Палам гол засмалаас модны үйлдвэрийн төв тийш эргэдэг замын бэлчирт машинаас буулаа. Хотоос суулгаж гарсан залуу жолооч, гурван зуугаад километр газар гуниг бодолд дарагдан таг чиг явсан хүнийг өрөвдсөн янзтай “Хаяанд ирсэн хойно гэрт чинь хүргээд өгье дөө” гэхэд Палам түрийвчээ гаргаж тавьтын дэвсгэрт авч өгөөд “Зүгээр ээ дүү минь энүүгээр тамхи авч татаарай. Би гэртээ алхаад хүрчихнэ. Чилээгээ гаргая” гэхэд жолооч мөнгийг түдгэлзэсхийн авч халаасандаа хийгээд “Баяртай ах аа” гэж эелдэгхэн өгүүлэв. Палам жижиг чемоданаа авч буугаад замын билчирт хэсэг зогслоо. Сарын өмнө яг энэ замын билчирт эхнэрийнхээ цонхийсэн зовуурьт царайг ажин “Бүтэн бүлээн л явах юмсан”гэж юунд ч юм дотроо сүслэн өгүүлж билээ. Хүн амьтанд ямар ч гай зовлон тохиолдож боломгүй гэмээр эрт сайхан хавар болсон цаг. Засмалын дагуу тарьсан бүйлс нялхран нахиалж, хормойд нь үйлдвэрийн төв харагдаж буй Баянхан уулын арын ой алаг цоог ногоорчээ. Паламын байшингийн яндангаас шингэн цэнхэр утаа бургилж харагдана. “Муу охин минь гэрээ дааж, дүү нараа хараад байж дээ хөөрхий. Өнчирнө гэж ухаан санаандаа оруулаагүй хөөрхсийг яаж харж, юу гэж хэлнэ дээ” гэхээс Паламын дотор багтран харанхуйлж, нүдийг нь нулимс бүрхэв. Бурмаагийнхаа нас барсан даруй нэг хэсэг элий балай болчихоод ухаан бодлоо тогтоон барьж чадсангүй. Харин хүүхдүүдээ авчирч эхийн нь шарилтай салах ёс гүйцэтгүүлэхээр хотоос энэ өглөө гараад Бурмаатайгаа хамт амьдарсан арван дөрвөн жилийн явдлыг эргэцүүлэн бодож, хайр дурлал, ханийн жаргалыг эдлүүлсэн тэр сайхан хүнийхээ дүр байдал, ааш зан, хаа нэгтээ хэлсэн ярьсныг нь дурсан санагалзаж гаслан гашуудан явлаа. Хэзээ ч гай гамшиг тохиолдохгүй, энэ хорвоод мөнх хамт явах юм шиг санаж явсан нь гэнэн явдал гэж үү?
Өнгөрсөн бүх амьдралаа бодоход ч тийнхүү хамт явах тавилантайдаа учирсан гэмээр. Анх суухдаа хүртэл санаандгүй гэмээр юм уу, гэнэн томоогүйгээр…арван дөрвөн жилийн өмнөх тэр нэгэн учрал гэнэтийн бөгөөд юунд ч сааташгүй гал халуун хайр сэтгэл Паламд хий үзэгдэл мэт санагдан, бие цогцост мэдрэгдээд салахгүй байв. Тэр намар их сургуулийн оюутнууд тариа хурааж байсан сан. Модны үйлдвэрийн суурин байгаа энэ Баянхан уулын өвөр, Ерөө голын хөндийд