Авьяас билиг бол:
хэн хүнийг эзэмшсэн мэргэжил, эрхэлсэн алба тушаал, эд хөрөнгийн арвисыг нь үл харгалзан туурвин бүтээх гэдэг тамын
ажилд боолын ёсоор зүтгүүлж, энхжингийн жаргалд умбуулж, алдрын жигүүр
ургуулдаг чанад жаягтай.
Тийм нэг хүний
тухай, түүний олон талт туурвил дундаас зөвхөн яруу найргийн нэгэн номынх нь
тухай энд ө өгүүлье.
Тэрхүү эрхмийн
нэрийг Дэлхийн эрүүлийг хамгаалах байгууллагынхан бол андахгүй. Учир нь тэрбээр
тэрхүү том байгууллагын Зүүн Азийн бүсийн товчоонд хориод жил дэд захирал
хүртэл дээд алба хашсан ганц монгол хүн. Нутаг усаар бол Монголын Швейцарь
хэмээн алдаршсан хоймор нутгийн хийморь төгөлдөр ард халх, мэргэжлээрээ бол
цагаан нөмрөгт оточ маналын бүрэлбаа.
Хэрвээ тэр бээр
яруу найраг, их утга зохиолын омголон хөлгийн дэл сүүлнээс атгаж аваагүйсэн
бол, мэргэжил нэгт С.Эрдэнэ, Ж.Аминдаваа, Ш.Ванчаарай, Ц.Мухар нар шигээ
хүүрнэл зохиолоор амьдралыг оношлон роман туужис хэвлүүлээгүйсэн бол,
Т.Очирхүү, Л.Лувсандорж, Л.Одончимэд, С.Оюун, Л.Мягмарсүрэн шиг яруу найраг
хэмээх мөнхийн усыг хүмүүст хүртээгээгүйсэн бол, “Соёл эрдэнэ”, “Идэр жинчин”,
“Үхэрчин хүвүүн Цэрэндорж” зэрэг олон дуугаар алдраа мөнхөлсөн Н.Наваан-Юндэн
маарамба шиг дуу гэдэг олон гэрэлт шувуу нисгээгүйсэн бол: төрд хэрэгтэй
зайран, төвхнөсөн сайн амьдралтай, жирийн л монгол эрийн нэг байх байлаа.
Юм үзэж, ном
судалж, нүд нээсэн тэрбээр: хөдөлгөөнөөр өлсөх дургүйчүүдийн нэг болохын учир
миний урланд ирж ёндгойг ёвруураар ёвчиж, ёнхлой руу нь ёндгос хийлгэж, өөрөөр
хэлбэл ёворцог наадсаар танилцсан бүлгээ. Би хожигдохдоо “Жиримэн сүлжээ”,
“Монгол ертөнцийн гурав”, “Монгол Жангар”, “Монгол бэлгэ үг”- ийн ботиуд өгдөг.
Тэрбээр бас “Ухааны есөн цацал”, “Бурхан ухааны дээжис”, “Таж Махал”, “Учиг
ухаан, сэжим үг” шүлэг найраглалын ном бас “Бүдэг улаан од”, “Хэлтгий тавилан” зэрэг роман өгдөг юм байна.
Тэрбээр хоёр өөр
нийгэмт улс гүрэнд нүд нээсэн, хорвоо авхайн нүүрийг энгэсэггүй харж таньсан
сэхээтний ухааны цараагаар булдан амьдралыг арай өөр өнцгөөс дурандан бичдэг
туурвилын эзний нэг ажээ. Түүгээр ч үл барам Бурхан багшийн 423 шад сургаал
“Дхармапада” -г “Буддын ухаарлын зам” хэмээн эх хэлээрээ эвлэгхэн шүлэглэн
буулгасан нь хэн бүхний хийчих ажил биш. Нойроо хулжаахгүйгээр, харь хэлд
цагаашрахгүйгээр, номд зарцлагдаж ухаантны цээнд хүрэхгүйгээр, чөмгөө дундартал
суухгүйгээр өдий олон ном ард түмнийхээ алганаа тавьж чадахгүй гээд бодохлоор
их утга зохиолд маань нэгэн зөв, төв бас ч товхийсэн зохиолч, найрагч,
орчуулагч нэмэгдсэн нь илэрхий.
