Ширчингийн Сүхбаатар “Зохист цадиг” гэдэг зориулалт шүлгийн тун ярвигтай нэг ном бүтээжээ. БҮТЭЭЖ. Ном зохиох, ном бүтээх хоёрын хооронд ялгаа байх ажээ. Зохиох бол эрх чөлөөтэй, дураараа, хүн итгэмээргүй худлаа залж ч болно. Харин Ш.Сүхбаатарын “этгээд” шүлгүүд өгөгдсөн программтай учраас тэр толгой үсгүүдэд л захирагдах ёстой. Яагаад гэвэл хүний нэрэнд орсон үсгүүдээр шүлгийн мөр бадаг эхэлж байгаа учраас түүнээс өөр хувилбар байхгүй. Тэгэхгүй бол ханагүй гэр барихтай адил шүлэг босохгүй. Ёстой төвөгтэй байгаа биз. Энд л энэ өвөрмөгц шүлгүүдийн нууцлаг, альтернатив шинж оршино.
Номын нэр нь ч агуулгаа тодорхойлох аж. “ЗОХИСТ ЦАДИГ”. Титэм үсгээр журамлагдсан эдгээр шүлгүүд зориулсан хүмүүсийнхээ түүх цадигтай нүүрний хэв адил зохицохоос өөр аргагүй. Зарим хүмүүс эдгээр “гажиг” шүлгийг уянгын яруу найрагтай дүйцүүлэн түүнд тавьдаг шаардлагуудыг тулгаж байгаа бол эхлээд уул шүлгээ ямар жанр төрөл зүйл болохыг зөвшөлцөн ойлголцох хэрэгтэй байна. “Зохист цадиг” номын гол онцлог нь өгөгдсөн программтай, системчлэлд тулгуурладаг, үйл явдлын хамааралгүй магтаал шүлгийн сонгодог шинэ хувилбар юм.
Монгол Улсын гавьяат малчин, улсын тод манлай уяач Д.Ононд зориулсан “онон” гэдэг үгээр хайрцаглан бичсэн шүлэг:
Ононгийн хээр олом татуулахгүй эргэцнэ
Ороолсон тоосноос сугарч од шиг чавхдана
Наадамчдын сэтгэл сансарт жингүйдэж
Нарийнхан хээр морь барианд тэмүүлнэ.
Онон тод манлай гээд олон хошуурна
Оодон тэрлэгтэй намбатайхан уяач
Нүүрний хөлсөө ч сэвэх завгүй
Нүүдэлчний соёлтойгоо нүүж явна гэх. 1,2,5,6 дугаар мөрийг “О”-оор, 3,4,7,8-дугаар мөрийг “Н” -ээр л эхлэхгүй бол болохгүй. Цаанаасаа өгөгдөл нь тийм . Эс тэгвэл утга алдагдаж, шүлэг замхарч, тооногүй гэр мэт болно. Нэг шүлгээр жишээ болгон авахад ийм.
Чигжүү дүүжүү алс “Малчин” нутгийн хүү
Чинхүү зүтгэлээрээ хотын ерөнхий дендрологич
Идэр залуу наснаасаа ойгоор өвчилж мэргэшсэн
Их төрийнхөө Байгаль орчны гавьяат зүтгэлтэн
Молхи бичээчийг ичээсэн уран зохиолын хорхойтон
Монгол Улсдаа нэртэй “Мөнгөн цом”-ын эзэн
Итгэл сэтгэлийнхээ хүчинд олноо оройлсон зөвлөх
Ирмэх нүдэн цогтой эрийн сайхан нүнжиг
Дэлгэх судрын баринтагтай биологийн ухааны доктор
Дэвжих замдаа мөртэй Бадрахын Чимид авугай
Аливаа юмны бүтэц байгууламж нарийн төвөгтэй болох тусам тухайн байгууламжийн мэдээлэл дамжуулах хүч чадал, цар хүрээ төдий чинээ өснө гэж орчин үеийн мэдээлэлийн онолд /теория информации/ үздэг юм байна. Тэгэхлээр зориулалт шүлгэнд утга уянгаас илүүтэй тухайн хүний мэдээлэл чухал байдгийг дээрх шүлгээс харж болно. Би Б.Чимидийг танихгүй. Харин надад ийм мэдрэмж мессэж ирж байна. Б.Чимид Увсын Малчин сумын хүн, нийслэл хотын ерөнхий дендрологич, ойн мэргэжилтэн, гавьяат цолтой, биологийн ухааны доктор, Данзанравжаагийн нэрэмжит яруу найргийн наадмаас “Мөнгөн цом” хүртсэн яруу найрагч, төрийн албаны зөвлөх, найз нөхрийн ханилгаатай, нүдэндээ галтай нүүрэндээ цогтой сайхан эр хүн байна гэж уул магтаалаас ойлголоо.Зарим хүмүүс эдгээр шүлгүүдээс утга уянга үгүйлж магадгүй. Гэтэл энэ номын шүлгүүд уянгалах боломжгүй шүлгийнхээ бүтцэд зохицуулан юу хэлэх гэж байгаа агуулгаа л барина. Шинэ үеийн уран зохиолын анхны онолч С.Буяннэмэхийн бичсэнээр мөр бадгууд нь “хоорондоо төгс харьцаанд орсон” өвөрмөгц бүтэцтэй байгааг бид анзаарч байна.