сангийн аж ахуйн бригадын төв байжээ. Палам эдийн засгийн ангийн гуравдугаар курсынх, Бурмаа нэг анги доогуур. Палам бусдаас нэг их ялгардаггүй, жирийн хичээнгүй томоотой оюутан. Харин Бурмаа авьяаслаг болоод царайлгаараа оюутнуудын анхаарал татдаг хүүхнүүдийн нэг байв. Тийм хүүхнүүд үерхэх хүнээ голцуухан өөрсдөө шилж авдаг учир ялангуяа Палам мэтийн дундчуул тийнхүү шилэгдэхийн тухай төдий л найдахгүй нь мэдээж билээ. Гэвч амьдрал гэдэг ямархан ид шид эс үзүүлдэг билээ дээ. Түүнээс гадна авьяаслаг болоод царайлаг гэгч маань өнгөн талын чанар ч байх нь бий. Хүний дотор орж үзэх биш дээ… Намрын шар наран тунамал өдөр. Хоёр “оргодол” Бөөрөлжийн нарсан төгөлд жимс түүхээр ирсэн сэн. Ерөө голын хавь газрын уулс шилмүүст ойгоор өвч бүрхэгдсэн бөгөөд харин мужаан дархны хорхой хүргэм гоолиг шулуун нарс мод хээр талд сүрэглэн ургасан нь энэ Бөөрөлжийн төгөл л билээ. “Чи намайг нээрээ харж явсан юм уу” гэж Палам итгэл муутайхан асуугаад намрын цэв цэнхэр тэнгэр өөд тэмүүлсэн гоолиг шар нарсны бадамласан ногоон үзүүрийг ширтэж, юунаас ч юм бяцхан айдас хүрэн зүрх түгшиж хэвтэв. Бурмаа чичирхийлэн буй гарыг нь татаж цээжиндээ наагаад “Чи өөрийгөө гэв гэнэт харагдсан гэж бод л доо. Бүр ид шидээр юм шиг гэв гэнэтхэн харагдаад, хараа салгаж болохгүй болсон гэж бод” гэв. “Хачин юм аа” гэж Палам хэлэхэд, Бурмаа “Юу хачин гэж” гэв. “Яах вэ дээ. Энэ Бөөрөлжийн төгөлд ийм сайхан нарснууд уулнаасаа тасраад ургачих гэж” Палам хэлэв. “Байгалийн аашийг мэдэж барах биш дээ” хэмээн Бурмаа хариултал, Палам “Хүний аашийг ч гэсэн…” гэв. “Палам аа чи надад итгэ. Хэлж ирдэггүй өвчин шиг гэнэтхэн ирдэг хайр юм. Би чамаас өөр хүнийг харах нүдгүй сохор болчихлоо. Хүний үрийн ямар тавилан гэгч вэ” гэж Бурмаа бахарданги хэлээд таг болов. Паламын сэтгэл ч гэнэт хайлан догдолж, Бурмааг нүүр нүдгүй үнсч таалахад түүний хацар дээгүүр урссан хайрын шорвог нулимс амтагдсан сан. Бөөрөлжийн төглийн гоолиг нарснууд намрын хонгор салхинд үл мэдэг найган, улаалзгана, долоолгоны бут бургас гал улаан, алтан шар өнгөөр алаглан, мөнх ногоон төглийг гэрэлтүүлэн байв. Энэ хорвоо дээр хүн хүнээ олж жаргасан тэрхэн гэрэлт мөч янаг хайрын үгүйршгүй мөнхийг бэлгэдэж байсан бус уу?
