МЗЭ-ийн гишүүн, яруу найрагч, зохиолч С.Эрдэнэчимэг “Дэндүү гэгээн хайр”,”Хөлчүү цагаан хүсэл”, “Гэрэлт хайрын цэцэг”, “Хөх хун”, “Надад итгэ” зэрэг яруу найргийн түүврүүдтэй. Мөн Жорж Хиейргийн “Вильгельм” түүхэн роман, Луйза Хеигийн “Амьдрал бол гайхамшиг, сэтгэл зүйн романыг орчуулж, “Амьдралын дараачийн учрал”, “Тэнгэр уулын монгол цэрэг, “Ил хан Хүлэгү”, “Ил хан Өлзийт” зэрэг түүхэн романыг тус тус туурвисан авьяаслаг уран бүтээлч билээ. Түүхч хүний хувьд тэрээр ихэнх уран бүтээлийнхээ санааг гадаад дотоодоор аялж байх явцдаа олж авдаг гэсэн. Түүнтэй уулзаж сүүлийн үеийн уран бүтээлийнх нь талаар ярилцлаа.
-Таны олон сайхан уран бүтээлийг манай уншигчид мэднэ. Иймд хамгийн сүүлийн уран бүтээлийн сонин хачинаас тань сонирхох гэсэн юм?
-Сүүлийн роман маань Ил хаан Өлзийт. Өлзийт хаан бол Ил хаант улсын түүхэнд төдийгүй Монголын эзэнт гүрний түүхэнд оюун санааны асар үнэт өвийг бүтээж үлдээсэн алтан ургийн хаан. Чингис хааны хүү Тулуй, Тулуйн хүү Хүлэгү, Хүлэгү хааны хүү Абага, Абага хааны хүү Аргун, Аргун хааны хүү Өлзийт хаан юм.
-Ил хаант улсын анхны хаан Хүлэгү хаан уу?
-Тулуй хааны хүү Мөнх их хааны ор суусны дараа өөрийн төрсөн дүү нараа харьяат хязгаар нутаг руугаа илгээсэн. Дүү Хүлэгүг эзэнт гүрний эзэмшил бүхий өрнөд Ази руу илгээн тус хязгаарт хууль дүрэмд захирагдахаа больж хар тамхи хурц чинжаалын ирээр бүхнийг сүрдүүлж байсан уулын өвгөдийг даруулан шударга ёсыг сэргээхээр илгээсэн. Маш их зовлон бэрхшээлийг туулж их хааны даалгаврыг биелүүлээд Ил хаант улсыг эмхлэн байгуулсан. Одоогийнхоор бол манай цэрэг НҮБ-ийн үүргийг гүйцэтгэж дэлхий дахинд энх тайвныг тогтоох үүргийг өөртөө хүлээж байжээ гэсэн үг.
-Ил хаант улсын хил хязгаарын тухайд?
-Есөн улсын нутаг дэвсгэрийг эзлэн нэг зуун хол гаруй жил оршин тогтнож байсан. Одоогийн Иран, Ирак, Афганистан, Түркменстан, Гүрж, Азербайжан, Туркийн төв ба зүүн хэсэг Пакистаны баруун ба өмнөд хэсэг орж байв.
-Өлзийт хааны түүхэнд үлдээсэн гайхамшиг юу вэ?
-Өлзийт хааны өмнө түүний төрсөн ах Аргуны хүү Газан хаанчилж байв. Газан хаан ил хаант улсын түүхэнд олон шинэ дэвшилт зүйл санаачлан хийлгэсний дотор дүү Өлзийтийн хамт “Жами –ат – таварих” буюу Судрын чуулган хэмээх түүхэн туурвил юм. Дэлхий дахины түүхэн явц түүний дотор Монголын түүх, түүхэн хүмүүсийг уг гарвал сурвалжийг олж тогтоон буулгаж үлдээсэн нь орчин үед гайхамшиг болж байна. Бидний түүхийг дэлхийн олон хүрээлэнд судлан гайхан биширч байгааг хэлэхэд сайхан байна. Энэ бол Аргун хааны хөвгүүдийн ач гавъяа юм. Монголын нууц товчоотой ач холбогдлоороо адилхан гэж хэлж болох бүтээл байгаа.
