Монгол Улсын консерваторийн багш, гавьяат жүжигчин, төгөлдөр хуурч Сангидоржийн Саянцэцэгтэй ярилцлаа. Тэрбээр Москва, Софи, Мексик, Мадридын дуурийн театр болон сонгодог урлагийнхны мөрөөдлийн тавцан болсон алдарт Карнеги холлд уран бүтээлээ эгшиглүүлсэн анхны монгол уран бүтээлч юм. 2019 онд тэрбээр Монгол Улсын Соёлын элч болжээ.
–Та зав чөлөө багатай явах юм аа. Ковидын үед шавь нартайгаа яаж хичээллэж байгаа вэ?
-Зав муутай байна. Хүүхдүүдтэйгээ зууралдаж суутал орой 21 цаг болчих юм байна шүү дээ. Зарим хүүхдүүдтэй зургаан цаг хичээллэдэг. Хөл хорионы үед онлайнаар хичээллэнэ. Өөрөө тоглож үзүүлнэ. Маскийг нь зүүлгээд, гарыг нь угаалгаад, гэр орноо ариутгаж, дэглэмээ сахиулж байгаад хичээллэдэг. Тэгэхгүй бол холын зайнаас хичээллэхээр бас болохгүй юм. Хөл хорио сулрахаар хавар, өвөл хийж чадаагүй ажлаа дуусгах гээд зүтгэж байна. Одоо бид бичлэг дээр ажиллаж байгаа. Цаг хэцүү байвал шинэ бичлэгээ олон улсын тэмцээнүүдэд явуулах гээд эрчимтэй ажиллаж байна.
–Таны ээжийн яриаг сонссон л доо. Таны аав, хөгжмийн зохиолч Ч.Сангидорж балын харандаагаар нот бичдэг, нотоо бичихээрээ хөлс нь чийхардаг байсан гэсэн. Том хэмжээний хөгжмийн зохиол бичихээр нот бичихдээ ч сэтгэлдээ ургуулж, чихэндээ сонсоод, маш их хүч зарцуулдаг шиг байгаа юм. Танд бас ийм дурсамж байдаг уу?
-Испанид амьдардаг байхад маань ээж, аав хоёр манайд ирсэн юм. Энэ үеэр намайг Японд тоглохыг урьсан. Тэр тоглолтод бас морин хуур тоглодог япон хүүхэнтэй хамт тоглохыг гуйсан юм. Би тэгэхэд морин хууртай тоглож үзээгүй байсан. “Яана аа, би юу тоглох юм бэ” гэсэн чинь Таны аавын “Зулай цагаан Алтай”, япончуудын дуртай бас нэг зохиол байгаа гэсэн. Аавд “Таны Зулай цагаан Алтай”-г Японд тоглож өгөөч гэж байна, клавир нь байгаа юу гэсэн чинь аав “Юухэн байх вэ, аав нь нэг өдрийн дотор л охиндоо зориулаад бичээд өгнө” гэсэн юм. Орой нь аав “Май, миний хүү” гэсэн. Зохиолоо хэвлээд, и-мэйлээр явуулаад, нөгөө хүүхэнтэйгээ Японд тоглосон. Аав тэрийг бичиж байхдаа өөрөө дуулаад, охиноо тоглоход яаж эвтэйхэн байлгах вэ гэсэн хувилбаруудыг хийгээд байгаа юм. Намайг дуудаад “Ингээд бичвэл ямар байна, нэг тоглоодох доо” гэдэг. Төгөлдөр хуурын зохиолуудаа иймэрхүү л маягтай бичдэг байсан.
–Ч.Сангидоржийн ”Монгол далай” гээд Хөвсгөл нуурын тухай дууг нь хүмүүс мэднэ. Энэ дууг Ц.Балдорж сэтгүүлчийн “Далай ээж цаазын тавцанд” нийтлэлийг уншаад, эмзэглэж бичсэн гэдэг. Уран бүтээлч хүн өөрийн бүтээлээрээ дамжуулж тэмцэж, өөрийгөө илэрхийлдэг юм байна гэж бодогдсон?
-Тэр дууг бичиж байхад би Москвад сурч байсан. Аав маань их тэмцэгч хүн байсан. Хурц характертай. Аавыг мэддэг хүмүүс түүнд их хайртай. Их хүнлэг. Гомдоовол гомдол нь удаан тайлагддаг. Гэхдээ цайлган хүн байсан.
