С.Лочин: Империализмын хэл сураад яах юм, эзнийхээ хэл мэддэг нохой байя гэснээс болж донго хүртэж байлаа

Түрүүч нь №99,100 (6200,6201) дугаарт

Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, эрдэмтэн зохиолч, С.Лочинтой хөөрөлдлөө.

---

-Та шавь олонтой юу?

-Дэд эрдэмтэн болсон 1981 оноос хойш ажлынхаа хажуугаар багшилж байлаа. Одоо тэтгэврийн өвгөн ч гэсэн багшилсаар, хичээл заалгасан шавь нар маань жилээс жилд нэмэгдсээр мянгаар тогтохгүй байх. Эрдмийн ажлын шавь нарын тухайд гэхэд хэд хэдэн шавь бий. Юуны түрүүн гавьяат тамирчин Доржсүрэнгийн охин, доктор Болормаа, Чулууны Жаргалсайхан гээд эрдэмтэн шавь хэд буй. Уран бүтээлчийн хувьд шавь гэдэг их л төвөгтэй асуудал шүү. Нэг биш хүн намайг багш гэдэг л юм. Үнэн худлыг нь мэдэхгүй. Тэд хожим өөрсдөө хэлнэ биз ээ.

-Өнөөдрийн сэтгүүл зүйн талаар санаа бодлыг чинь сонсмоор байна. Сэтгүүлзүй хэр хөгжиж байна?

-Миний залуу цагийнхаас өнөөгийн сэтгүүл зүй ихэд өөрчлөгдөн хөгжиж байна. Үүнийг үгүйсгэх нь нүгэл болно. Манай өнөөдрийн сэтгүүлчдийн бичлэгийн арга барил, уран чадвар ч их хөгжиж орчин үетэйгээ хамт урагшилж байна.

Санхүүгийн хувьд хэнээс ч хараат биш байх хэрэгтэй. Дэлхий ийм л жишигтэй байдаг. Өнөөдөр Монголд санхүүгийн хувьд хөл дээрээ босчихсон хэвлэл танай сониноос өөр байна уу. Ж.Мягмарсүрэн “Ардын эрх”-ээс өрх тусгаарлан “Өдрийн сонин”-ыг өнөөг хүртэл нэр төртэй авч яваа учраас би “Өдрийн сонин”-ыг тогтмол захиалан уншдаг. Үнэмшихгүй байгаа бол Холбооны 24дүгээр салбарт очоод шалгаарай. (хоёул инээлдэв. сур)

-Үзэг нэгтэй сэтгүүлчдийнхээ талаар хэлэх юм алга уу?

-Хамгийн хатуу асуулт байна даа. Архичид найз архичдаа “Хундага нэгтэн” гэдэг шиг “үзэг нэгтэй” гэж болохуйц залуу сэтгүүлчид намайг мэддэггүй ч гэсэн ходоод хагаравч тогоон дотроо байдаг гэдэг шигээр нэр заалгүй ерөнхий зүйл хэлээд өнгөрье. Цөөнгүй сэтгүүлчид өөрийнхөө биш бусдын амаар дуугарч, бусармаг явдалтнуудыг хаацайлж, тэдэнд худалдагджээ. Ийм сэтгүүлчдийг шууд буруутгах хэцүү. Тэд цалин гэж санаа зовмоор юм авдаг шүү дээ. Баян сэтгүүлч энэ Монголд байдаг юм уу. Байдаг бол хуруу дарам цөөхөн биз. Сэтгүүлчид маань ядуу учраас л мөнгөтэй хүмүүсийн аманд багтаж байна. Нөгөө талаар энэ нь өнөөгийн нийгэмтэй холбогдоод явчихаж байгаа юм. Соц нийгмийн үед сэтгүүлзүйд үзэл суртлын цензур ноёрхож байсан бол өнөөдрийн сэтгүүл зүйд мөнгөний цензур ноёрхлоо тогтоочихоод байгааг харахгүй, мэдрэхгүй байхын арга алга. Энэ талаар би “Хэвлэлийн цензурын мөрөөр бэдэрхүй” гэдэг ном бичиж 2014 онд хэвлүүлсэн.

-Хэвлэлд анхны мэдээ, сурвалжлагаа хэзээ нийтлүүлэв?