Палам нэг мэдэхнээ байшиндаа тулаад иржээ. Хүүхдүүд минь гараад ирэх вий гэж зүрх алдан зог туслаа. Ханиа алдаж гурван өнчин хүүхэдтэй хочрох ямар заяагүй амьтан бэ, би. Эдэндээ юу гэж хэлнээ? Палам хаалгаа аяархан татаж ороод бага хүү, том охин хоёроосоо нүд буруулан малгай пальтогоо өлгөж удаан зогсов. Дунд хүү нь сургуулиасаа ирээгүй бололтой. Арван гуравтай охин нь урд цонхон дээрээ чимээгүй очиж, зам руу ширтэн, гэзэгнийхээ үзүүрээр оролдон зогсохыг Палам хулгай нүдээр хараад сэжиг авсныг нь мэдлээ. Ээжийн эрх отгон хүү, юм ухаарах болоогүй балчир хүү аавдаа гүйн ирж
-Ааваа, та ээжийг орхиод ирсэн юм уу? Гээд асуучихав. Палам тэссэнгүй. Хүүгээ өргөж нүүрэндээ наагаад ингэнэтэл уйллаа. Охин нь соргог ухаанаараа бүхнийг ойлгож, даган уйлав. Бага хүү аав, эгч хоёрынхоо уйлан гаслахыг гайхан нэг хэсэг дуугүй бүлтгэнэн байснаа бас л эхэр татах нь тэр. Хүний амьдрал, жаргалыг гэнэт таслан зовлонгийн далайд живүүлж хаядаг өршөлгүй хорвоогийн ёсыг хүлцэн туулахаас өөр замгүй болсон нэгэн гэр бүлийнхэн ийнхүү уй гашуу болохоос биш яалтай вэ дээ. Палам ажилдаа орох өглөөгөө хүүхдүүдээ сургууль цэцэрлэгт нь явуулаад анир чимээгүй ханхайсан гэртээ нэг хэсэг бодол болон суулаа. Одоо чухам яах нь зүйтэйг шийдэхэд бэрх ажээ. Нэг бодлын ажилдаа бушуухан орох нь дээр юм шиг, нөгөө бодлын амралтаа аваад хүүхдүүдийнхээ л сэтгэлийг засан уй гашуудлыг нь мартагнуулах нь зөв юм шиг. Гэр доторх юмс нь Бурмаагийн нас барахын өмнөхөөс өөрчлөгдсөн юмгүй мөртөө нэг л зэвхий даагаад жигтэйхэн дунд хүүгийн орон дээр, аль арван дөрвөн жилийн өмнө мөнөөхөн Бөөрөлжийн төгөлд татуулсан зургаас эхлээд хүүхдүүдтэйгээ, танил нөхөдтэйгээ энд тэнд татуулсан гэрэл зургийн цомог дэлгээстэй хэвтэнэ. Өөрсдөө болоод гашуудлыг нь хуваалцахаар орж ирсэн хүмүүсийн үздэг гол юм л энэ болжээ. Танил зураачаар зуруулан оршуулгад авч явсан усан будгийн зураг нь хойд хананд хадаастай. Нэг хоёр жилийн өмнө татуулсан гэрэл зургаас нь үлгэр авч их л хичээнгүйлэн зурсан тэр зурагт хэдэн хүүхдийн эх болж овор суусан гэлээ ч үл мэдэг мишилзсэн давхраалаг хар нүдтэй, гонзгой нарийн царайд нь зохисон жижигхэн шулуун хамартай, хагас нээгдсэн жижигхэн жимбэгэр тод уруултай ухаалаг цэвэр бүсгүйн дүр тодорчээ. Үхсэнийхээ хойноос үхэлтэй биш, гэлээ ч яг жаргадаг насан дээрээ ертөнцөөс халин одсон хайрт гэргийнхээ янаг ялдам ааш, хүний нь сайхан чанарыг дурсан санахад даанч харуусалтай. Арван дөрөвхөн жил…Гэнэт ирээд явчихсан юм шиг…Тийм эрүүл саруул хүнийг аюулт өвчинд отогдож яваа гэж санах билээ…Надад үр хүүхэд, аз жаргал хайрлаад өөрөө зул шиг бөхөх гэж энэ хорвоод ирсэн юм шиг…Тэр намар…Арван дөрвөн жилийн өмнөх тэр л намар…Солонгын долоон өнгөнд умбасан Бөөрөлжийн төгөл, сэтгэлд уянгалах хайрын дууг түрэх нарсан ойн шивнээ, шувуудын жиргээтэйгээ, Бурмаагийн догдолсон сайан дүр байдал, хайрын нулимсны шорвог амт Паламын дртор цөмлөөд ирлээ. Унаа аваад тийшээ явъя. Үйлдвэрийн дарга Мангал Паламд тохиолдсон зовлонг хуваалцаж, болох бүтэх бүхнээр тусалжээ. Энэ нь ёс мэт хэрэг боловч ачий нь бодох ёстой юм шүү гэсэн санаа төрүүлж байв. Учир нь хоёр жил