–Та бас аав шигээ эмоцитой гэж ярьсан байна лээ. Та гунигласан, баярласан үедээ төгөлдөр хуураа л тоглодог уу?
-Аавын зан ааш надад явж байдаг гэдгийг сүүлд мэдэрсэн. Хөгжмийн зохиолч Б.Бямбабаяр, Н.Халиуны хүүхэд миний хичээлд явдаг. Тэд намайг “Яг Сангиа багш” гэдэг юм. Ээж хүртэл “Эвий, миний охин хаалга нүдэж байгаа нь хүртэл яг аав” гэдэг. Том охин нь болоод ч тэр үү “Аавын шар охин” гэдэг нэртэй байсан. Ээж нар хүүдээ, аавууд охиддоо илүү байдаг шүү дээ. Аав маань охидоо их хайрладаг, санаа зовдог байсан.
–Та ихэр охин дүүтэй. Ихэрцэцэг, Ижилцэцэг хоёрыг загвар өмсөгч гэдгээр нь хүмүүс мэддэг байсан. Ихрүүд одоо хаана явна вэ?
– Манай хоёр дүү нэг нь Америкт, нөгөө нь Испанид амьдарч байгаа.
–Бүх л мэргэжлийн төгөлдөр хуурчид сонгодог зохиол тоглож байгаа. Яг адилхан зохиол тоглоход монгол төгөлдөр хуурчийн мэдрэмж бусдаас өөр сонсогдох болов уу?
-Хүн багшийгаа дуурайдаг гэж ярьдаг. Би багшийнхаа 90 насны ойд зориулж А.Скрябиныг тоглосон юм. Багш маань А.Скрябиныг тоглосон ЗХУ, дэлхийн анхны эмэгтэй байхгүй юу. 50 настайдаа А.Н.Скрябины бүх төгөлдөр хуурын зохиолыг тоглосон хүн байгаа юм. Би багшийгаа 64 настай байхад ангид нь ороод, 89 хүртэл нь багштайгаа хамт явсан. Тоглолтыг маань үзэгчид их гоё хүлээж авсан л даа. Оросууд багшийн тоглолтын манерыг хүртэл сайн мэддэг. Дараа нь олон хүн “Та багш шигээ тоглохгүй, Скрябиныг өөр маягаар тоглож байна” гэсэн юм. Скрябиныг би багш шигээ бус өөрийнхөө мэдрэмжээр, монгол хүний тархи, сэтгэхүйгээр тоглож байгаа юм. Хөгжимчид хоорондоо хэзээ ч адилхан тоглохгүй. Тэр байтугай нэг хүн нэг зохиолыг арав тоглоход огт өөр байдаг. Тэр өдрийн од гэж ярьдаг. Тэр өдрийн мэдрэмж нь өөр өөр явдаг.
–Та өсвөр насандаа Москвад сурахаар явсан. Дараа нь Испанид олон жил амьдарсан. Таныг дэлхийн иргэн гэж болох байх?
-Тийм ээ, гэхдээ би дэлхийн иргэн биш, хөгжмийн иргэн л дээ. Эмч нар ч бас адилхан. Эмчийг монгол эмч, орос эмч гэж ялгадаггүй. Ерөөсөө л хүний эмч байхгүй юу. Би бол хөгжимчин л хүн. Дэлхийн хөгжимчин байж магадгүй. Бидний мэргэжил бол адилхан. Харин тоглолт бол өөр.
–Олон жилийн дараа Монголдоо ирж амьдрахад дасан зохицоход хэцүү байв уу. Ялангуяа таны нөхөр испани хүн, Монголд дасахад амаргүй байсан болов уу?