-Жаран тав билүү, жаран зургаан онд Л.Содов зохиолч “Улаан од” сонины хариуцлагатай нарийн бичгийн дарга байхдаа Налайхад ирэхэд нь “Уулын хаан” гэсэн нэртэй бяцхан зүйл бичиж өгч “Улаан од” сонинд нийтлүүлсэн минь юм уу даа. Мөн энэ үеэс “Хөдөлмөр” сонинд юм юм л бичиж нийтлүүлж байлаа.

-Сонинд нийтлүүлсэн зүйлсээ тоолж байв уу?

-Зарим хүмүүсийн бичсэнээр бол мянга гаруй зүйл нийтүүүлсэн гэсэн байсан. Ямартаа ч мянгаас дутахгүй.

-Сэтгүүлчдийн байгууллагаас нийтэлж буй “Монголын шилдэг нийтлэл” 99 ботийн хоёр боть нь таны нийтлэлүүдээр бүтсэн. Ямар арын хаалгаар хоёр боть болгочихов?

-Хоёр ботийг нь эзлээгүй шүү. Даланнэгдүгээр боть гэж ганцхан боть л “миний юм”. Энэ боть дотроо хоёр дэвтэртэй. Энэ хоёр маань “Нүгэл нь нүдээрээ гоожсон ээдрээт цагийн сурвалжлага” гэсэн ерөнхий нэртэй, нэгдүгээрт нь 88 зүйл, хоёрдугаарт нь 73 зүйл багтсан. Сэтгүүл зүйн төрөл зүйлээр бичсэн зүйлсээ нэлээд шигшиж байж л оруулсан ухаантай.

-Залуу сэтгүүлчдэд зориулсан нэг ном бичсэн сураг байсан?

-“Сонины нийтлэл дэх алдаа ташаарлын тухай. Шинэхэн цагийн нийтлэлээр үлгэрлэбэсү” гэдэг нэг зүйлийг 2014 онд цензурын тухай номтойгоо нэг хавтсанд боогоод хэвлүүлсэн юм. Хоёр өөр сэдэвтэй номыг нэг хавтсанд “өлгийдсөн”-ий учир нь маш энгийн. Кино урлагийн дээд сургууль нийтлэлийн тухай номыг минь ивээн тэтгэсэн учир мөнгө төгрөггүй ядмаг би бяцхан заль гаргаад цензурын тухай номоо араас нь “наачихсан”.

-Зохиолч хүн ямар төөргөөр сэтгүүлчийн ажилд этэгдчихэв. Яаж яваад Нацагдорж судлаач болчихов?

-Төрсөн өдрийн төөрөг, гарсан өдрийн гариг л хөтөлсөн юм болов уу. Анх эхлээд “Учиртай гурван толгой” зохиолыг маш анхааралтай уншсан чинь ядмаг миний сэтгэлд багтахааргүй авцалдаагүй зүйлс олон тааралдав. Үүнийг тайлбарлахын тулд урьд өмнийн ганц түүх сөхөх хэрэгтэй юм. Христийн ертөнцөд Библи судрыг хэсүүлч номлогчид өөр өөрийнхөөрөө тогтоож аван бусдад сурталчилдаг болсноос жинхэнэ Библийг гуйвуулж олон хувилбар бий болсон тул нэг мөрд оруулах үүднээс мянган жилийн өмнө Библи судрын “канонический текст” гэдгийг бий болгож, тэр нь яван явсаар зохиолчийн нэг зохиолын олон бичвэрийг харьцуулан судалж, жинхэнэ бичвэрийг тогтоодог “текстология” гэдэг салбар ухаан буй болсон түүхийг би гадарладаг байсан учраас, Хэл зохиолын хүрээлэн дээр очиж Нацагдоржийн гар бичвэрийг алдаа гажигтай хэвлүүлснийг өөрийн нүдээр үзсэнээр текстологийн ухааныг гүнзгийрүүлэн судалж эрдэм судлалын замд орсон юм. Хэд хэдэн эрдэмтэн намайг Монголын шинжлэх ухаанд бичвэр судлалыг анх бий болгосон гэж бичсэн байдаг юм шүү.

-Текстологийн ухаан манайд хэр хөгжиж байна. “Текстология” гэдгийг өөрөө орчуулж хэрэглэсэн байсан байх аа?

