Шинжлэх ухаан, үйлдвэрлэлийн “Монхимо” ХХК-ийн Зөвлөх, Монголын Халдваргүйжүүлэлтийн Нийгэмлэгийн хүндэт тэргүүн,эрүүл ахуйч Ш.Үдэнбортой ярилцлаа.
-Би таныг эмч хүн л гэж боддог байлаа.Тэгтэл яагаад химийн том үйлдвэрлэлийн цогцолборын зөвлөх болчихдог билээ. Хоёул эндээс яриагаа эхлэх үү?
-Та зөв л бодож байна. Би чинь Анагаах ухааны дээд сургуулийг 40 жилийн өмнө эрүүл ахуйч эмч мэргэжлээр төгссөн юм шүү дээ. 1998 оны сүүлчээр Засгийн газрын тохируулагч агентлаг, Эрүүл ахуй, халдвар судлалын Улсын хяналтын албанд хилийн эрүүл ахуй, халдваргүйжүүлэлт асуудал хариуцсан мэргэжилтнээр ажиллаж байх үед нэгэн санамсаргүй тохиолдол болж билээ. Нэг өдөр, өөрийгөө МУИС-ийн химийн тэнхимийн багш, химийн ухааны доктор Д.Дэмбэрэлнямба гэж танилцуулсан хүн, эхнэр М.Ариунаагийн хамт ирж уулзан маш нарийн зүйл зөвлөж ярилцаж билээ.
-Яахлаараа энэ уулзалт, таны ажил мэргэжлийг 180 градус эргүүлчихдэг билээ?
-Миний мэргэжил, энэ хүмүүсийн ажил мэргэжил бол салгаж ойлгохын аргагүй, нэг гарын алга, ар хоёр л гэсэн үг. Энэ хоёр залуугийн санаж сэдэж, хийж байгаа зүйл нь зөвхөн эрүүл мэндийн салбар төдийгүй, Монголын шинжлэх ухааны салбарт шинэ дэвшил авчрах зүйл байлаа. Тэгээд би Д.Дэмбэрэлнямба, М.Ариунаа хоёрынхоо санаачлаад, хийж бүтээгээд байгаа зүйлийг хорин жил дэмжиж, өдий хүртэл нөмөр нөөлөгт нь яваагаа их хувь тохиолдол гэж бодож явдаг даа.
-Тийм чухал юу байдаг билээ?
-Дэлхийн улс орнуудад 1960-1980-аад он гэхэд ариутгал халдваргүйжүүлэлтийн бодис болон антибиотикт тэсвэртэй нянгийн омогууд бий болж, хүйн халдвар, бөөр, шээсний замын өгсөх халдвар, мэс ажилбарын дараахь идээт халдвар, В гепатит зэрэг эмнэлгээс шалтгаалах халдварууд эрс ихэсч, нийгэм, хувь хүний эрүүл мэнд, эдийн засагт ихээхэн хохирол учруулах болсныг та бид бүгдээрээ мэдэж байгаа. Үүний эсрэг юу хийх вэ гэдэг нь эрдэмтдийн толгойны өвчин болоод байлаа. Тэгтэл Япон, Канад, АНУ зэрэг өндөр хөгжилтэй орнуудад 1980-аад оны эхээр иодын өндөр молекулт нэгдэл повидон иод гэдэг химийн антисептик бодисыг гарган авсан нь эмнэлгийн дотоод халдварыг эрс бууруулсан юм билээ. Тэгээд л Д.Дэмбэрэлнямба, М.Ариунаа хоёр маань энэ бодисыг эх орондоо нутагшуулж, түмэн олондоо буян үйлдэж “Тамедин” цуврал бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэсэн юм. Мөн гар, хөл, амны өвчин зэрэг шинэ халдваруудын үед “санитол”, “ариун” зэрэг бэлдмэлийг хэрэглэснээр сургууль, цэцэрлэгийн хүүхдийн дунд халдвар тархахаас сэргийлж чадсан. Хүний эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөтэй, олон жил хэрэглэж нян дасал болсон уламжлалт ариутгал халдваргүйжүүлэлтийн бодисын хэрэглээг багасгаж, импортыг орлох болсон юм. Өнгөрсөн хугацаанд бид хамтарч халдваргүйжүүлэлт, орчны эрүүл мэндийн чиглэлээр 20 гаруй эрх зүйн баримт бичиг дээр ажиллаж батлуулан, 10 гаруй төсөл дээр ажилласан байна.
