Хуульч, өмгөөлөгч Ш.Цолмонтой ярилцлаа.
-Та манай сонинд яагаад хандах болов?
-Манай үйлчлүүлэгч Д.Баасандорж нь 2015 оны арванхоёрдугаар сарын 10-ны өдөр Дархан-Уул аймагт ажлынхаа хүнийг буудалд байхад нь авах гэж очоод гэмт хэрэгт холбогдсон. Үйлчлүүлэгч маань хэрэг гардаг өдөр ажлынхаа таван ажилчин дээр очсон. Очиход тэд нар архи согтууруулах ундааны зүйл хэрэглэсэн. Хоорондоо ямар нэг байдлаар муудалцаж, нэг нэгнийгээ гэмтээсэн байдалтай байсан гэсэн. Бүгдийнх нь биен тус газар зүссэн, ямар нэг байдлаар гэмтсэн байсан гэсэн. Гэтэл манай үйлчлүүлэгчийг хэрэгт холбож, худал мэдүүлэг өгсөн нь нотлох баримтуудаар тогтоогдсон. Ингээд манай үйлчлүүлэгч хүнийг санаатай алах гэсэн үндэслэлээр ял эдэлж байна. Хэргийг үнэн бодитой шийдвэрлэх хэрэгтэй. Шат шатны шүүгчид манай үйлчлүүлэгчийн ялын эдлэх хэмжээг хөнгөрүүлэх гэж оролдсон байна лээ. Гэхдээ ерөнхийдөө мөрдөн байцаах ажиллагаа нотлох баримт, эд мөрийн баримт цуглах, шинжилгээ хийсэн зэрэг нь алдаатай, асуудалтай байна. Тиймээс бид гомдолтой байгаа. Үндсэн хуулийн Цэц ял дүйцүүлэхийг манай үйлчлүүлэгчийн нөхцөл байдалд хэрэглэхгүй гэж үзсэн байна. Иймээс Үндсэн хууль зөрчсөн гэдгийг нь тогтоолгох, дүгнэлт гаргуулах хүсэлтэй байгаа. Үүнтэй холбоотой хянан шийдвэрлэх ажиллагаанууд явагдаж дууссан. Анх 2016 оны аравдугаар сарын 10-ны өдөр Дархан-Уул аймаг дахь Сум дундын Эрүүгийн хэргийн анхан шатны шүүхийн шийдвэрийн тогтоол гарсан байдаг. Манай үйлчлүүлэгчийг өмнөх Эрүүгийн хуулийн 94.1 дэх хэсгээр зүйлчилсэн. Ингээд хоёр жилийн хорих ялаар шийтгэсэн юм. Тухайн үед прокурорын зүгээс эсэргүүцэл гаргасан байдаг.
-Прокурорын зүгээс гомдол гаргахад хэргийг хэрхэн шийдвэрлэсэн бэ?
-Дархан-Уул аймгийн Давж заалдах шатны шүүх анхан шатны шүүх рүү буцаасан байсан. Харин зүйлчлэлийг Эрүүгийн хуулийн 91.1 болгож өөрчилсөн. Энэ нь “Хүнийг санаатай алах” гэсэн зүйл заалт юм. Тэгэхдээ хүндрүүлэх нөхцөл байдалгүйгээр буюу зургаан жил найман сар, арван хоногийн хорих ял оногдуулсан. Иймээс өмгөөлөгч нар гомдол гаргаж, шат шатны дагуу явсан.
-Ямар шалтгааны улмаас та бүхэн гомдол гаргасан юм бэ?