-Монголд дэлгэрээд удаж байна уу?
-Удаж байгаа. Хэд хэдэн удаагийн орчуулга байдаг. Хамгийн сүүлд өнгөрсөн онд эрдэмтэн их гүүш Г.Аким гуай “Шашдирын чуулган” хэмээх нэрээр орчин үеийн хэллэг найруулгатайгаар шинээр гаргасан. Уг бүтээлийн зохиогч нь Ил хаант улсын төрийн зүтгэлтэн Рашид Аддин Фазлуллах. Энэ нэрээр дэлхий дахинд алдаршсан.
-Рашид Аддины судрын чуулган хэмээн сонсож байсан юм байна?
-Тийм ээ. Өлзийт хаан энэ том бүтээлийг туурвуулахын тулд харьяа улсуудын мэдлэг чадвартай олон түүхчдийг татан оролцуулсан байдаг. Түүний дотор Монголоос арван том түүхчийг гэр бүлийнх нь хамт нүүлгэн ирүүлж оролцуулсан. Мөн их Юань улсын их хаан Хубилайд зүтгэж байгаад Аргун хаанд зөвлөхөөр илгээсэн Ил хаант улсын төр нийгмийн зүтгэлтэн цэргийн жанжин түүхч Болд чинсаныг оролцуулсан байгаа юм.
-Болд чинсан гэж та хэллээ. Чинсан гэдэг ямар албан тушаал вэ?
-Баруун зүүн гарын чинсан гэж яригддаг, сонссон байх. Хаан эзэнд туслагч дээд сайд түшмэлийн цол. Одоогийнхоор бол Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын дарга гэсэн албан тушаалтай ойр юм болов уу даа.
-Өлзийт хааны хийж бүтээсэн зүйлүүдээс дурдахгүй юу?
-Ил хаант улсын засаглалын гол төв болж байсан Иран орныг болон бусад хязгаар нутгуудаа цэцэглэн хөгжүүлэхэд ухамсарт амьдарлаа зориулсан. Түүний өвөг дээдэс болон өөрийнх нь босгосон хот суурины дурсгал одоо байгаагийн нэг нь өөрийнх нь ордон. Ираны Султание мужид байх энэхүү гайхамшигт ордонд Монголын судлаачид нэлээн олон удаа хөл тавьсан байдаг. Өлзийт хаан энэ ордондоо Ираны анхны номын санг байгуулж Судрын чуулганыг бүтээх явцад ашиглаж ирсэн түүхтэй. Бүх ил хаад одон орончид шатрын том мастерууд түүхч яруу найрагчид байсан. Үүний нэг тод жишээ бол одоогийн Иран оронд хааш хаашаа таван километр талбай бүхий ордон орны төв юм. Бид үндсийг тавьсан энэ төв дэлхийн цөмийн салбарт томоохонд орно. Мөн Өлзийт хааны дараагийн хаан түүний хүү Бахадур хаан буюу Баатар хааны шүлгүүд үлдэж хоцорсон байдаг.
-Сонин сайхан түүх байна.
-Энэ дэлхий ертөнцөд бидний өвөг дээдэс таван эзэнт гүрэн байгуулсан. Өвөг дээдсийн минь амьдралын зорилго жинхэнэ дээдсийн хүсэл мөрөөдөл байж. Дээдэс хүн гэдэг бол өөрийн ард түмнээ төрсөн үр хүүхдээ хайрлаж байгаа мэт хайрлах төдийгүй дарлагдан зовсон хууль ёсгүй төргүй шахам улсуудын ард иргэдийг эн тэнцүүхэн хайрлаж чадсанд байгаа юм. Ил хаант улсыг байгуулахдаа хууль үйлчилдэггүй газрын эзэд нударган баячуудаас жирийн ард иргэд тариачдын эрх ашгийг хамгаалан гарч ирснээрээ ард түмний хайр хамгааллыг хүртэж чадсан. Бурхан бидэнд элчээ илгээв хэмээн мөргөж байсан тухай бичиж үлдээсэн байдаг.