-Энэ ер нь ямар зориулалттай, яаж гаргаж авдаг бодис юм бэ. Хамгийн энгийн байдлаар хүмүүст хэрхэн ойлгуулах вэ?
-Хоёр чиглэлээр үйлдвэрлэл явуулж байна. Нэг нь тамедин, санитол, ариун зэрэг цуврал бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэдэг эмийн үйлдвэр. Ариутгах, халдваргүйжүүлэх зориулалтаар зөвхөн эмнэлэг эрүүл мэндийн төдийгүй бүхий л байгууллага, хувь хүн аливаа халдвараас сэргийлэх зорилгоор хэрэглэж байна. Одоо хүмүүс санитолыг хөдөө гадаа явахдаа, нийтийн хоолны газар үйлчлүүлэхдээ авч явж гараа ариутгаад хоол ундаа идэж уудаг болсон. Тамединыг биед өчүүхэн шарх шалбархай үүсэхэд түрхээд боох, шүд өвдөх, хомхой долоохоос сэргийлж амаа зайлах зэргээр хэрэглэж байна. Мухар олгойн мэс засал хийлгэсэн хүн эмнэлэгт 7-10 хонож, зарим тохиолдолд шарх нь эдгэхгүй уддаг байсан бол тамедин цувралыг хэрэглэснээр 1-2 хоноод л гардаг болсон. Эмнэлгүүдэд бохирдсон шархны боолтын өрөө гэж байхгүй болсон, хүйн халдвар гарахгүй болсон зэрэг үр дүнг нь үнэлж баршгүй юм. Ийм үр дүн гарахад мэдээж мэс засал вакумжсан, нэг удаагийн хэрэглээ эмнэлгүүдэд нэвтэрсэн зэрэг нь нөлөөлсөн. Нөгөө нь Адуу брэндийн кальци, картил, эконол зэрэг биологийн идэвхит бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл юм. Эдгээр бүтээгдэхүүнийг монгол адууны яс, чөмөг, бүлх, шөрмөс, мөгөөрс зэргээс гарган авч үе мөчний өвчин, яс сийрэгжилтээс сэргийлэх зорилгоор өргөн хэрэглэж байна.
-Тусалж дэмжсэн ямар байгууллага, хүмүүс байдаг юм бол?
-Гол нь БНСУ-ын Шинжлэх Ухаан, Технологийн дэвшлийн Их сургуультай хамтарч ажиллаж байна. Д.Дэмбэрэлнямба доктор энэ сургуульд урилгаар очиж арваад жил ажиллаж, суралцаад нанобиотехнологийн орчин үеийн арга технологийг эзэмшиж, арав гаруй шинэ зэхэц ажлын судалгаа, туршилтыг хийж, заримыг нь үйлдвэрлэлд нэвтрүүлээд байгаа юм.
-Эрдэмтэн мэргэд ийм дэвшилтэт шинэ арга технологийг нэвтрүүлээд байхад та юуг нь голлож хариуцдаг хүн бэ?