-Орхон аймгийн Эрүүгийн хэргийн давж заалдах шатны шүүхээс магадлал гаргасан нь ялын хэмжээг хэвээр үлдээсэн байна лээ. Сүүлд өнгөрсөн сарын 5-ны өдөр Дээд шүүхийн хяналтын шатны Эрүүгийн хэргийн шүүгчдийн нэгдсэн хуралдааны тогтоол гарсан юм. Уг тогтоолоор хүндрүүлэх нөхцөл байдалгүйгээр “Хүнийг санаатай алсан” гэж үзэж зургаан жилийн ялыг хэвээр үлдээсэн. Энэ хэрэг дээр надаас гадна хэд хэдэн өмгөөлөгч ажиллаж байна. Эрүүгийн хуулийн шинэчилсэн найруулга 2015 оны арванхоёрдугаар сарын 3-ны өдөр батлагдаж, 2017 оны долдугаар сарын 1-нээс хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж эхэлсэн. Манай үйлчлүүлэгчийн холбогдсон хэрэг 2002 оны Эрүүгийн хуулиар шийдэгдсэн. Эрүүгийн хуулийн 91.1 дүгээр зүйл нь “Хүний санаатай алах” гэдэг одоогийн шинэчилсэн найруулгаар 10.1 дүгээр зүйл болсон. Энд хуулийг буцаан хэрэглэх гэсэн асуудал гарч ирж байгаа юм.
-Таны үйлчлүүлэгчийн холбогдсон хэрэгт ямар нэг хууль зөрчсөн асуудал байгаа юм уу?
-Манай үйлчлүүлэгч Эрүүгийн хуулиар хамгийн багадаа 10-15 жилийн ялаар шийтгүүлэх байсан. Харин шинэ Эрүүгийн хуулиар 8-15 болж, багассан юм. Иймээс ял дүйцүүлэх хүсэлтээ гаргах гээд бэлдэж байгаа. Нэг хүндрэлтэй зүйл байна. Тодруулбал, Эрүүгийн хуулийг дагаж мөрдөх журмын тухай хууль 2016 оны тавдугаар сарын 13-нд батлагдаж, 2017 оны долдугаар сарын 1-нээс мөрдөгдөж эхэлсэн. Эрүүгийн хуулийн 1.9 дүгээр зүйлийн гурав дахь хэсэгт “Тухайн гэмт хэрэгт оногдуулах ялын хэмжээг багасгасан тохиолдолд, шүүх урьд ял шийтгүүлсэн этгээдийн ялыг шинээр тогтоосон хэмжээнд нийцүүлэн хасна” гэж заасан. Гэтэл Эрүүгийн хуулийг дагаж мөрдөх журмын тухай хуулийн гурав дугаар зүйлд, манай үйлчлүүлэгчийн хэрэгт буцаан хэрэглэхгүй байх нөхцөлийг нь хязгаарлаж өгсөн. Ийм заалт оруулсан. 2017 оны долдугаар сарын 1-нээс өмнө ялаар шийтгүүлсэн этгээд нь 2015 оны арванхоёрдугаар сарын 3-нд баталсан Эрүүгийн хуулийн зохих хэсгийн заалтад “Оногдуулж болох тухайн төрлийн ялын хэмжээнээс хүнд байвал уг ялыг шүүх дүйцүүлэн хасна” гэж хязгаарлаж өгсөн. Өөрөөр хэлбэл, манай үйлчлүүлэгчээс гадна олон хүн хуучин хуулиараа Эрүүгийн хуулийн 91.1-т заасны дагуу шүүх бүрэлдэхүүнээс нь зүйлчлэхэд тухайн этгээд хэрвээ гэмт хэрэгт учирсан хохирлыг барагдуулсан, анх удаа гэмт хэрэг үйлдсэн гэх зэрэг хөнгөрүүлэх нөхцөлийг бий болгож, заасан байдаг. Энэ зүйлээр хөнгөрүүлэх нөхцөл байдлыг бий болгодог. Арван жилийн ял авсан байлаа гэхэд дүйцүүлж, зургаан жил болдог ч юм уу. Ингэж хуульд заасан. Гэтэл бид ял дүйцүүлэх хүсэлт гаргая гэхээр Эрүүгийн хуулийг дагаж мөрдөх журмын тухай хуульд заасан нөхцөлөөс болж, хүндрэл бэрхшээл тулгарсан.
-Тодруулбал?