-Хэцүү байлгүй яах вэ. Гадаад хүн байтугай олон жил гадаадад амьдарч байгаад ирсэн монголчуудад хүртэл амаргүй байдаг шүү дээ. Муу аав минь өөд болоод, 2012 онд ирээд буцаж чадаагүй. Яаж ээжийг ганцааранг нь үлдээх вэ гээд. Хэдэн жилдээ үлдье дээ. Ээжийнхээ нулимсыг хаттал байя гэж шийдсэн юм. Тэр үед Г.Эрдэнэбат захирал намайг дуудаад та сургуульд ажиллаач гэсэн юм. Эхэндээ би Улаанбаатарыг мэднэ гэж бодож байсан л даа. Яг цагаа тулахаар бас мартсан л байдаг юм билээ. Москвад арван жил сураад, цаашаа Испанид 23 жил амьдарсан. Гэхдээ завсар нь мэдээж эх орондоо ирдэг л байсан. Испанид өвөл болдоггүй. Хувцсаа тохируулахаас авахуулаад жаахан хүндрэлтэй байсан. Улаанбаатар аймаар хөгжсөн, би 1981 онд явсан. Тэр үеийн дэлгүүр байхгүй. Ганцхан Их дэлгүүр л үлдсэн. Тэр нь ч бас өөр болсон. Нэг удаа шөнө хичээл тараад, таксинаас буугаад гэрээ олохгүй төөрсөн. Хоёр талдаа зөндөө байшин барьчихсан. Нөгөө нэг нүхээ олдоггүй. Хаагуур нь ордог билээ гээд. Ээж рүү утасдаж, ээж гарч ирж намайг тосч авсан удаатай. Тиймэрхүү хөгтэй явдлууд бий. Манай нөхөр “Би Орост байсан, тамирчин, халуун цустай испани хүн” гэж хөөрөөд, өвлийн хүйтэнд өмд давхарлаж өмсөхгүй дан жийнстэй яваад байсан.
Дээр үед бид ноосон өмд давхарлаж өмсдөг байсан. Одоо бол гайгүй ш дээ гээд би бас нимгэн явсан чинь даараад, ээжид загнуулж, шавь нарын маань ээж, аав хүртэл “Багш аа, та ингэж явж болохгүй шүү дээ” гэсэн. Сүүлдээ хоёулаа дулаалж явдаг болсон. Гадаад найз нартаа энэ түүхээ бас ярьдаг шүү дээ. (инээв) Одоо бол дажгүй. Манай хүн Монголд их дуртай. Энэ зун монгол, испани найз нартайгаа дөрвүүлээ Баян-Өлгий явахаар төлөвлөсөн байсан. Ковидоос болоод байдал хэцүү болж байна. Ажлаа хийлгүй яах вэ, ковид гарсан гээд хамаг юмаа зогсоогоод, хаалга үүдээ цоожлоод байвал хэцүү. Амьдрал үргэлжилнэ. Дэглэм журмаа сайн бариад явбал даваад гарах юм шиг санагдаж байна.
–Та ерээд оны эхээр Москвагийн Чайковскийн нэрэмжит консерватор төгссөн. Тэр үед Монголд амьдрал ороо бусгаа байсан. Эх орондоо ирэх талаар бодсон уу?
– Монголдоо ирж амьдаръя гэж бодож байсан. Москвад биднийг хариуцдаг байсан багш намайг нэг өдөр дуудаад, “Монголд СУИС байгуулж байна. Сургуулиа төгсөхөөр чинь энэ сургуульд чамайг хамгийн түрүүнд багшаар авна” гэсэн. Тэр үед ингээд би их сургуулийн багш болох нь гэж баярлаж байсан. Миний хувь заяа өөрөөр эргэсэн л дээ. Аав, ээжтэйгээ зөвлөлдсөн. Аав намайг зоригжуулсан юм. “Охин минь, эх орон бол хэзээ ч зугтахгүй. Төгөлдөр хуурч болчихоод, ийм сайхан формтой байгаа дээрээ Европоор тоглолт хий, дэлхийг тойр. Одоо Монголд маш хэцүү байна. Чиний тоглолтыг хэн ч сонсохгүй” гэсэн. Тэгээд би нөхрөө дагаад Испани руу явсан даа. Миний тоглолт үнэхээр тэндээс эхэлсэн. Аавын минь мөрөөдөл тэнд биелсэн юм. Испанид байхдаа сургууль нээсэн ч бага цагаар багшилж, илүү их тоглож байсан.
–Монголчууд “Цол дагаж бяр нэмнэ” гэж ярьдаг. Гавьяат жүжигчин болсны дараа танд өөр мэдрэмж төрсөн үү?
-Миний амьдралд өөрчлөлт гараагүй. Монголд ирээд гавьяат гэдэг цол чухал юм байна гэж ойлгосон. Би яагаад ч юм аавыгаа гавьяат л гэж боддог байсан, багшийгаа гавьяат л гэж боддог байсан. Намайг манай сургууль, бас СУИС, Урлагийн холбоо тодорхойлсон. Гавьяат цол авсандаа үнэхээр баяртай байгаа. Хийдэг ажлаа хийгээд урагшаа явна. Өөртэйгөө ч ажиллана, хүүхдүүдтэйгээ ч ажиллана. Аавынхаа нэрэмжит тэмцээнийг 2022 оны гурав, дөрөвдүгээр сард хийнэ.