Усныхаа хөөсийг
уянга гэж андуурдаг, ялааныхаа жингэнээг яруу гэж эндүүрдэг шүлгэнцэр бишийг
түүний “Шатар заалгахгүй Монгол” шүлгийн түүвэр батлах мэт…
Цагаан цаасанд
Ухааны нь барж
буулгаагүй
Цагийн урт
Уургы нь халж
хүчрээгүй
Нүүр бардам
түүхтэй
Сүүрс алдам
нутагтай…
Босоо түүхтэй
Монголын
Нисээ золтой
түмэн-
Нүүдэлчин
Монголд Та нар
Нүүдэл заах ч
юм уу даа!
Нүүдлий нь
мэддэггүй хүн уул нь
Шатар
заадаггүй л гэдэгсэн…
(45-49 хуудас) хэмээн агсарч элэг буруу харь улс гүрний бараан санаархлын сүүдэрт ганхан гуйван яваа ард түмэн, улс
орноо өмөөрөн хашгирсан сэтгэлийн үгээрээ номоо нэрлэсэн нь найрагч маань гоё
чамин үгийн үер буулгагч бус голч үнэний гүн рүү өнгийн хашгирагч санагдав.
Уншихаар шийдлээ.
Хайр дурлал, хань ижлийн тухай халуун сэтгэлийн дулаан шүлэг цөөнгүй байна.
Залуу найрагчдын уянгалуулж чадах шүлгээс гадна дуртай хүн болгон бичиж чадамгүй сэрэмж, сэтгэмж, сэтгэлийн
хайлан мөрүүд нь цээжнээ үлдэх аж.
Дэрлэсэн дэрий
чинь нүүрэндээ нааж
Дэндүү дассан
үнэрий нь цээжиндээ юүлж
***
Хяруу цохиогүй
анхны хайраа
Харамлаа нь
үгүй чи минь наддаа
Буурал хорвоон
жаврыг үргээсэн
Буянтай ханийн
тэнгэр билээ
***
Сайхнаас
сайхан сайхан чинь
Буруу бишээ
бүсгүй минь
Саран атаархам
царайгаа
Нууж хаалтай ч
биш дээ
***
Дэрэнд толгой
холбоотой ч
Зүрх ондоод
цохилдог
Дэндүү
гэгэлгэн хорвоог
Зүхээд,
зөвтгөөд ч нэмэргүй
***
Уйтай шөнийг
цэлмээж
Зүүдэнд гийсэн
царай чинь
Унаган хайрыг
цалгиаж
Зүрхэнд
хайлсан шивнээ чинь
Уулын цэнхэр яргуй
шиг
Сэтгэлд
хагдран гандаагүй ээ
Уран ганган
зэрэглээ шиг
Сэмэрч бодлоос
арилаагүй ээ…
Уянга яруу юу,
яруу. Утга чамбай юу, чамбай. Урлал өрлөг жигд үү, жигд. Хамгийн гол нь найрагт
амин сүнс, шүншиг нь болдог: хүн сэтгэл энд үерлэж байна. Өвөрлөгчийн их
найрагч Л.Одчар “Цагаан шүлэг бүр ус биш, эрээн шүлэг бүр тос бус” гэж
айлдсантай би санаа нийлдэг.
***
Шувуун сүүдэр
тооноор
Дайрахын
төдийд хөвөлзөн
Шулга шаазгай
гадаа
Дагшихын
тоогоор дэгэлзэн
Голоос ундрах
хайраа
Хоолой юундаа
зангируулан
Говийн Лха бурхандаа
Хүүгээ
залбиран сууна уу даа ээж минь Та….
***
Мянганы
цаанаас хүүгээ
Ирэх нь үү дээ
гэж
Мэргийн дөрвөн
шагаагаа
Шигшиж суугаа
даа аав минь.
Эдгээр нь
хэдийгээр цагаан шүлэг боловч усан эрвинтэй биш, тосон хүрээтэйд нь би олзуурхав.