-Хууль буцаан хэрэглэх боломжгүй байдал үүсчихсэн. Бид одоогоор Үндсэн хуулийн Цэцэд хандсан. Эрүүгийн хэргийг дагаж мөрдөх журмын тухай хууль нь Эрүүгийн хуулийн заалтыг зөрчсөн байна. Тухайлбал, Эрүүгийн хуулийн 1.9 дүгээр зүйлийн гурав дахь хэсэгт заасан эрхийг хязгаарласан байна гэсэн үг. Эрүүгийн хэргийг дагаж мөрдөх журмын тухай хуулийг мөрдөхөд анхаарах зүйлс, зарчим гэж бий. Шинээр тогтоосон журам дээр нь нарийвчилж, оруулж өгөх ёстой. Хамгийн ноцтой нь үндсэн зарчмыг нь зөрчсөн байдлаар журмыг нь хуульд оруулчихсан байна. Эрүүгийн хуулийг дагаж мөрдөх хууль нь Үндсэн хуулийн заалтыг зөрчсөн байна.
-Ямар заалтыг зөрчсөн байна вэ?
-Үндсэн хуулийн 14 дүгээр зүйлийн нэг дэх хэсэгт “Монгол Улсад хууль ёсоор оршин суугаа хүн бүр хууль, шүүхийн өмнө эрх тэгш байна” гэж тунхагласан байдаг. Монгол Улсын Үндсэн хуулиар олгогдсон уг баталгаа нь хууль тогтоогч, хэрэгжүүлэгч эрх бүхий байгууллагын зүгээс эрх, үүрэг, хариуцлага гурвыг ямар нэгэн ялгаваргүй тогтоох ёстой. Улмаар энэ нь хэрэгжүүлэх агуулга бүхий зарчмын илэрхийлэл юм шүү дээ. Нэг ёсондоо аль нэг хэсэг бүлэг хүмүүст давуу буюу дутуу эрх олгох, илүү үүрэг хүлээлгэх, эсвэл үүргээс чөлөөлөх нөхцөл үүссэн гэсэн үг. Хууль зөрчсөн тохиолдолд хүнд буюу хөнгөн хариуцлага оногдуулах хууль гаргах, хуулийн заалтыг ялгавартай хэрэглэж болохгүй. Иймээс Үндсэн хуулиар иргэн бүр хууль шүүхийн өмнө эрх тэгш байх зарчим, эрхийг нь зөрчсөн байна гэж үзэж буй.
-Өнгөрсөн долдугаар сарын 1-нээс эхлэн хэрэгжиж эхэлсэн Эрүүгийн хууль нь хүний эрхийг зөрчиж байна гэсэн үг үү?
-Төр засгаас ялын бодлогыг тодорхойлохдоо ялгавартай биш, эрх тэгш байдлыг зарчмын үндсийг бий болгож, энэрэнгүй ёсны зарчмыг удирдлага болгон ажиллах ёстой. Гэтэл шинэ Эрүүгийн хууль нь хүн болгонд ялгавартай хандах нөхцөлийг бий болгосон. Өөрөөр хэлбэл, хэсэг бүлэг хүмүүсийн хэрэг бусдаас өөрөөр шийдвэрлэгдээд байна. Мөн Эрүүгийн хуулийн 6.7 дэх заалт гэж бий. Тухайлбал, гэм буруугаа хүлээн зөвшөөрсөн хүнд оногдуулах хорих ялыг хөнгөрүүлэх, хорих ялаас чөлөөлөх, албадлагын арга хэмжээг хэрэглэх талаарх заалтыг зохицуулж өгсөн байгаа юм. Эрүүгийн хуулийн 6.7-гийн нэг дэх хэсэгт “Гэмт хэрэг үйлдсэн, нотлогдсон, гэм буруугаа хүлээн зөвшөөрсөн хүнийг гэмт хэрэг үйлдсэн нөхцөл байдал, учруулсан хохирол, хор уршгийн шинж чанар, хувийн байдлыг харгалзан шүүх хорих ялыг