ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС……
Бавуугийн Лхагвасүрэн найрагчийн хөвүүд уран бүтээлийн их олз омогтой байгаа ажээ. Хэдхэн хоногийн өмнө Хасар хөвүүн нь “Болор цом”-д түрүүлж, “Намайг төрүүлсэн ээждээ баярлалаа. Нас ахих тусам зовоож байгаа хүүгээ уучлаарай, ааваа…” хэмээн уярам сайхан үг хэлэв.
Тэр залуу үйл хөдлөл, алхаа гишгээ, толгойгоо ялимгүй сэжлэн ярих нь хүртэл эцгийгээ “авч” төржээ. Чингэж Монголын их утга зохиолын 80 жилийн ойн үеэр болсон хөлтэйхэн найргийн наадамд энэхүү хөвүүн нь торгон жолоо өргүүлснээс мөн хэд гуравхан хоногийн дараа Л.Саранхөхөө хөвүүн нь “Хөх мөнхийн уул” хэмээх бүтээлийн чуулганаа Урчуудын эвлэлийн хорооны үзэсгэлэнгийн танхимд толилуулав аа.
Хөвүүдийн нь энэ мэт дүнэгэр явах эцэгт ямархан гэгээн таашаалтайн тухайд яриангүй. Тэр аав үлэмжийн жаргалтай байгаа буй за. “Хөх мөнхийн уул” үнэхээр нэг сэтгэл татам үзэсгэлэн ажээ. Зураач Л.Саранх өхөөгийн үзэсгэлэнгийн хүрээнд орвоос, хамгийн тү- рүүнд олж харах зураг бол “Орой”. Нэгэнтээ ардын уран зохиолч аавын нь ажлын өрөөнд очиход “Зүүдний цагаан унага” нэртэй Л.Саранх өхөөгийн зургийг хоймортоо залсан нь машид үзэсгэлэнтэй. Хүүгийнхээ бүтээлээр эдлэнгээ гоёчихсон аав нь жаргалтайхан тамхиа баагиулж суусан билээ. Тэгж нэг харсан “Зүүдний цагаан унага”- ыг “Орой” зургаас дахин олж үзэв.
Л. Саранхөхөөгийн зургийн хамгийн бодитой илрэл нь өнгөний хурц тод биш байдал. Тэр өөрийн илэрхийлэл, өөрийн хилээ завсрын өнгөөр бүтээдэг уран бүтээлч шиг санагдана.
Цагаан унага… Энэ чинь тод биш үү гэж асууж болох. Цагаан бол ертөнцийн үнэний өнгө. Өсөхөд шүд нэг цагаан Өтлөхөд үс нэг цагаан Үхэхэд яс нэг цагаан Ертөнцийн гурван цагаан энэ. Өсөх, өтлөх, үхэх. Цагаанаас цагаанд хувирч байна. Цагаанаас цагаанд шилжиж, цаг тоог бүтээж, бий болгож, дуусгаж байна. Л.Саранхө- хөөгийн цагаан өнгө бол энэх үү өнгөрсөн, одоо, ирээдүйд зангидагдаж буй нь анзаарагдана. Түүний зургийн гол дүрслэгдэх үүн нь адуу юм. Гэхдээ тэр адуу нь ганцхан цагаан адуу байх түгээмэл.
Харин энэ цагаан адуу нь халиун саарал, эсвэл цагаан халиун, бүр хөх хонгор өнгөөр хувьсан бүтээгдсэн байдаг. Энэ нь л мөнөөх үнэний гурван цагаанд шилжин дамжих амьдралын хувирал өөрчлөлт, жаргал зовлон, үнэн худал, жам ёсыг илэрхийлж буй хэмээн бодогдоно.
Л.Саранхөхөөгийн “Хөх мөнхийн уул” бол Зоргол хайрхан уул, тодруулбал өвөө, аавын нь тоонот болсон тэр нутгийн утга уянга, гэрэл гэгээ юм аа.
Түүний “Монголын бага нас” гэж үнэнхүү сайхан зураг байна. Бүхий л орчлон хорвоог гэгээн цэнхэрлэг өнгөөр нэлд нь туурвиад, тэрхүү уудам төгөлдөр гэгээн цэнхэрлэгээс хошуу өлгөн өлгөн, туурай цөмрөн цөмрөн тэмүүлэх унаганы дүрслэгдэх үүнтэй энэ зургаас тулхтай уран бүтээлчийн тансагхан болоод чансаатайхан санаа шийдэл нэвт мэдрэгдэнэ.