Яруу найраг бол:
хүний хэлээгүйг хэлж чадах урлаг. Элэгдсэн пянзны гуншаа үглэлээс дээрх бадгууд
онхи өөр учир би олзуурхав. Тэгээд ч энэ номонд
“Сүүгээр цавдсан ерөөл буюу өмнөтгөл” хэмээх мялаалга үгэндээ Бавуугийн
Лхагвасүрэн “Уншигдах мөрүүдийн чанад дахь баяр шаналан хоёр нь хэм
хэмжээнээсээ илүү мэдрэгдэж байгаад нь баярлавч ханашгүй… Бие ухааныхаа дээж
сэтгэлгээг хүмүүний төлөө өргөсөн “Сүүдэргүй зул” гэж нэрийдмээр байна хэмээн
үнэлсэн байна. Түүний амнаас иймэрхүү магтаалын жинтэй үг ховорхон гардгийг би
яахан эс андах билээ. Бавуугийн бавгар яахаараа ийм алтан магтаал амнаасаа
асгав гээд содон нэрт номыг сонжингуйхан уншлаа.
Тасан
харанхуйд буяны мэлмий хаагдахад
Тасарсан амь
шороонд мааньгүй булагдахад…
тэр бээр тамд унасан шиг тарчилдаг сэтгэлтэн болохоо илтээр илэрхийлжээ. Өрөвч
сэтгэл бол: яруу найргийн алтан амь. Буяны мэлмий тас харанхуйд хаагдахыг ч,
булхир шороонд тасарсан амь булагдахыг ч билигүүн нүдтэн л, өрөвч сэтгэлтэн л
олж үзнэ. Нас барсан хөөрхөс мааньгүй буцах шиг эмгэнэл хаа байх билээ. Ийм л
сэрлийг, тийм л сэтгэлийг хүмүүст хүргэсэн шүлгийг найраг гэдэг.
***
Эмээлтэй морио
хөлстэй нь нугаслан
Эрээн банзлаар
солихоос буцахгүй
Ивээлт ханиа
харь хүмүүний
Энгэрт түлхэж
хөлжихөөс сийхгүй
Монгол цус
гашилж байна
Монгол ёс
гасалж байна…
Энэ бол: манай
зохиолч найрагчдын хэн нь ч олж хэлээгүй: нийгмийн, оюун сэтгэлгээний өвчлөл,
доройтлыг эгээрэн зовнисон гаслал,
гансрал биш гэж үү! Ардчиллаа эрэггүй эрх болгон төөрөлдөж, амьдралаа эрээгүй
шалиглал болгон бузарлаж буйг энэ цагийн элдэв олон Нам олж үзсэн үү!? Гурван
саяын халдашгүй өмчийг гурван зуун хулгайч дээрэмдсэнээр:
Монгол цус гашилж
Монгол ёс гасалж
байгааг нотолсон
гэрчийн өчиг үүгээр дууссангүй. Эмээлтэй морио хөлстэй нь нугасалдаг эрлэгийн
элч хэн бэ гэж асуухад эзэн нь олдоно доо. Морь сойдог хятад: монгол хүн мөн үү
гэж асуухад шадар сайд сандарна даа.
Жадамбын хамгаас
их хөндөх дуртай сэдэв нь: эгээрэл,
гэгээрэл. Эгээрсэн сэтгэлээс гэгээрэл, гэгээрсэн тархинаас гэгээн эгээрэл
сацрах жамтай.
Ардын уран
зохиолч буурал Бадарч Бурханы сургаалыг шүлэглэн сүжигтэнд сүсэглүүлж, хамбад
хайрлагдсан нь буддын ухааныг монгол найргаар сондорлох эгээрлийн цээнд
хүрсний туяа. П.Бадарч шиг ард түмний танил болоогүй, алдар цолын оргилд
хүрээгүй байгаа нь үнэн боловч, авьяасыг ариунаар охилж, гэгээрлээр сэтгэлийн
харанхуйг сэмлэж яваа монгол хүмүүний
хувьд З.Жадамба:
Хүн:
Эхийн хэвлийд
ургаж
Дэлхийн
хэвлийд жаргадаг.,
Бурхан чөтгөр
хоёрын
Буудал сэлгэх
бэлчир… гэж
шүлэглэжээ.
