаан хадны дээшээ Их Арцын амны битүү ширэнгэд адуугаа хайж явахдаа уул хадандаа цангинатал уншиж явсан жулдрай юм би. Тэрхүү дүр зураг нүднээ үзэгдэж, унаж явсан морины хөлс амтагдах шиг болсон.

Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар Д.Пүрэвдорж, нэрт орчуулагч Ц.Гомбосүрэн, Сүрэнхорлоо нарын хамт

“Урт намар”-аас улбаалан өнөө алдар суут “Чингис”, “Тусгаар тогтнол” шүлгүүд, “Хөх даалимбан тэрлэг”, “Сэгс цагаан Богд” найраглалуудыг нь уншиж, ёстой л монгол найргийн гал дөл, үгийн урлагийн охь дээжсийг ханатал амсаж, жинхэнэ Пүрэвдоржоор өвчилж явсаан. Түүний эдгээр бахдам шүлэг найргийг нь цээжлээгүй, зүрхнийхээ чандад хадгалаагүй монгол хүн гэж үгүй болов уу.

Бүрд сумын төвийг зорьж яваа найрагчдын унаа алдарт Шарлингийн хөндийг огтлон, захаараа нимгэхээн болортон зайрмагтсан голыг нь гаталлаа. Энэхэн агшинд “Шаварт сайрын

Шар устай

Шандын голыг

Шарлин гэнэ

Хал үзсэн

Хадны хайлаас шиг

Хар өвгөнийг

Хас гэнэ

Хас гуайг унахад нь

Шарлингийн усаар угаасан гэнэ

Хас гуайг босоход нь

Шарлингийн усаар ундалсан гэнэ

Хар Хасыг угаалаа гээд

Шар Шарлин хар бололгүй

Шар усыг нь уулаа гээд

Хар Хас шар бололгүй

Өчнөөн жил

Өлзийгөө өгөлцөн

Өвгөн гол хоёр

Өөдөлж яваа юм…” хэмээн эхэлдэг монгол ханхалсан нүнжигт зохиол санаа бодол харван орж ирж байна. “Пүрэвдорж нэгэнтээ Монголын яруу найргийг Дашзэвгийн Сэнгээ үнэн амьдрал руу, Явуухулан уянга руу, Лхагвасүрэн ухаарал руу оруулсан гэж хэлсэн. Энэ дундуур өөрийг нь урлах руу гэж нэммээр санагдана. Энэ найрагч шиг цэцэн билэгтэй үгийн чөмгөнд урлаж бичдэг зохиолч Монголын уран зохиолын түүхэнд хорьдугаар зуунд гараагүй гэхэд нэг их хилсдэхгүй. “Чингис”, “Тусгаар тогтнол”, “Хөх даалимбан тэрлэг” зэргийг сор бүтээлүүд нь гэж үздэг хэдий ч “Шарлингийн хар Хас” найраглалыг монгол хүний ур ухааны хосгүй гүйцэтгэл гэж би хувьдаа боддог. “Шарлингийн хар Хас” найраглал нь Дэндэвийн Пүрэвдоржийн оргил бүтээл бөгөөд төгс төгөлдрөөрөө Микеаланжалогийн барималтай адилтгаж тодотгосон юм.

Энэ хүн Оросын гайхамшигт яруу найрагч Евгений Евтушенко, Андрей Вознесенский нартай нэг жилтэй бөгөөд амьдрал нь мөн тэдэн шигээ магтаалтай зэмлэлтэй, шагналтай шийтгэлтэй, нөхөртэй дайсантай “яруу найрагч хутганы ирэн дээгүүр ч өсгийгээрээ явж чадах”-ын бодит жишээ” хэмээн соёлын гавьяат зүтгэлтэн, шог зохиолын нэрт мастер Ишдоржийн Цэрэнжамц хэлж билээ.

Пүрэвдорж гуайн ижий долоон хүүхэд төрүүлснээс эхний таван бүсгүй нь нярайдаа эндсэн юм гэдэг. Хоёр хүү тогтсоны том нь Пүрэвдорж, бага нь одон бөмбөгийн дасгалжуулагч Санжмятав.