Л.Саранхөхөөгийн эл үзэсгэлэн ерөөс ардын уран зохиолч аавынхаа бүтээл үүдтэй утга агуулгын болоод дүр дүрслэлийн хувьд гүнзгий ширэлдээтэй. Б.Лхагвасүрэн гуайн …Элгийг тань цөмлөн шингэнэ ээ, Боржигоны бор тал минь гэсэн мөр байдаг. Энд амирлаж эцэслэхийн тухайг гайхалтай урнаар өгүүлэн “цөмлөсөн” бол хүүгийн нь “Монголын бага нас” дахь унаганы уруул, туурайн цөмлөөн нь хэтийн гэгээн ирээдүй тийш оргилсон дүүлэлт гэж болом. Л.Саранхөхөөгийн “Реквием” нэртэй зураг байна.
Аавын нь мөн ийм нэртэй шүлэг бий. Харин хүүгийн “Реквием” аавынхаа “Элегия”- ийг санагдуулна. Одоо ингэж нэгэн гүү- ний унага мэт байвч Овоон дээр тавьсан алиныхаа толгойноос үргэлж явах бол доо гэж шү- лэглэсэн байдаг. Тэгвэл “Реквием”-д сул хатирах нэгэн цэгээн саарал адууг сийлэн зураад, сүүдрийг нь барлахдаа хэлхээтэй өгөр араг яс болгон шигтгэсэн байна. Шууд “Элегия” санаанд орж байгаа юм даа. Ингэж нэвчилцэх гэж, ингэж өвч нө- хөлдөн урлацгаах гэж . Энэ гүн бат нэвчилдээнийг “Жам”- аар бүр ч төгөлдрөөр гүйцээн нотолсон байна билээ. Бас л сайхнаас сайхан туурвил. Мөлчийтөл мөлжсөн тойг орхичихсон юм шиг дүрстэй “Хөх мөнхийн уул”. Л.Саранх өхөөгийн үзэсгэлэнгээ нэрлэсэн зураг. Алив уран бү- тээлчийн, ер хүний сэтгэлд нутгийн уул мөнх орших бөлг өө.
Тэр уулаа хайрлан санах, дүрслэн бодох, эгээрэн энэрэх нь өөрөө уулын чинээ аугаа их сэтгэл юм. Ийм аугаа их сэтгэлээр “Хөх мөнхийн уул” бүтээгдсэнд эргэлзэх юун. Тэлмэн зэрэглээнд эмнэг адуу шиг цовхчих Тэр хөх мөнхийн уулминий хүүгийн уул гэж аав нь бичсэн билээ. Ачит эцэг Бавуудаа гэж эхэнд нь бичсэн байдаг. Аавыгаа, өвөөгөө хайрлан дээдэлсэн хайраар жигүүрлэн эцэг, хүү хоёрын босгосон “Тэр хөх мөнхийн уул”-ыг бид үзэв. Уул мөнх. Хүн мөнх бус. Гэхдээ уулаан, эцгээн хайрлах сэтгэл мөнх аваас хүн бас мөнх үргэлжлэхийн илэрхийллийг эндээс олж харнам зэ. “Зорголын уул” гэж зураг байна. Мөн л нөгөө хөх мөнхийн уул. Цав цагаан бороо цайран нөмөрч, бүв бүрэнхий үүлс нүүгэлтэн лаглайжээ. Наад бэлд нь хонгор хондлойтой нэгэн унага. Тэр унаганы магнайнаа гийсэн саран адил толин сар гялалзана. Энд аанай л эх нутаг, эцэг үрийн элбэрэл хайр тунгаагаастай. Л.Саранхөхөөгийн хамгийн хайртай зураг нь болов уу даа, “Өөрийн хөрөг” гэж бүтээл байна.
Энэ бүтээлдээ тэрбээр эцгийнхээ Цаг тооны үргэлжлэл Цагаан сүүний ургамал хэмээх гүн ухааныг баримталжээ. Гэрийн хаалга нээлттэй. Гэрийн дотор зураач өөрийнхөө дүрийг, гадаа нь морь унасан өвөөгөө, тэртээд хөх мөнхийн уулаа дуниартан буйгаар дүрсэлжээ. Гэрийн хоймор цэгт өвөг, эцгийн оюун ухаан, түүний үрээр уламжлагдан ирсэн гоо зүй, урлагийн сэрэл мэдрэмж, үүнийгээ хүндэтгэн дээдэлснээ илэрхийлсэн байна буюу. Энэ зургийнхаа тулгын хэсгийг морь унасан өвөөгөөрөө дүрсэлсэн нь машид сайхан болжээ.