Энэ бол: эжийгээ
эх орон, эх дэлхий шигээ хайрлахын сургаал, эх дэлхий, эх орноо ижий шигээ
хамгаалахын ухаарал юм даа. Түүгээр үл барам ямар ч хүний сэтгэлийн гүнд буяны
гэгээ, бузрын сүүдэр сүлбэлдэн оршдогийг яруухнаар гарган хэлж чаджээ.
Нэг л удаа
гүйлгэж уншаад цааш нь түлхчих сувсан шүлэг биш, харин унших бүр утгын солонго
нь алаглан сацрах найргийн увдис нэг бус
тааралдана.
Хаа нэгтэйгээс
харах
Бурхан ч гэж байхгүй
Харанхуй даган
бүртэлзэх
Буг ч гэж
байхгүй
Биширч шүтэж
явбаас
Бурхан өөрт
чинь хурна.
Бэргэж айж
явбаас
Буг өвөрт чинь
шургана.
“Бурхан ч сэтгэлээс
гарна, буг ч сэтгэлээс бүтнэ” гэж айлдсан Ноён хутагт Равжаагийн томъёололтой
агаар нэгэн буй нь олзуурхалтай. Тэр мэтээр олонхи уншигчийн танил бус энэ
яруу найрагчийн асааж барьсан зул нь ойрын төдийгүй холын хүнд ч гэрэл болж
харагдахуйц байгааг би олзуурхнам.
***
Мөнхийн юм шиг
амьдралд шунах
Хүний хүсэл
хязгааргүй ч
Мөчийн дараа
байхын барилгүй
Хөөрхий бие нь
хэврэг…
Энэ бадаг эгэлгүй
шунал хүсэлдээ шатан: эх орон газар шороогоо араг яс болтол мөлжин хоосолж, ард
олноо ядуурлын өвдөгт сөхрүүлэн буй хэн хүний сэтгэлд ухаарал цацахгүй гэж
үү!
Ер нь авьяас
билигтэн бүхний амжилт нь: миний бахархал, алдас эндэс нь миний гоморхол
болдгийг цухас дурдсу. Дээр дурдсан олон ном, роман, найргийн түүвэр, Бурхан
ухааны судрын орчуулгыг бидэнд өгсөн, халуун элгэндээ ч, харь газарт ч
Монголынхоо нэрийг халтартуулаагүй, эх орноо эндүүрээгүй, эрдэнэс алт, олох
шуналаар ээж нутгийнхаа элгийг ухаагүй чанадын сэтгэлт эрхэм бол Олхонууд овогт
Замбалгарав хэмээх ачтан маарамбын хүү
Жадамба болой.
***
…Сайхан
Монгол орныхоо
Салхи шороог
үнэрлэхүйд
Хилийн чанадад “жаргасны”
Хий хуй
минь дарагдана
…Урсах цус
минь
Онон, Туулын
ундраа учир
Урагдах бие
минь
Алтай, Хангайн
шороо учир
Хатан дэлхийг
сөгдүүлсэн
Эзэн тэнгэр
эцгийнхээ
Хазайх ёсгүй
тугийг түшиж явах зарлигтай би…
гэж омгорхсон монгол шүншигтэй, монгол шүлэгтэй
Жадамба:
Хангалын
туурай мэт зүрхэнд төвөргөөтсөн
Харангын
цуурай мэт дотор сэртхийлгэсэн
Янагийн шивнээ
мэт сэтгэлд хоногшсон
Ялын зарлиг
мэт тархинд тас хийсэн
Хумсны толион
чинээхэн ном
Хурмастын доор
ганцханыг туурвих юмсан… хэмээн
харанхуй шөнө зүүдээ манаж, гэгээн өдөр зүрхэндээ шивнэн, үсээ шингэлж явдаг
нь: гурван сая ардаа тамлаж, гуч ачаа өрөнд унагааж яваа гурван зуугаад
дээрэмчдийн бодол сэтгэлээс юутай тэнгэрлэг.