-Бидний ажил чинь дан дардан цагаан замаар явсангүй. Шинээр орчин үеийн антисептик бодисыг монгол хүн Монголдоо үйлдвэрлэнэ гэдгийг тухайн үед эрх мэдэл бүхий хүмүүс, тэр дундаа манай эмнэлэг, эрүүл мэндийн салбарын удирдлагууд ойшоохгүй, ойлгохгүй байсан юм шүү дээ. Үүнийг хүмүүст ойлгуулах, эрх зүйн орчныг нь бүрдүүлэхэд миний оролцоо нэмэр болсон байх. 1997 онд санаачилж байгуулсан Монголын Халдваргүйжүүлэлтийн Нийгэмлэгийн тэргүүний сонгуульт ажил, 1990-1994 онд ЭМЯ-ны харьяа Халдваргүйжүүлэлтийн төвийн захирлаар томилогдон ажилласан туршлага маань энэ хүмүүстэй ажиллахад дөхөм байлаа. Анх бид хэд тамедин цувралыг хэрэглэх зааврыг боловсруулснаар ажлаа эхэлсэн. Мөн ахуйн шавьж, мэрэгч устгах, халдваргүйжүүлэх үйлчилгээ эрхэлдэг байгууллагын дагаж мөрдөх, халдваргүйжүүлэх химийн бодисыг худалдах, хэрэглэхэд дүгнэлт олгох, импортлох, экспортлох, үйлдвэрлэх зөвшөөрөл олгох, улсын бүртгэлд бүртгэх журмуудыг боловсруулж 1999 онд Эрүүл мэндийн сайдын тушаалаар батлуулж мөрдүүлсэн юм. Энэ тушаал 2013 он хүртэл мөрдөгдсөн. Мөн тамедин, химодин, ариун бэлдмэлийг эмнэлэг, хүнс, худалдааны байгууллагад хэрэглэх зургаан зааврыг ХӨСҮТ-ийн захирлын тушаалаар 2000 онд батлуулж мөрдсөн. Энэ бүхэн бол бидний хамтын ажиллагаа байсан. Ингэж Эрүүл мэндийн салбарт ахуйн шавьж мэрэгч устгал, ариутгал, халдваргүйжүүлэлтийн эрх зүйн орчинг боловсронгуй болгож өгсөн юм. Одоо “Монхимо” ХХК-ийн бүх цуврал бүтээгдэхүүн бүрийн стандартыг энэ хоёр судлаач батлуулсан байгаа. Эх орон, ард түмнийхээ төлөө хийж бүтээе гэсэн чин эрмэлзэлтэй эдгээр залуусын хүчээр өнөөдөр “Монхимо” эрдэм шинжилгээ, туршилтын төв, үндэсний үйлдвэр буй болж, ямар амжилтад хүрээд байгааг бүтээгдэхүүнийг хэрэглэгч олон түмэн мэдэж байгаа. Эдний бүт-ээгдэхүүнүүд олон түмний өдөр тутмын хэрэглээ болсон байна. Энэ компанид ажилласан олон залуучууд гадаад дотоодод магистр, докторантурт сурсан, мөн сурч байна. Ер нь үйлдвэрлэл, практик дээр олон жил ажилласан хүмүүс, эрдэмтэн судлаачдын хамтын ажиллагаа ийм үр дүнд хүрч байна.Үүнээс ч илүү үр дүн хүлээж байгаа гэдэгт бид итгэл төгс байдаг.
-Ийм оюунлаг залуучуудыг төр засгийн зүгээс яаж дэмждэг юм бэ?
-Би нэг зүйлийг та нарт сонирхуулъя. Хэдэн жилийн өмнө Д.Дэмбэрэлнямба доктор олон улсын нэр хүндтэй эрдэмтдийн бүтээл нийтлэгддэг “Молекуляр сайн” сэтгүүлд нано мөнгөний тухай өгүүлэл явуулсан нь нийтлэгдсэн юм билээ. Энэ сэтгүүлийн редакци таван жил тутамд тухайн сэтгүүлд гарсан бүтээлүүдийг тусгай шалгуур үзүүлэлтээр эрэмбэлдэг юм. Тэр шалгуураар илтгэл нь дэд байранд орж, батламж нь ирсэн юмдаг. БНСУ-ын Технологийн дэвшлийн их сургуульд уригдаж ажиллах нөхцөл, боломж эндээс нээгдсэн байх. Энэ мэтээр Дэлхийн шинжлэх ухааны тэргүүлэх олон сэтгүүлүүдэд бүтээлээ нийтлүүлснээс олон эрдэмтэд эшлэл авчээ. Энэ нь монгол хүний оюун ухаан дэлхийд гайхагдаж байна гэсэн үг л дээ. Жил жилийн үзэсгэлэн яармагуудад оролцож олон удаа тэргүүн байр эзэлж, ШУА-ийн алтан медаль, дэлхийн оюуны өмчийн алтан медаль, Засгийн газрын шилдэг эрдэмтний шагнал зэргийг энэ хүмүүс хүртэж байсан.