-Би орчуулж сүйд болсон юм байхгүй. Махчлаад буулгачихсан юм. “Бичвэр судлал” гээд байгаа маань уг үгийн утгаа илэрхийлж чадаад байгаа юм. Ямарч гэсэн “Эх бичиг” гэдгээс дээрдсэн. Бичвэр судлал хөгжсөн юм алга. “Эх бичгийн судлал” гэдэг буруу нэр томьёоноосоо ч салж чадаагүй л байна. Эх бичвэр, гар бичвэр, ноорог бичвэр, хар бичвэр, цагаан бичвэр, зассан бичвэр, зассаныг зассан бичвэр гээд олон янзын бичвэр байдаг бөгөөөд тэд чинь хоорондоо ялгавартай, тус тусдаа ойлголт. Эдгээрийг “эх бичиг” гэж ерөнхийлж ойлгоод байна. Өнөөдөр манай мэргэшлийн их дээд сургуулиудад бичвэр судлалын хичээл ордоггүй нь фундаментгүй хорь гучин давхар байшин барьж байгаатай адил. Яагаад гэвэл судалгааныхаа объект болсон бичвэрээ эхлээд алдаа мадаггүй болгож зөв тогтоочихоод, зөв бичвэр дээрээ ажилладаг нь нийт судлаачдын жишиг болсон зүйл. Гэтэл манайд жинхэнэ бичвэрийг тогтоогоогүй байхдаа “судалж” эхэлдэг тул манайхны ихэнх судалгаа уг судалж буй зохиолынхоо талаар элдэв буруу зөрүү дүгнэлт, үнэлэмж гаргадаг, эсвэл уг зохиолын “тухай” зүйл л бичихээс өөр замгүй болдог. Манайхны “судалгаа” гэж нэрлээд байгаа зүйлс бол ихэнх нь цаасыг дахин боловсруулдаг үйлдвэрийн “түүхий эд” буюу маклатур болох ёстой барак юм шүү. Их, дээд сургуулиудад “Эх бичиг” гэнэ үү нэг хичээл ордог юм гэсэн. Тэр нь бараг л уйгур-монголжин бичиг заасаар өнгөрдөг гэж би ойлгосон. Харин зохиолч Лувсандамбын Дашням маань юм юм мэддэг хүн учраас “Монгол мэдлэгийн их сургууль”-даа бичвэр судлалын хичээлийг оруулдаг байсан юм шүү.

-Эрдэм шинжилгээний номнууд ч тамтаггүй олныг гаргаа даа?

-Эрдмийн хуралд тавьсан илтгэл, эрдмийн болон бусад хэвлэлүүдэд нийтлэгдсэн өгүүллүүдийнхээ тоог мэдэхгүй. Бие даасан ном, ганц сэдэвт бүтээлүүд гэвэл бас л цөөн биш тоо гарна. “Бичвэр судлал” гэдэг номоо 1986 онд хэвлүүлсэн минь Монголдоо л анхных болсон юм даг. Түүнийгээ баяжуулаад бичвэр судлалын талаарх өөрийн бодлоо бараг цөмийг багтаан “Бичвэр судлалын үндэс” гэдэг томоохон номоо хэвлүүлсэн. “Д.Нацагдоржийн зохиолын эх бичгийн судлалын асуудал”, “Дашдоржийн Нацагдорж”, “Цэндийн Дамдинсүрэн”, “Жамсраны Цэвээн” номуудыг минь Баабарын “NEPKO”-д хэвлэсэн. “Хорьдугаар зууны Монголын журамлагдсан уран зохиол”, “Оросын уран зохиолын цоохор тэмдэглэл”, “Монголын үнэн гуйвсан түүхийн товчоон”, “Хэвлэлийн цензүүрийн мөрөөр бэдрэхүй”, “Юндэн дурласан уу, Нансалмаа хардсан уу болон бас бусын тухай”, “Шар тууж”-ийн түүхэн тойм” гэдэг бүтээлүүд бий. ШУА-иас эрхлэн “Монголын шинжлэх ухаан” 108 ботийн зарим бүтээлийг бие дааж, мөн бусад эрдэмтэдтэй хамтран бичсэн. Тухайлбал “Монголын орчин үеийн уран зохиол судлал”-ыг бие даан бичлээ. Академич Х.Сампилдэндэв, доктор Л.Хүрэлбаатартай хамтарч “Монголын уран зохиол судлал”, академич Д.Цэрэнсодном, доктор Д.Наранцэцэг нартай хамтарч “Монгол утга зохиолын бичвэр судлал” гэсэн судалгааны бүтээлүүд хийсэн. Хэл зохиолын хүрээлэнгээс эрхлэн гаргаж буй “Монгол зохиолч” цувралд найман хүний уран бүтээлийн тухай товхимол бичсэн. Иран дахь Ил хаант Монгол Улсын хаадын тухай гурван дэвтэр, Орос дахь Алтан ордны улсын хаадын тухай нэг дэвтэр зохиол бичиж шинэ мянганы эхээр хэвлүүлж байсан минь монгол зохиогчтой бараг анхны ном байх. Ингээд тоолбол хэд хэдэн ном цаана нь бий.