“…Агтын зоонд цан хярсан

Арван тавны цагаан шөнө

Ангир сайхан ээжээн чилээж

Алгахан зайд чинь төрсөн билээ

Хажуу худгийн буурал хондонд

Хана шийрэлсэн буурь минь бий

Хүн төрлөө чамтай холбож

Хүй дарсан чулуу минь бий

Торойх тэрхэн чулуун дээр

Тоонын нүд шиг тэнгэр бий

Тоонын нүд шиг тэнгэр дунд

Тогтоож харсан од минь бий

Туяат тэрхэн одны дор

Тулгын дөрвөн чулуу бий

Тулгын дөрвөн чулуу тойрон

Туулайн бөжин мөр минь бий

…Эрээн ууландаа эзэн суусан

Хонгор ээжийн хүү билээ би

Эрээн уулнаас элэн ниссэн

Хоёр хараацайн нэгэн билээ би…” хэмээн бичсэн нь үнэн юм.

Алаг нүдэн Дашдорж хэмээх аав нь цас будагнасан тэр нэг өдөр орхиод явсан харууслын зураг намтарт нь бий. Тэр тухайгаа “1939 оны намар манайх Хотонт сумын нутагт шилжин сууж би ч нэгдүгээр ангид оров. Хотонтод манайх сумын дарга Дашдэндэв гуайнхтай нэг хашаанд. Гэргий нь Долгормаа гуай гэж сайхан зантай буриад эзэгтэй. Хоёр гэрээрээ орж гаран хоол ундаа хувааж эвт айлын хаяа нийлж хавар болгов. Би нимгэн дэвтэр, бал харандаагаар шагнуулаад хөл хөөрцөг болон гэртээ иртэл манайх нэг л биш ээ. Аав явах гэж байгаа бололтой. Миний шагналыг аав ээж хоёр нэг нэгээр нь авч байна. Аав намайг үнсээд, аав нь явлаа, аймгаас дуудсан хаана очихыг мэдэхгүй. Их удаан явах байх. Миний хүү ээжийнхээ үгэнд сайн орж, их номтой хүн болно шүү гэлээ. Гадаа цас будраад л. Аав хурдан буугаа үүрч, ээж хойноос нь дээж өргөөд хоцорлоо. Аавын бараа бурангуй тэнгэрт уусан шингэв. Орой нь манай хамар хашааны Дум хөгшин орж ирээд дүү бид хоёрын толгойг илснээ “Довдмаа минь, чи мөн ч арилсан дотортой хүн юм даа. Хоёр хүүхэдтэй чинь хаяад явж байгаа хүний хойноос сүү өргөөд хоцорч байдаг” гэхэд ээж “Яах вэ. Алт шиг хоёр алаг үр хайрлаад явж байгаа хүний зам нь өлзийтэй байг дээ, хөөрхий” гэж билээ. Би аавын бүр явсныг мэдээд годхийн гарч дуганын модон дээр газар шагайн суусаар харанхуй болгов. Ийнхүү манай амьдрал Хотонтын төвийн сайхь дуган мэт нуран унаж билээ. Хожим нь томчуулын ярианаас аав минь нөгөө айлын буриад эгч Долгормаатай нийлээд удаа ч үгүй салж, тэгээд хот руу явчихсныг там тум сонссон. Хар багын хань ижил, үр хүүхдээ орхиод аав минь жаргахаасаа зовох нь илүү байсан юм билээ. Эр хүн би хорвоогийн энхэл донхолд ядрах, задрах аль алиныг үзсэн хойноо аавыгаа өрөвдөж, хайрлаж яваад өөд болгосон” гэж өгүүлсэн байна. Сүүлд аав нь Гайтав, Ванган, Явуу, Эрдэнээ гээд олон зохиолчдыг хүү шигээ хүндэтгэн хайрлаж, тэд нь хамт ууж идэж, сэтгэл сэржим хоёроо хуваалцсан хүний л амьдралын хар цагаан түүхч байдаг юм билээ.