-Энэ чухал үйлдвэрлэлийг явуулах нөхцөл бололцоо ямар байдаг юм бол?
-Улаанбаатарын утаанаас хол Багануур дүүрэгт хоёр үйлдвэр нь байдаг. Төр засгийн туслалцаа хангалтгүй шүү дээ. Анх түрээсийн гурван өрөө байранд ажлаа эхэлж байсан бол одоо өөрийн гэх үйлдвэрлэлийн байртай болоод байгаа. Нийт 100 шахам ажиллагсадтай. Ерөнхий захирал М.Ариунаагийн удирдлагад захиргаа, санхүү, маркетингийн хэсэг, технологи дамжуулах хэсэг, үйлчилгээ, сургалтын төв, яс сийрэгжилтийн зөвлөгөө, мэдээллийн төв, туршилт судалгаа явуулдаг вивар зэрэг нь Улаанбаатар хотод түрээсийн байранд, “Монхимо” эрдэм шинжилгээ, судалгаа, эмийн үйлдвэрийн цогцолбор нь Багануурт Д.Дэмбэрэлнямба доктор удирдаад явж байна. Одоо хүүхдүүд нь гадаад дотоодод суралцаж түрүүч нь компанийнхаа менежмэнтийн зарим хэсгийг аваад явж байна. Хуучин хими цэвэрлэгээ, нийтийн хоолны газар байсан хоёр байрыг засч тохижуулан Солонгос, Япон улсаас орчин үеийн вакумжсан тоног төхөөрөмжөө авч суурилуулан, үйлдвэрлэлээ явуулаад 20 гаруй жил ажиллаж байна. Мэдээж банкны өндөр хүүтэй зээлээр байр, тоног төхөөрөмжийг худалдан авч бор зүрхээрээ зүтгэж өдий хүрсэн эрдэмтэд юм. Нийтийн эрүүл мэндийн эрх ашгийн үүднээс шинэ байр бариад өгдөггүй юм гэхэд элдэв татвар, хяналтын дарамтаа багасгаж, үйлдвэрийн тоног төхөөрөмжийг гаалийн татвараас хөнгөлөх, зээлийн хүүг бууруулах зэрэг дэмжлэг өгвөл энэ хамт олонд том дэмжлэг болно. Нийтийн эрүүл мэндэд ч их тустай зүйл болно.
-Одоо та нар цаашид ямар зорилт тавьж байна вэ?
-Засгийн газар Багануурт Шинжлэх ухаан технологийн парк байгуулах тухай маш олон жил ярьсан. Парк байгуулах төслийн ажлын хэсгийн бүрэлдэхүүнд манай хоёр судлаач оролцож, нанобиотехнологийн паркийн техник эдийн засгийн үндэслэл, тооцоог нь хийхэд голлох үүрэг гүйцэтгэсэн. Хэрэв энэ төсөл хэрэгжиж эхэлбэл энэ баг хамт олон өөрийн бааз суурь дээрээ тулгуурлан нанобиотехнологийн паркийг хариуцан ажиллах төлөвлөгөө, мөрөөдөлтэй байгаа. Мэдээж хоёр үйлдвэрийнхээ технологи хүчин чадлыг улам сайжруулж, боловсронгуй болгож, мал амьтны гаралтай түүхий эдийг эрүүл мэндийн бүтээгдэхүүн болгох сорил, туршилтын олон ажлыг хийж байна. Ийм олон адуутай Монгол Улсад үе мөч, зүрх судасны өвчин их байгаа нь харамсалтай. Адуу брэндийн бүтээгдэхүүн гэхэд дэлхийд өөр хаана ч байхгүй биологийн өндөр идэвхтэй бүтээгдэхүүн шүү дээ. Малынхаа түүхий эдийг боловсруулж, эрүүл мэндийн бүтээгдэхүүн болгон үйлдвэрлэж буй үндэсний анхны үйлдвэр гэж би хувьдаа үздэг юм. Тэгэхэд адуугаа хамгийн хямдаар гадагш гаргаад байгаад харамсахаас өөр арга алга.
Г.ЖАМЬЯН (МУСГЗ)