Ш.Сүхбаатар “шинэ” хэлбэрийн шүлгийн шанг татаж байгаа болохоор өмнө нь замчлах юм нэн ховор. Алтангадас зүгийг заана гэдэг шиг л бор зүрхээрээ утга зохиолын ертөнцөд тууж явна. Урьд өмнө ийм, хүний нэрийн үсгээр сүлжиж хийсэн шүлэг манай уран зохиолд мэр сэр байсан. Миний мэдэх Ардын уран зохиолч Ш.Сүрэнжав жаран оны эхээр хэвлүүлсэн “Шөнө ургасан цэцэг” гэдэг анхны номондоо өөрийн ханьдаа зориулан “Цэндээ“гэсэн шүлэг бичиж шинэ оролдлого хийж байсан юм. Гэхдээ ийм шүлэг өдрийн од шиг цөөхөн. Бүхэл бүтэн ном бол огт үгүй. Гадаад оронд ямар байдаг бол гэх этгээд санаа хэн нэгэнд төрж магадгүй. Ёстой бүтэхгүй даваа. Энэтхэг, Европ язгуурын слав бүлгийн хэлэнд бол юуны чинь толгой холбох. Шүлэг нь үүний 180 градус эсрэг. Орос шүлгийн бүтэц тийм. Энэтхэг, Японд ийм шүлэг тааралдаж байгаагүй гэж хэлийг нь мэдэх, шөлийг нь уусан хүмүүс ярих юм билээ. Ингэхлээр Ш.Сүхбаатарын шүлгүүд монгол газраас соёолж, монгол газраа идээшинэ. Гадаад хэл рүү орчуулна гэвэл гонжийнжоо голионы баас.
Зарим шүлэг, шүлэг болоогүй ч юм ажиглагдана. Би номын агуулгыг бүхлээр нь авч үзэж байгаа тул тэр болгон шүлгийг толгой дараалан, хонь хурга шиг хүзүүдэх албагүй.
Яруу найраг талаас нь авч үзвэл толгой холбосон, хөг айзамтай, дүр дүрслэлтэй байгаа нь яруу найргийн үндсэн элемент, махбодь /Я.Цэвэлийн тольд “в”-гээр бичсэн буй/ мөнөөсөө мөн. Харин яруу найргийн сүнс-уран санаа энд тэнд цухас цухас гялалзаад байна. Тэр болгон шүлгэнд биш. Ер нь ийм хийцийн шүлгэнд уран санаа, яруу уянга харшилдана гэдгийг би дээр хэлсэн. Тус номонд орсон шүлгүүдийн нийтлэг нэг ололттой зүйл бол агуулга нь лут. Нэрээр нь бичсэн шүлэг нь тэр хүний амьдралын дүр төрх, амь зуулга, ажил амьдралын замнал, сэтгэл бодлын хандлага тэр бүхнийг зүрхний бичлэг хийх мэт тод томруун илрүүлж, намтар цадигийг нь бүтээж байна. Онцлог нь энэ.
Сайхан чиг эцэг эхийн хайрын бүүвэйнд бүрэлдэж
Саруулхан тал нутаг Товгорын бууцанд төрсөн
Орчлон хорвоог аргадан “Дорнын цагаанаа”-аа дуулсаар
Олны хайртай Галааг “Илүү сартайд” төрүүлсэн”. . .
…Ардчилсан хувьсгалын манлайд цахилж явсан гал
Алдаа оноотой эвлэрээгүй зөв шударгын гол
Равжаа хутагтын дүрийг тайз дэлгэцнээ амилуулж
Рашаан хүртэж сэржимлэсэн Догшин хутагтын сүнс… гэхээр хэн болох нь тодорхой. Аргагүй л Төрийн соёрхолт Д.Сосорбарамын дүр төрх, зан араншин тодорно. Энэ мэтээр шүлэг бүхэн уул хүнийхээ түүх намтрыг төрүүлнэ.