илүү хамт ажиллаж, тарыг нь таньсан ч гэлээ зовлонгийн цагт хүний сэтгэл зөөлөрч, гомдол гутралыг хүлцдэг жамаар цаашид үгээ ойлголцох болно гэсэн итгэл ч цухалзах шиг. үйлдвэрийн дарга, ерөнхий инженер хоёр олон юман дээр санал зөрнө гэдэг ер нь таатай хэрэг биш байлаа. Мангал “Тулалдаан” гэсэн үгийг урдаа барьсан хүн. Тэр үгийн гол утга нь эцсийн бүлэгт үйлдвэрийн төлөвлөгөөг биелүүлнэ гэсэн жирийн ойлголтын товч томъёолол юм. үйлдвэрийн даргаар томилогдож ирээд анхны цуглаан дээр “Байгалийн хишгийг булаан авахын тулд өргөн фронтоор давшин тулалдах” лоозон дэвшүүлсэн билээ. Байгальтай “тулалдах” үзэл л Паламын дургүйг хүргэсэн юм. Ойн баялгийг зохистой ашиглах, нөхөн үйлдвэрлэл явуулах арга зам гэсэн түүний саналыг дарга ердөө л мөрөөдөгчийн сайхан санал гэж үзээд хойшид ажлынхаа арга барилыг ойртуулан нягтрахыг шаардаж “төлөвлөгөө биелүүлэхгүй бол үйлдвэр байх хэрэггүй” гэсэн маргагшүй үнэнийг тулгасан сан. Мангал гаднаасаа ч тулалдагчийн дүртэй хүн. Газар дээр бат суурилсан лагс том биетэй, улаа бутарсан царайтай, өтгөн хар хөмсгөө зангидан, хөх хиаз суусан зууван шар нүдэндээ гал цахилуулаад ирэхээрээ юунаас ч ухрахгүй шинжтэй. Өргөн тэлмэгэр магнай нь эрдэмт хүний шинжийг илтгэх мэт боловч хараад байхад хад чулуу шиг нэг л хатуу янзтай. үг яриа огцом бардам, шог наргианч, гэтэл энэхүү баавгайн дүрийнхээ цаана муур шиг хумсаа нууж бас чадна. Паламын орж ирэхэд Мангал угтан босч ирээд сэтгэлийг нь засах гэсэндээ ч юмуу малилзтал инээмсэглэн, гарыг нь атгаад: -Палам минь ажилдаа санаа зовох хэрэггүй.
Төлөвлөгөөгөө давуулаад биелүүлчихсэн газар юундаа алзах вэ. Би чиний ээлжийн амралтыг олгох тухай тушаал гаргасан. Чи дуртай газраа явж амар гэлээ. Палам тасалгаа шинэчлэгдэн засагдсаныг эхлээд анзаарсангүй. Юу билээ энэ чинь гээд ажиглавал бичгийн лут том царсан ширээ хийлгэж тавьжээ. Тах хэлбэртэй, зөгийн үүр шиг олон шургуулгатай ер бусын ширээ байна. тасалгааныхаа баруун гар талын ханыг хүрэн модоор өвч бүрж, наад талд нь хурлын бас л их өргөн бөх ширээ тавьжээ. “Юм бүхнийгээ өөртөө тааруулах санаатай” гэж Палам дотроо дургүйцэн,
-Бодож байгаад болъё доо. Ажилдаа орсон минь ч дээр юм шиг байна. хүүхдүүдийнхээ сургууль тарсан хойно амралтаа авбал зүгээр юм уу? Гэхэд Мангал нэгэнт гаргасан шийдвэрээсээ няцдаггүй хүний зангаар гайхсан янзтай гар дэлгэн:
-Палам минь чи өөрөө л мэд. Би чамд чадал мэдлийнхээ хэрээр л тус болъё гэсэн юм гээд тасалгааныхаа шалыг нургитал алхлан, тах хэлбэрт том ширээнийхээ ард очив… Палам Баянханы өврөөр тойрох замд бодол болон дуугүй явав. “Хачин араншинтай хүн байх юм. инээд алдаад дотроо баярлаж ч яваа юм билүү? Маргах хүнгүй намайг нэг хоёр сар ч гэсэн хол байлгах гээ биз. Хачин хүмүүс байх юм. нийгмийн үл зохилдол, стресс энэ тэр гэж орчин цагийн онол гэсэн хэдэн юм хагас дутуу ухаараад бусдыг догматикууд, хуучныг баримтлагчид гэхээс ер сийхгүй, бусдын толгой дээр сууж, зоргоороо аашилж л байвал болох нь тэр…
-Бөөрөлжийн төгөл. Бөөрөлжийн төгөл хаана байнаа? гэж Палам дуу алдав. Жолооч түүний өөдөөс гайхан хараад
-Огтолчихсон шүү дээ инженер ээ, гэв
-Хэзээ, хэн?