Манай сургуулийн төлөвлөгөөнд орчихсон байгаа. “Монгол ардын дууг төгөлдөр хуур дээр хэн сайн тоглох вэ” хоёрдугаар тэмцээнээ хийнэ. Анх аавын 80 насны ойд зориулж зохион байгуулсан юм. Ээж маань их баярласан. Боловсролын яам дэмжсэн. Манай сургуулийн багш, хүүхдүүд идэвхтэй оролцож, сайхан болсон. Цаашдаа Монгол туургатны тэмцээн болгочих юмсан гэсэн мөрөөдөлтэй яваа.
–Таныг мөрөөдөлдөө хүрсэн болов уу гэж бодож байна. Гэхдээ л нас насанд хүний мөрөөдөл өөрчлөгдөж байдаг даа?
-Яах вэ, залуу хүний мөрөөдөл өөр. Би чинь дунд зэргийн залуу хүн шүү дээ. (инээв) Одоо цаг сайхан болжээ. Хөгшин ээж маань миний насан дээр ямар хүн байлаа гэж бодохоор хөгжилтэй. Дараа дараагийн үе маань бүүр хөгширдөггүй хүмүүс байх болов уу. Одоо би уран бүтээлдээ анхаарч байгаа. Яагаад гэвэл маш олон цагийг сурган хүмүүжүүлэхэд зарцуулж байгаа. Хөгжимд хандах хандлагаар дамжуулаад, шавь нараа зөв хүн болгох тал дээр ажиллаж байгаа. Шинэ уран бүтээл хийж, мэргэжил дээшлүүлэх тухай бодож яваа. Өөртэйгөө байнга ажиллаж, мэдлэг боловсролоо дээшлүүлэх нь эрүүл мэндэд маань ч тустай. Байнга тархиа ажиллуулж байвал эрт хөгшрөхгүй, зөнөхгүй. Тийм учраас би амралт гэдэг үгэнд дургүй. Улаанбаатарт “Саяа ба найзууд” тоглолтоо үргэлжлүүлнэ гэж бодож байгаа. Ковидтой үед найзууд маань ирэхгүй. Шавь, багш нартайгаа л хамтрах байх. Сайхан цаг ирэхээр “Монголын төгөлдөр хуурч” гэдэг тодотголоо зүүгээд, гадаадад тоглолтоо үргэлжлүүлнэ. Надад ийм л мөрөөдөл байдаг юм.
–Та бүсгүй хүний хувьд өөртөө хэр их цаг гаргадаг вэ. Гоё сайхнаараа тайзан дээрээ гялалзахын тулд хичээл зүтгэл гаргадаг биз?
-Би чинь хар, цагаан хүн шүү дээ. Завгүй үедээ өөрийгөө хаячихдаг. Юун толинд харах. Нэг мэдсэн чинь хоёр хоног нүүрэндээ тос түрхээгүй явж байдаг. Ажил дээрээ очих, найзуудтайгаа уулзахаараа “Нүүрээ угааж, нөгөө хувцсаа өмсөөд” гэнэт цэцэг шиг болоод явна. Зарим хүн бүр цочоод “Хөөх, чи чинь ямар гоё болдог юм бэ” гэдэг. “Харин тийм ээ” гээд л явна. Амьдрал тийм л алаг байдаг. Миний ийм занг ээж зэмлэдэг юм. Миний хувьд номер нэг юм ажил мэргэжил, дараа нь миний гэр бүл, үзэсгэлэнтэй байх нь дараагийн асуудал.
–Хүүхдээ амжилтад хүргэхийн тулд урлагийн боловсролтой, хөгжим, уран зураг ойлгодог болгох нь чухал гэдэг. Ер нь хөгжим хүнд юу өгдөг вэ?