-Шинээр эрдэм судлалын ямар бүтээл хийж байна?

-Төлөвлөсөн зүйлс бий. Жишээлэхэд, Монголын зохиолчид маань дэлхийн болоод Орос-Зөвлөлт-Оросын уран зохиолоос хэрхэн хуулбарлаж, хулгайлж ирсэн “туршлага”-ыг илчилсэн юм хийх бодол буй. Манай Говь-Алтай аймаг чинь уран бүтээлчид зохиолчдоороо халгиж цалгисан газар. Ямар сайндаа би нэг хурал дээр Говь-Алтай гурван гайгүй зохиолчтой, гучин муу зохиолчтой гээд хэлчихсэн чинь “гучин муу”-д багтах гэсэн хүмүүс хэл ам хийгээд Говь-Алтай чинь Ч.Лодойдамба, Л.Түдэв, М.Цэдэндож гэсэн гурван гайгүй (сайн биш шүү гэж онцлов.сур), С.Пүрэв, С.Лочин, Ж.Гал, Т.Юмсүрэн, Ш.Шажинбат, Д.Норов гээд гурван зуун муу зохиолчтой гэж залруулахад хүрч байх билээ дээ. Манай нутгаас алдарт дуучин Поврон, хосгүй авьяаст “Марзан” хэмээгдэх Шарав, за тэгээд Цэдэнбалыг чичрүүлдэг байсан Цогт-Очирын Лоохууз, мэдлэгийн далай-Пунцагийн Жасрай гээд тоочвол ижилгүй алдартнууд олон доо олон. Лодойдамба гуайн тухай нэг ном бичихээр бодож материалаа цуглуулж бараг дуусаад байна. “ Хундага нэгтэй” анд М.Цэдэндоржийнхоо тухай нэг номыг шүүдэглэсэн. Би М.Ц-гийн талаар одоохондоо хэн ч мэдэхгүй зарим зүйлсийг мэддэг, өөрөө оролцож байсныгаа “юм” болгох хэтийн санаа бий.

-Хэвлүүлж амжаагүй ч бэлэн болчихсон ном байна уу?

-Байлгүй яах вэ дээ. Хийсэн юмаа мөнгөнд баригдаад хэвлүүлж чадахгүйн зовлон байх юм. Бичиж дуусаад хэдэн жил болсон ч гэлээ хэвлүүлж чадаагүй юмс бий бий. Чингис хааны тухай аман зохиолд байдгаас эхлээд өнөөгийхний бичсэн зүйлсийн талаар “Чингис хааны дүрийн хувьсал. ХIII-ХХ зуун” гэсэн томоохон ном бэлэн байна. Орчин үеийн уран зохиолын туужийг задлан шинжилсэн “Монгол туужис” ном бэлэн байна. Бас “Өөрийгөө өрөөлийн өчлөөр өөнтөглөбэсү, өмөөрбэсү”. “Магтаал матаасын ойллого” гэдэг хэдэн зуун хуудас номыг шавь Д.Болормаа минь ихээхэн цаг заваа үрж байж, бэлтгэж бэлэн болгосон. Энэ бол миний өөрийн бичсэн зүйлс биш, харин бусад хүмүүс миний тухай бичсэн зүйлс. 1975 оноос эхлэн намайг харааж зүхэж байсан бүхнийг оруулсан ном.

-Өөрийг чинь элдвээр л хэлсэн байдаг. Хэрхэн хүлээж авдаг вэ?