Зарим шүлэг нь үгээр тоглосон, наргиа аястай юм. Ийм шүлгийн бие даасан төрөл зүйл Оросын хүүхдийн уран зохиолд ч каламбур /үгийн наадам/ гэж бий. Гавьж Өсөхбаярын Гүндсамбуу эрдэмд нэвтэрч их юм уншсан гэгээнтэн. Тэр “Дамдины зохист аялгуунд үгээр чимж, тоглох яруу найргийн олон дүрслэгээнүүд бий. Балдан ламын магтаал, Хангал сахиусын магтаалд үгээр тоглохын гайхамшгийг үзүүлдэг” гэсэн байдаг. Тэгэхлээр Монголын эртний аман яруу найраг, магтаалд үгээр наадах, тоглох уламжлал байсан байна. Ш.Сүхбаатарын шүлгүүдэд үгээр тоглох нь буй. Хурдан морь судлаач, сэтгүүлч Шарын Ганхуягт
Шарын хүү
Шаггүй эр ээ,
Шар махаа ч гамнахгүй
Шатарын хүү шиг зүтгэнэ… гэх буюу бас сэтгүүлч яруу найрагч Н.Лутбаярт зориулаад, нэрэнд нь орсон “баяр” гэдэг үгээр тоглож,
Зартай Дарьгангын унаган баяр
Завхан нутгийн дуун баяр
Найраг шүлгийн онгод баяр
Найрсуу түмний Лутбаяр гэж хэдийгээр наргиа мэт боловч Н.Лутбаярын Дарьгангад төрсөн, Завханд алдарт дуунуудаа “төрүүлсэн”, яруу найрагч олны танил хүн болох үнэн нүүр царайг илчлэн түүх намтрыг нь тодотгосон байх юм. Иймэрхүү наргиа аястай, ёжилсон санаа энд тэнд нэлээд байна. Бас зүгээр нэг хүний нэрийн үсгээр мөр бадгийг эхлээд зогсохгүй бүр 35 үсгээр хийж, “аархсан” аж. Энэ нь бас л уншигчдыг баясгаж, шүлгээ сонирхолтой болгож байгаа нэг арга.
Ерөнхий цар хүрээгээр нь (крупный планаар) авч үзвэл Ш.Сүхбаатарын шүлгүүд ардын аман зохиолоос улбаатай ерөөл магтаалын шинжтэй байгаа нь магтаал гэх уран зохиолын төрөл зүйлийн ШИНЭ ҮЗЭГДЭЛ.
Тэрээр хүмүүсийн жирийн амьдрал түүхийг үйл явдал хөөж, гоёчлолгүй, байгаа байдлаар нь харж тоочин магтах, цоллон өргөмжлөх маягаар бичдэг.Мэргэжлийн сумогийн 69 дэх их аварга М.Даваажаргалд
…Даяар олноо дуурсагдах дархан аварга аавтай
Дээдэс өвөг Гэндэнгийн удам залгасан ээжтэй…
…Газрын диваажин Монголдоо гүйгүүл морь шиг ирдэг
Гавьяа алдар бүхэн нь Чингисийн дүрээр түгдэг… гэж магтаал өргөсөн бол,
… Ямар ч үнээр сольшгүй хайрын галаа бадраасан
Яруухан гэгээхэн Монголдоо яаран яарсаар ирнэ.
Аньсганд торсон нулимсаа цээжин цаанаа нууж
Алс холын газраас амьдан амьдан ирнэ гэж алс газар суугаа яруу найрагч Банзрагчийн Энхтуяаг ерөөсөн байх. Зориулсан хүнийхээ нэрийн үсгүүдээр бадаглан зангидсан ийм адармаатай шүлгүүд ерөөл, магтаал аястай байх нь зориулсан хүндээ сэтгэлийн таашаал, урам өгдөг аж. Ерөөсөө уул номын агуулга, зориулалт нь тийм юм. Ингэж хүмүүст “шүлгэн цэцэг” барьж хүндэтгэн өргөмжилж байгаа нь соёлын шинэ харьцаа, хандлага мөн.