-Хөгжмөөр дамжуулж сахилга батад суралцдаг. Япон, Солонгос, Хятадыг хар даа. Ковидыг яаж сахилга баттай даван туулж байна вэ. Хятадад төгөлдөр хуураар хичээллэдэггүй хүүхэд гэж байдаггүй. Хятадад олон удаа уригдсан. Солонгост бас уригдаж байсан. Японд бас очиж хичээл зааж байхад маш сахилга баттай улсууд юм байна гэж бодогдсон. Үүнийг би төгөлдөр хууртай холбож тайлбарлана. Одоо олон улсын цахим тэмцээнд Азиуд л орж байна шүү дээ. Азиуд хамгийн өндөр сахилга баттай байна. Миний шавь нар ч үүнд багтаж байгаа. Зөв ажил хийж байна гэж ойлгож байгаа.
–Ерөнхийлөгч шагнал гардуулж байхдаа “Танд баяр хүргэе” гэж хэлсэн нь танд их хөгтэй сонсогдсон гэсэн. Хөгжимчин болохоор хүний яриа, хоолойн өнгөнөөс ч хөг мэдэрдэг үү?
-Би баялаг үгээр биш ч тод ярьж байгаа биз. Би хүүхдүүддээ ч хэлдэг. “Тод, тодорхой тогло. Тэгвэл үзэгч чамайг ойлгоно” гэдэг. Х.Баттулга Ерөнхийлөгчийн үг надад хөгтэй сонсогдсон. Би сандраад, ганц тэр өгүүлбэрийг сонсоод хэл ч байхгүй, хөл ч байхгүй юм шиг болсон. Хөгжимчин хүний чих аймаар ажиллаж байгаа биз. Тайзан дээр ч бид бүх чимээг мэдэрч байдаг. Үзэгч шивгэнэж ярих нь сонсогдоно. Цүнхээ онгойлгох, чихэр идэх сонсогдоно. Хөлөө ачиж сууснаа солих нь мэдрэгдэнэ. Тэр байтугай өлмий дээрээ чимээгүй явж байгаа нь сонсогдоно. Аав, ээж хоёр тоглолт үзэж байхад нүдэнд аав, ээжийн дүр харагдаад байдаг. Таньдаг хүний царай харагдана. Тайзан дээр тэгж хүний бүх нерв онгойчихдог байхгүй юу. Хамгийн нервтэй үед анхаарал хамгийн их төвлөрдөг. Ийм үед туршлагагүй төгөлдөр хуурчид, хүүхдүүд сандарч алддаг. Жинхэнэ төгөлдөр хуурчид бол энэ бүхнийг тоохгүй, дүлий юм шиг болдог, энэ миний хэрэг биш гээд робот шиг болчихдог. Ийм ялгаатай.
–Робот гэснээс та мэргэжлийн төгөлдөр хуурч болох гээд өчнөөн хөдөлмөрлөж, 12 цаг хичээллэх үе ч байсан гэсэн. Робот хөгжимчнийг орлож чадах болов уу. Сүүлийн үед мэс заслыг хүртэл роботууд хийгээд байгаа шүү дээ?
-Сүүлийн үед залуус робот шиг тоглодог болчихсон. Яг техникээ дагаж байгаа юм. Гэхдээ би өнөөгийн залуусын тоглолтыг нэг их сонсох дуртай биш. Эхний нотноос нь авахуулаад мэдэгддэг юм. Би бол 1950-1980-аад оны бичлэгүүдэд их дуртай. Тэнд гайхамшигтай уран тоглолтууд сонсогддог. Тэр бүхэн надад түлхэц болж өгдөг. Миний багшийн хэлээд байсан сургамж тэнд явдаг. Хааяа багшийнхаа тоглолтыг сонсдог. 1930-аад оны пянзны бичлэгүүд ч байдаг. Тэр үед гэрийн хөгжим дээр тоглож бичүүлдэг байсан шүү дээ.
Тэгэхэд тэгж мундаг тоглож байгаа юм. Гэхдээ жижиг сажиг алдаа байдаг. Яах вэ, уучилж болдог алдаанууд байдаг. Чиний гол тоглолт үзэгчдэд хүрсэн байвал дотор нь байгаа жижиг сажиг алдааг уучилж болдог. Өнөөгийн залуус яг робот шиг болсон, цэв цэвэрхэн, ямар ч толбогүй тоглодог. Зуун зуунаар яваад байгаа биз. Гэхдээ би XX зууны бүтээгдэхүүн л дээ. Би хүүхдүүдээ харин XXI зууныхаар хүмүүжүүлэх дуртай. Нийгмээ дагах ёстой.