-Өөрийгөө цагаатгаад “жингэр нохой хуцаж л байг. Жингийн цуваа явдгаараа л явна” гээд улиг болсон үгээр хариулахад амархан л байна. Гэвч “А” үсэг мэддэггүй хэрнээ “А-гаас Я” хүртэл мэддэг гэж боддог тэр хүмүүсийг өрөвддөг. Тоотой хэдхэн улангасагч л цаана нь байгаа юм. Бурхан л биеэрээ буугаад ирээгүй болохоор энэ тоост хорвоод “Бурхан-хүн” гэсэн юм байдаггүй. Тэр “Бурхан-хүн” чинь хүндрэхдээ сүрчиг сэнгэнүүлдэггүй, бидэн шиг л үмхий ялгадас гаргадаг даа. За энэ сэдвийг орхиё. Харин С.Пүрэв минь надад зориулж

“Энэ төрдөө элэг дотно явсаар

Эсэргүүн нэр зүүсэн байх юм.

Элдэв нэгэнд хавцар болоогүй

Энгийн араншин буруудсан байх юм.

Зөн зоргоороо бэдэрсэн дорд хүн

Зөв нь буруудахын алийг гэхэв.

Тэргүүн гудайж элгээ эвхэлгүй

Түвшин явбал жаргал чинь тэр.

Хэлсэн үг, хийсэн нүгэлгүй

Хээ шаагүй энэ бодь санваартан

Алдар нэрээрээ амьтан хооллож

Амьд л явж байвал болоо, эрхэм ээ” хэмээн Гачууртдаа 2014 онд бичсэн байна лээ. Намайг нэвт мэддэг, ойлгодог хүн л ингэж бичнэ дээ.

-Таны орчуулгын бүтээлүүд одноос ч олшроо байлгүй?

-Нийгэм улс төр, уран зохиол, танин мэдэхүйн 18 ном орчуулсан нэр зүүж халтуурдсан ухаантай. Би “имперализмын хэл” сураагүй хүн. Орос хэлнээс л орчуулсан нэр зүүж оронцоглосон ном нэлээд бий дээ. Би нэг ном халтуурдаад тун зав зай муутай байсан чинь англи хэлний дугуйланд суу гэхээр нь “Империализмын хэл сураад яах юм, эзнийхээ хэл мэддэг нохой байя” гээд хэлчихсэнээс болоод бөөн хэл ам дэгдэж намын үүрийн хурлаар орж донго авч байж салсан юм. ЗХУ-д гардаг байсан “Сод хүмүүсийн амьдрал” цувралаар гарсан “Эрнесто Че Гевара”, “Сальвадор Альенда”, Лениний шагналт зохиолч Й.Авижюсын “Орох орон ч үгүй” роман, И.С.Тургеневийн “Хаврын цасны ус” тууж, Е.Мезенцевийн “Гайхамшигийн нэвтэрхий толь” гээд олон юм бий. Завсар зайндаа алдарт А.А.Ахматова, түүний нөхөр болж байсан Н.С.Гумилёв, золгүй заяанд төрсөн М.Цветаева нарын шүлгүүдээс ч “халтуурдсан”. Өмнөх үед тооцдог байснаар 200 илүү хэвлэлийн хуудас элдэв юм бий.

-Та яаж яваад орос хэлийг сайн сурсан юм бэ. Таныг орос хэлэнд маш сайн гэж Л.Дашням зэрэг хүн бичсэнийг уншиж байлаа?

-Чёрт гэдгийг “чооорт” гэж гурван “о”-той бичихгүй л хэмжээний хүн дээ. Намайг Говь-Алтай аймгийн Тонхил сумын дунд сургуулийн зургадугаар ангид сурч байхад “Орос хэлний” гэдгээр нь мэддэг С.Галсан багш манай сургуульд багшаар ирж, манай ангийн багш болж байсан юм. Сэрээнэнгийн Галсан багш л орос хэл гадарлах суурийг тавьсан. Аймгийн төвийн дунд сургуулийн есдүгээр ангид байхад УБДС-ийг тэр жил төгссөн Л.Түдэв багш аймагтаа багшаар ирж бидэнд орос хэлний хичээл заахдаа хичээл дээр нэг ч монгол үг хэлэхгүйгээр оросоор ярьдаг байсан. Энэ хоёр буянтай багшийн ачаар орос хэлний суурь мэдлэгийг ганцхан би ч биш, манай ангийнхан овоо эзэмшсэн. Орос хэлний дөртэй гэдгээ Москвад хоёр жил болохдоо л ойлгосон доо. Тэнд л би дэлхийн болон Оросын сонгодгуудын бүтээлийг бараг цөмийг нь оросоор уншсан даа.

-Та КУДС-д олон жил багшилж байна уу?