Тэр нэг зуны бороотой өдөр Б.Лхагвасүрэн гуайн аавынхаа тухай бичсэн “Нулимстай дурсамж”- ийг аваад сониндоо нийтлэхээр хөөрлөн явж билээ. Үнэхээр нэг тийм нулимстай дурсамж байсан даа. Тэрхүү бичлэгийн төгсг өлд “Алдар хүндээ дагаж би Алтан-Өлгийд очихгүй. Ажаагаан дагаж Өнжүүлдээ очно. Хөлийг минь өтөнд ойр, толгойг минь ууланд ойр тавиарай гэж хүүхдүүддээ би захидаг” гэсэн үг өгүүлбэрүүд байдаг.
Тэгэхдээ найрагч бээр “Энэ зургийг сайхан засаад тавьчихаарай” гэж эцгийнхээ нэгэн зураг өгсөн нь Л.Саранхөхөөгийн нь “Өөрийн хөрөг”-т яг тэр төрх өөрөө мөнхлөгдсөн нь гойд зохимжтой болсон санагдана. Л.Саранхөхөөгийн “Хөх мөнхийн уул“ нь эх нутаг, эцэг үрийн үргэлжлэхүйг, залгамжлахуйг элбэрүү сэтгэлийн хөрөнгөөр бүрсэн уран бүтээлийн цоморлиг ажээ. Өглөө үдэш, оройн өнгө аялгуу, баяр гуниг, хувьсал өөрчлөлтийг адууны цэгээн дэлний унах, норох, ургахаар илэрхийлэн өгүүлэх нь гайхалтай. Цайдмын худгийн асгар дээр Цангасан адууны тоосыг Бүүвэйн дуутай нийтгэн… хэмээн эцгийнхээ бичиж байсныг бас л өөрийнхөө хэлээр, бийрээр хөшсөн нь энэ ажгуу.
Ардын уран зохиолч өчигд өрхөн хэвлэлд өгсөн ярилцлагадаа “Зураг бүрийнх нь дор шүлэг бичиж хүүдээ баярласнаа илэрхийлнэ” гэжээ. Энэ бол өөрийн нь хэлсэн “Мартагдашгүй мөчийг олж үнсч чаддаг эцэг байна гэдэг их чухал юм билээ” гэсэн үгийн нотолгоо бололтой. Тэгэхээр өнгөрөн буй өдрүүд энэ эцгийн хөвгүү- дийнхээ “Мартагдашгүй мө- чийг олж үнсэх” цаг тоо ажээ. Энэ эцэг бас “Сэтгэлийн тухыг дээдэлдэг” гэж өгүүлсэн байна лээ. Түүний сэтгэлийн тух дархлаажсан цаг тоо бас үргэлжилж байна. Энэ тух нь үргэлж дандаа орших болтугай. Тэр нэг өвөл үндэсний телевизийн “Хос багана” нэвтр үүлгийн анхны дугаарын зочноор Б.Лхагвасүрэн гуай гэргийн хамт оролцсон билээ. Нэвтрүүлэг сайхан болж, ардын уран зохиолч биднийг бялууртал дайллаа. Тэгээд “Саранхөхөө миний хүү нөгөө юмнаасаа эдэнд өгөх сөн” гээд удаагүй байтал энэхүү хөвүүн нь шив шинэ чаначихсан тарваганы мах уур савсуулсаар барин орж ирж, тэнд байгсдыг гайхашруулсан юм. Ардын уран зохиолчийн авдар чингэлэгт юм юм байдаг ажээ гээд нэг нь өгүүлж суусан тод санагдана. Тэднийхээс гараад явахад мө- нөөх Л.Саранхөхөө үүдний нэгэн өрөөнөө нэг их бодлогоширч бясалгасан төрхтэй, хүмүүсийн хөөр хөгжөөнөөс дайжсан байдалтай зургаа зурж ээ суусан нь санаанаас гардаггүй. Одоо эргээд бодоход бас л нэг халиун хонгор, цагаан халиун адуу зураад, тэр нь там тум, бүдэг бадаг хэрнээ, бий болчихсон төгс зураг шиг санаанд үлдсэн нь хачин. Л.Саранхөхөөгийн “Хөх мөнхийн уул”-аар зочлоод гарахуй санаа сэтгэл тунгалагшин цэнгэгшээд, Хөшөө- тийн дөрөлж, Хөх хайнагт, Хөх цав, Хөх оно маань санагдах нь юутай яруухан бэ.
Сэтгэл цэнгэгших шиг сайхан нь хаа байна. Тиймээ, сэтгэл цэнгэгших.
Б.ЗОЛБАЯР