-Сарын өмнө улирлын төлөвлөгөө тасрах болоод Мангал даргын шийдвэрээр…
-Зогсоодох, машинаа зогсоо, гэж Палам балмагдан хэлээд харайн бууж Бөөрөлжийн нарсан төгөл байсан газар тийш алхлав. Уулнаасаа тасарч хөндий талд зориудаар юм шиг сүрэглэн ургасан намжаа их нарсан төгөл хүний гараар оргүй хөнөөгджээ. Арван дөрвөн жилийн өмнөх тэр намар солонгорон байсан улаалзгана, долоогоны бут бургас баглайн харлаж, өнөөх гоолиг шар нарснуудаас үлдсэн олон зуун хожуул цайрч, үе удам залгах тэнхээ ороогүй зулзаган нарснууд энд тэнд эрвэн сэрвэн ёрдойлдох нь өр өвдмөөр.
-Хайран мод, хайран нарсан төгөл минь, гэж Палам дотроо орь дуу тавин, мөхсөн төглийн сүгт татагдсан юм шиг гүйж ирээд бие алдран, захын нэг хожуул дээр лагхийн суув. “Байгалийн дайсан, ямар ухаангүй явдал, хатуу сэтгэл гэгч вэ? миний ариун сайхан дуртгалыг зориуд үгүй хийх гэсэн шиг. Өөрийнхөө эх дархыг үзүүлж тоглоом тохуу хийх гэсэн шиг. Тэгээд бас хуурамч сайхан зан гаргаж, малилзаж сууна гээч. Би ийм хүнтэй хамт ажиллах гэж үү? Өөр газар надад ажил амьдрал олдохгүй юм гэж үү? Хэмээн гаславч, ийм хүнтэй би эвлэрч суух ёстой юу, үгүй юу? ”гэсэн асуулт зэрэгцэнэ. “Намайг яваад өгөхөөр тэр өөрийн гарын дор нэг хүнийг олоод л тавьчихна. Тэгээд хаяагаа хадрах байтугай дураараа аашилна. Хэдэн жилийн дараа нэг төгөл байтугай юм сүйтгэж хэдэн зуулд нөхөгдөшгүй гарз учруулна. Би тэр замыг нь засаад холдох ёстой болж байна уу? Ямар ч тэмцэлгүй зорьсондоо хүрэлгүй бууж өгөх хэрэг үү? Амралтыг чинь өгөх тушаал гаргалаа гэнэ шүү. Тэртэй тэргүй хуулиар олддог амралт өгч их тус хүргэсэн хүн дотроо хол байсан чинь дээр гээд малилзаж байгаа нь тэр. Ширээгээ том болголоо гээд суудал бөх болдог цаг өнгөрсөн” гэж бодолхийлэн, далийн ягааны хэдэн мөчир гэртээ ургуулахаар аваад машин руугаа шийдэмгий алхлав. “Хайрын нарсан төгөл минь” гэсэн үл тасалдах харууслын дуу сэтгэл зүрхэнд нь уянгалан байлаа.