-КУДС-ийг анх байгуулагдсан 1997 оноос хойш багшилжээ. Жамбын Солонго захирлын үед л энэ сургууль хөл дээрээ зогссон юм шүү. Манай сургуулиас нэртэй уран бүтээлчид цөөнгүй төрж гарсан. Энэ сургуульд ардын жүжигчин Цэрэндагва, Мэндбаяр, Б.Мөнхдорж, зураач П.Цогзол, О.Мягмар, алдарт найруулагч Б.Сумхүү гээд шилдэг уран бүтээлчид багшилж байлаа. Одоо ардын жүжигчин Н.Сувд, Г.Жигжидсүрэн болон Ш.Ооёо, О.Лхагвамаа гээд туршлагатай уран бүтээлчид, манай сургуулийг төгссөн болон мэргэшлийн залуу багш нар багшилж байна.

-Багш хүн ямар байх ёстой вэ?

-Багш байхын тулд олон шалгуур давах хэрэгтэй. Юуны урьд багшийн мэдлэг тэргүүлэх байранд байх ойлгомжтой. Багш хүн байнга шинэ мэдлэгээр өөрийгөө цэнэглэж байх хэрэгтэй гэж боддог. Арван хэдэн жилийн өмнө уншсан лекцээ олон жил дараалан давтаад, үглээд байж болохгүй.

-Нас сүүдэр хэд хүрч байна даа?

-Насыг нь асуухаар ясыг нь хугал гэсэн үг байдаг юм. Энэ үг өнөө цагийн зарим эмэгтэйчүүдэд зориулагдсан мэт санагддаг. Гэхдээ энэ бол тэр эмэгтэйчүүдийн буруу биш. Монголчууд дээр цагаас захын тааралдсан хүн болгонд насаа хэлээд байдаггүй, эсвэл “өтөлдөг”, эсвэл “залуужиж” насаа нууцалдаг байсан юм. Хэл ам, хараал зүхлээс айсан хэрэг л дээ. Гэхдээ монголчууд шиг дэлхийд насаа зөв тоолдог үндэстэн байхгүй. Бусдууд чинь төрсөн өдрөөсөө эхэлж насаа тоолдог доо. Гэтэл монголчууд ганцаархнаа л эхийн хэвлийд бүрэлдэж эхэлснээсээ насаа тоолдог цорын ганц үндэстэн. Их мэдэгчид монголчуудын энэ тоолдог насыг “хий нас” гэх мэтээр донгоддог. Гэтэл энэ чинь хамгийн бодитой нас юм шүү дээ. Мөн чанартаа монголчуудын насаа тоолдог шиг үнэн юм алга. Бусдууд арван сартай буюу аль хэдийнэ нэг ойдоо хүрсэн “хөгшин” хүнийг “шинэ хүн” гэж үздэг нь тэнэг хэрэг. Одоо ч бид “дэлхийжээд” бусдын буруу ухаанаар насаа тоолдог болсон учир миний хэдэн настай гэж явдаг нь хэнд хэрэгтэй юм. Тэртэй тэргүй дэлхий даяараа насаа буруу тоолж байхад ганц би зөв тоолж гаргах гээд яах юм.

-Та аавынхаа тухай яриач!

-Миний эцэг Соном, намайг дагуулахгүй номтой хүн байсан юм. Өнөө цагт хүн бүр л номтой лам эцэгтэй байсан гэж алба юм шиг ярьдаг болсон байна. Миний эцэг Бадрангуйн Соном бага наснаасаа гуч гаруй жил Усан Зүйлийн хүрээнд шавилан сууж, чойрын ухаан, анагаахын ухаанд мэргэшсэн хүн байсан юм. Цөвүүн цагт уул хаданд ном судар, бурхан тахилаа хэд хэдэн удаа тавьсан ч гэлээ одоо манайд нэг авдар дүүрэн ном нь байна. Голдуу анагаахын чиглэлийнх гэсэн. Аав минь миний эхнэрт нэгэнтээ “Хүн чинь ажлаа хийчихээд ирдэг байхад манай Лочин гэртээ ажлаа үүрээд ирдэг хүн” гэж намайг гэрийн ажил хийдэггүй, харин бэр нь хамаг ажлыг ганцаараа хийж буйг өрөвдөн хэлсэн гэдэг. Ээж минь ганц бие эмэгтэйн ганц охин байв. Хөгшин бид хоёр үр хүүхэд, ач зээ нараараа бахархаад болж бүтэж л байна.