хөнгөрүүлж, ялаас чөлөөлж, албадлагын арга хэмжээг хэрэглэж болно” гэж заасан. Гэтэл гэм буруугаа хүлээсэн зөвшөөрсөн хүнд 6.7 дугаар заалтыг хэрэглэхийн тулд аливаа нэг хэрэгт сэрдэгдэж байгаа ч юм уу, ялтан нь өөрөө хэрэг хийсэн гэдгээ хүлээн зөвшөөрвөл ялаа хөнгөрүүлэхийн тулд өөрөө “гэмт хэрэг үйлдсэн гэдгээ заавал хүлээн зөвшөөрсөн байх ёстой” гэсэн шинэ нөхцөлийг оруулж өгсөн байна. Өмнө нь анх удаа гэмт хэрэг үйлдсэн, гэмт хэргийн нөхцөл байдал, учруулсан хор уршгийн шинж чанар болон гэмт хэргээс учирсан хохирлыг арилгасан хүнд ялыг хөнгөрүүлэх нөхцөл байдалтай байсан. Одоо гэмт хэрэг үйлдсэн, нотлогдсон, гэм буруугаа хүлээн зөвшөөрсөн хүний ялыг хөнгөрүүлэх нөхцөлтэй болгосон. Энэ нь Үндсэн хуулийг зөрчсөн.
-Үндсэн хуулийн ямар заалтыг зөрчсөн байна…
-Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлийн 14 дэх хэсэгт “Аливаа гэмт хэрэгт холбогдсон хүн өөрийн эсрэг мэдүүлэг өгөхгүй байх, өөрийгөө өмгөөлөх эрхтэй, өөрөө өөрийнхөө эсрэг мэдүүлэг өгөхийг хориглоно” гэж заасан байдаг. Ар гэрийнхэн нь ч гэсэн хамгаалах эрхтэй. Энэ заалтыг зөрчсөн. Тодруулбал, гэм буруутайгаа хүлээн зөвшөөрсөн тохиолдолд ялыг хөнгөрүүлж болно гэдэг нь өөрөө ял тулгаж буй хэлбэр гэж үзэж байна. Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн зорилт нь гэмт хэргийг шуурхай бүрэн илрүүлэх, гэмт хэрэг үйлдсэн хүн, хуулийн этгээдийг олж тогтоон, шударгаар ял оногдуулах, гэм буруугүй хэнийг ч гэмт хэрэг үйлдсэн гэж гэм буруутайд тооцохгүй байх. Мөн хүний эрх хууль ёсны ашиг сонирхлыг хамгаалах, зөрчигдсөн эрхийг сэргээхэд оршино гэсэн байдаг. Төр засаг өөрөө баталсан хуулиа хэрэглэж, гэмт хэрэг үйлдсэн хүнийг илрүүлэхдээ гэмт хэрэг үйлдсэн болохыг үндэслэлтэйгээр хуулийн дагуу нотлон тогтоох үүрэг хүлээдэг. Эрүүгийн эрх зүйн нэг онцлог нь гэмт хэрэгт холбогдогч хүн өөрийн гэм буруутай байдлыг нотлох үүрэг хүлээдэггүй. Үүний баталгаа нь Монгол Улсын Үндсэн хуулийн зарчмаар баталгаажсан байдаг. Энэ асуудлыг тодруулах хэрэгтэй байна. Манай үйлчлүүлэгчид Эрүүгийн хуулийн 6.7 дугаар зүйл заалтыг хэрэглэхгүй гэж үзсэн. Уг асуудлаар Ерөнхийлөгчид хандана гэсэн төлөвлөгөөтэй байна. Үндсэн Хуулийн цэцэд хандчихсан байгаа, тэд үндэслэлийг тайлбарлаж өгөх хэрэгтэй. Бид Хүний эрхийн байгууллагатай хамтарч ажиллана. Үйлчлүүлэгчийн маань холбогдсон хэргийг зөв үнэн шийдэгдэх хүртэл нь эцсээ хүртэл тэмцэнэ.