УИХ-ын индэрт ч,
утга соёлын энгэрт ч голтой галтай үгээ хэлдэг манай ардын уран зохиолч
Бавуугийн Лхагвасүрэн Жадамбын “Хэлтгий тавилан” романыг “Бидний амьдран буй
өнөөдрийн нийгмийн гэрэл сүүдэр, бузар ариун хоёрын үнэн дүрийг машид энгийн
агаад ээдрээтэйгээр дүрсэлсэн нь чухам л зохиогчийн гэгээн чадавхи гэж хэлмээр”
хэмээн магтсан бол “Бүдэг улаан од” романыг нь “Зохиогч маань сэтгэлгээний,
хүмүүний ухааны хязгааргүй чадавхи, зургаа дахь мэдрэхүйн ид шидийг өнөөдрийн
амьдралын бүхий л гэрэл сүүдэртэй холбон үгүүлж эгэл амьдралд оюуны таагдашгүй
хүчин чадал хэрхэн зэрэгцэн оршиж буйг тод томруун харуулсныг бахархан
тэмдэглэмээр” хэмээн үнэлсэн байна лээ шүү.
Харин би зөвхөн
яруу найргийн нэгэн номынх нь тухайд урмын гийнгоогоо өргөж буй нь энэ. Ер нь ч
өөлд өвгөн бол: хүүхдэд бурам, хүнд урам өгөх дуртай монгол өтгөсийн нэг.
Монголын энэ жудгийг аялдсанаа ч бус, ном дотроос ухаан авьяас олсондоо
сэтгэлийг гэрлээр сүлэм, сэжиг хилэнцийг үргээм, тэр ч байтугай шигтгээ болгон
эшлэм мөр бадаг цээжний харанхуйг цуулан зуралзсанд нь талархлын үгээ хэлэв
шүү. Сүүлийн 30 жилд Монголыг мөхөөсөн эрэггүй эрх чөлөөний үерийн үед: хэлэхэд
цээж уужирмаар эрх чөлөөг магнай тэниймээр зөв эдэлж буй ганц салбар бол утга
зохиол. Утга зохиолынхон газар ухдаггүй, оюун ухаанаа ухдаг. Утга зохиолынхон
гадаадынхны гар хөл болдоггүй монгол сэтгэлгээгээ дээдлэн монгол бичиг, монгол
соёлоо хамгаалдаг. Энэ зүгт эрхэм нөхөр идэвхийлэн орно гэдэгт итгэе.
Ургацаа хураах
улирлын сайхан нь намар билээ
Ухаанаа ботилох
насны намар нь идэр нас бүлгээ.
Миний багш эх
оронч, интернациональч, эрдэмтэн зохиолч Бямбын Ринчен Жагарын оронд Жадамба
чамтай уулзсан бол:
Бум наслах бус,
хүүхээ
Бушуухан гүйцээ
гэж урмаар ташуурдах байсан буй за.
Харин төрийн
гурван удаагийн шагналт, эрдэмтэн, их багштан, зохиолч, яруу найрагч
Ц.Дамдинсүрэн чиний номыг уншсан бол
Хөвсгөл нутагт
Швейцари бий
Хөвч тайгад
цаатан бий
Халзан Жадамба-д
авьяас бий
Хамаагүй басаж
болохгүй ээ гээд жиг жуг инээх байсан буй за.
Гэвч энэ бүхэн
бол таныг өндөр Цоодолоос өндөр боллоо, “Өндөр Хүрлээгээс (Лхамсүрэнгийн
Хүрэлбаатар) илүү үгүүлэхүйн арслан
болжээ” гэсэн үнэлгээ бус.
Харин “Алтай”
Ч.Лодойдамба, Л.Түдэв, “Хангай” Явуухулан, “Хэнтий” С.Эрдэнэ, Н.Нямдорж,
“говь” С.Дашдооров, До.Цэнджав нарын араас улам бүр хурдалж, ухаанаа уудлан
уухайлах аваас Хорьдол сарьдгийнхаа тэргүүн дээр найраг бүтээлийнхээ сүрлэг
сайхан овоог заламлана гэсэн итгэлээр шандаст хүлгийн гийнгоо, шатрын нүүдлийн
ШАЛАА, ДУЛАА болгон ташуурдаж буй минь энэ бүлгээ…
Туульч өөлд, тэмээчин
Т.Галсан