“Үүрийн цагаан туяа юу

Амар сайхан тал байна

Үерийн усны шаагиа юу

Амуу тарианы шаргиа байна

Санасан зорисон хэрэг бүтэх

Алтан шар зам тийшээ байна

Сайхан учрал зэрэг бүрдэх

Аяны жолоо дээшээ байна

Үүлсийн тэнгэр чөлөө юү

Уулсын цэнхэр даваа байна

Холын одны дохио юу

Талын хотын гэгээ байна…”,

“Сайхан аав сүргээ баяжааж

Саальчин ээж сүүгээ бялхааж

Найман зовхист хотлоор нэгдээд

Намайг чамайг нааш ир гэж байна

Залуу найзаа замд гаръя

Заавал тийшээ хамт явъя

Анхны шангаар үр амилж

Атрын шимээр түрүү өргөж

Намрын тал тариа атгаад

Намайг чамайг нааш ир гэж байна…” хэмээн Пүрэвдорж гуайн аян замын ерөөл шингэсэн дуунуудыг нь дуулсаар Шарлингийн голыг нь гаталлаа. Эл эрхмийг аян замд алжааж ядарна гэдгийг мэддэггүй араагаа гартал тас тас хөхөрч, амандаа гал зуусан бүргэд шиг явдгийг хэн хүнгүй л дурсдаг. Дуу гэснээс анхны бүтээл нь “Алтан намар” дуу гэдэг. “Алтан гургалдай” Аюушийн Загдсүрэнгийн хоолойд тааруулж бичсэн гэдэг. Театрт ороод Ванганы захиалгаар бичсэн юм гэнэ лээ. Захаас ямааны гурвын шалдан хаа авч шөлөнд нь шар будаа хийж буцалгаад, чихнийх нь хөлс дусагнасан тэр орой ижийнхээ галын дэргэд уг шүлгээ бичжээ. Тэгэхдээ Дашийн Мяасүрэнгийн аялгуунд зохируулж бичсэн байна. Ингэж л “Алтан намар”уран бүтээлийнх нь хараацай болон нисч, анхны шагнал болох хоёр зуун төгрөгөөр дотоод үйлдвэрийн хоёр хар чемодан авч байснаа найрагч бахархан дурсдаг.

Театрт орсон тухай нь сөхвөл, аавынх нь дүү Намжил тухайн үеийн Гэгээрлийн яамны орлогч байжээ. Пүрэвдорж гуайг шүлэг найраг оролддог гэж дуулаад театрын дарга Нямын Цэгмид гуайд аваачиж өгчээ. Алдарт “Богд” буюу Цэгмид гуай уран сайхны удирдагч Ламжавын Вангантай уулзуулсан байна. Өөрийнх нь хэлснээр театр руу үзэгчдийн хаалгаар бус жинхэнэ амьдрал өрнөж байдаг тэр талаас нь орж явчихаж. Хаана л бол дуулсан хуурдсан, будсан шунхадсан дуурь жүжиг сургуулилсан улс байх нь мэдээж.

“Тэнд халхын цоохор Цогт, энд Арслан тайж, Хулан хатан, наана нь Гүенбаатар, цаана нь Улаанмалгайт… дүрээрээ сүрдэхээс яах юм. Хийлч Цэрэндолгор урлангийнхан “Эно” гэдэг Эрэнноров ч байж л байсан. Нансалмаа ч болдог Хоролмаа ч болдог Пүрэвсүрэн ид гаарч байсан үе. Загдсүрэн, Цэвэлсүрэн хоёр гоцлож эхэлж, ардын жүжигчин Гантөмөр гэж шовх улаан хархүү театрын үүд дөнгөж татаад байлаа. Ичинхорлоо гуай, Хандсүрэн гуай бөөн намба. Цул авьяас баахан нэр хүнд заларч харагддагсан даа. Л.Намхайцэрэн, Л.Гаваа, Б.Дамдинсүрэн,С.Гончигсумлаа эд залуухан, театрын хаалгыг онголзуулдаг банди нар нь гэхэд хойно сурч байсан Л.Мөрдорж, Ц.Намсрайжав, Д.Лувсаншарав гээд бодохгүй юу” хэмээн ардын уран зохиолч Дөнгөтийн Цоодолтойгоо хүүрнэсэн яриа нь Цоодол найрагчийн “Шар тэмээний нутаг” номонд байдаг сан.

Үргэлжлэл бий