Ш.Сүхбаатар бол зөвхөн зохиолч, сэтгүүлч төдийгүй нийгэмд нөлөөтэй нэр хүндтэй, хүчирхэг технократ хүн. Энэ байдал уран бүтээлд нь нөлөөлж, номонд орсон шүлгүүд ямар нэгэн сэтгэл хөдлөл, зөн совин гэхээсээ илүүтэй системчлэлд тулгуурлаж байгаа нь нэг талаас хүйтэн хөндий мэт боловч тухайн зориулсан хүнийхээ амьдралд байгаа өөдрөг сайхан шийдлүүдийг дэвшүүлэн гаргаж тэр хүнд эрч хүч таашаал өгч, тухайн хүний хөгжлийг сөөм ч болох нь ээ урагшлуулж байна.
Яруу найрагч Дан.Нямаад гэхэд л,
… Амьдралаа би чамд хайртай гэж орчлонг аргадсан
Арван найман нас минь гэж охидод хоргодсон
Алс цагийн аястай үүрдийн залуу сэтгэлтэн
Ардын төрдөө үнсүүлсэн Соёлын гавьяат зүтгэлтэн гэж байгаагаар нь магтан тодорхойлж байхад хэн ч гэсэн баярлах биз ээ.
Зохиолч хүн мэддэг зүйлээ илүү сайн бичдэг. Ш.Сүхбаатарын зориулсан шүлгийн эзэд цөм түүний таньж мэдэх, ойр дотны хүмүүс төдийгүй энэ нийгмийг түүчээлж яваа алдартнууд юм.
…Нэгэн “зууны манлай” хослон дуулахын гайхамшиг
Нэрийг нь түмэн андахгүй Вандан, Дуламсүрэн гэх. Эдгээр хүмүүсээ нэгэнт таньдаг учраас нэг их эрэл хайлт хийгээүй биз. Гэхдээ уул хүмүүсийнхээ онцлогийн мэдрэх шаардлагатай. Вандан, Дуламсүрэн хоёрын хувьд “Нэрийг нь түмэн андахгүй” гээд хэлчихэд хангалттай. Хэдийгээр “Гэр бүлээрээ хослон дуулдаг, зууны манлай цолтон” гэж болхи хэлсэн ч энэ мөр тэдний давтагдашгүй шинжийг тодруулж дүрээ бүтэн болгожээ. Эндээс, миний өмнө хэлсэн зохиол, бүтээл хоёрын зааг ялгаа тодорч байна. Яруу найрагч Сономын Чулуун, Ш.Сүхбаатарын шүлгийг уншаад “ийм шүлгээр ном бүтээнэ гэдэг их увдис шүү” гэж хэлсэн байдаг. Ш.Сүхбаатарын шүлэг зохиомол биш бүтээл гэдэг дээр С.Чулуун бид хоёр ингэж санал нэгдэж байна.
Зориулалт шүлэг бол зохиолчоос бичиж байгаа хүнтэйгээ шууд ярьж байгаа уянгын хувьчилсан зохиол юм. Худлаа бичих боломжгүй. Эдгээр шүлгийн сайн муу болсны шалгуур нь тэр шүлэг ард түмний санаа сэтгэлийн төлөөлөл болж чадаж уу, үгүй юу гэдэг хэмжүүр л дээ. Зориулагдсан шүлгийн эзнийг олон хүн танина. Тэд бас жирийн нэгэн биш ихэвчлэн олонд танигдсан, үлгэр дуурайл болох тэргүүн шугамын хүмүүс. Тэгэхлээр уншигчид цөм шүүгч болно. Шилэн данс гэдэг шиг “шилэн” шүлэг болно. Энэ хэмжүүрийг л давж гарах нь зохиолчийн хариуцлага.
Эцэст нь хэлэхэд, Ш.Сүхбаатарын энэ үйл явдалгүй, утга эрхэмлэсэн шүлгүүдийг хэрхэн нэрлэх вэ гэдэг бас бэрх. “Зориулалт”, “хувьчилсан”, О.Сундуйн хэлснээр “өргөл” шүлэг гэх үү. Магадгүй сэтгэл хөдлөлөөр бус системийн аргаар программын дагуу бичигдсэн шүлэг гэж ч болох. Би бол магтаал шүлгийн шинэ хэлбэр гэж үзэж байгаа шүү. Ийм урсгал чиглэл Монголын уран зохиолд орж ирлээ. Ямартаа ч дэлхийн уртрагийн босоо тэнхлэгийн 108 градуст яруу найргийн нэгэн сонирхолтой төрөл зүйл хөлд орлоо. Уянгын яруу найргаас тэс ондоо, мөр бадгийн эхний үсгээр титэмлэн хайрцаглан сэдэл шүлэг гэдгийг уншигчид ойлгох биз ээ.
МЗЭ-ийн шагналт зохиолч, судлаач Лхамын САМБУУ
2020.3.26