-Таны хэлдгээр Монголын их хаад өв хөрөнгө цуглуулдаггүй байсан байх?
-Тийм ээ. Энэ дэлхийн хуурай газрын гуравны хоёрт хаанчилж байсан баян тансаг өчнөөн төчнөөн улсыг эзэгнэн сууж байсан бидний өвөг дээдэс алт эрдэнэсийг нь монгол руу зөөгөөд байсан бол өнөөдөр цөөхөн хэдэн монголчууд төрөө засаж хилээ манаж үлдэхгүй байсан. Аль хэдийнээ газрын зургаас хасагдаж эртний дэлхий дахины түүхэнд нэр л үлдэх байсан биз. Эд хөрөнгө бол адгийн баян гэж үздэг учраас ариун нэр шударга ёсны төлөө тэмцэж түүгээрээ амьдарч байсан. Өгөөдэй хаан гэхэд төрийн сан хөмрөгөө үзээд сэтгэлээр унаж ийм их зүйлээр би юу хийх вэ, ард түмэнд тараалган өгч, мөн дундад Азиас өөрийг нь зорьж ирсэн хүмүүст асар их баялаг удаа дараалан өгч байсан баримтууд олон бий.
-Өглөг өгч, буян хураах тухай бурханы шашны сургаалд их байдаг, үүнийг манай хаад мэдэж байсан хэрэг үү?
-Бурхан багшийн сургаалын дагуу өглөг буян хийж шуналгүй амьдарч байсан гэж мушгин гуйвуулж болохгүй. Ерөөсөө монгол хаадын боловсрол өндөр, хүн чанар сайтай жинхэнэ дээдэс байсны учирт л байгаа юм.
-Өлзийт хаан Их Юань улстай ямар харилцаатай байсан вэ?
-Ил хаант улс оршин тогтносон бүх хугацааныхаа туршид Монголын эзэнт гүрэнтэй нягт холбоотой шууд удирдлага дор нь байсныг олон түүхэн баримт гэрчилдэг. Хүлэгү хааны дараа Абага хаан ширээ залгажилахад их Хаан Хубилай хүлээн зөвшөөрсний бэлгэ тэмдэг болгон зарлиг бэлэг сэлтийг элчээр илгээж ёслон батламжилсан байдаг. Хубилай хаанд одон орны төв байгуулж өгсөн их буу дурсгасан гээд Хубилай хаанаас цэргийн зөвлөхүүд болон засаг удирдан явуулахад туршлага бүхий түшмэдүүд мэргэжилтнүүд илгээж байсан гэх мэт. Өлзийт хаан энэ уламжлалт сайн харьцааг хэвээр хадгалан тэр үеийн их Юань гүрний хаан Төмөрт элч төлөөлөгчөө илгээж төрийн захидал бэлэг сэлт явуулж байсан. Өлзийт хааны гадаад харилцаа өргөн дэлгэр байсны гэрч нь Францын гоо Филипп хаанд 1305 онд бичсэн захидал Францын үндэсний номын санд манай түүхийн музейд бий. Барууны олон оронд бүх ил хаадаас илгээсэн захидал зоосон мөнгө болон бусад дурсгалт зүйлүүд их бий дээ.
-Өлзийт хааны тухай өөр сонин содон зүйлээс тодруулна уу?
-Өлзийт хааны үед Юань гүрний далай их хаан Төмөрт хандан Өгөөдэй овгийн хаан Чабар, Алтан ордны хаан Тогтоа, Цагаадай улсын хаан Дуга, Ил хаант улсын хаан Өлзийт нараас феодалын задралыг хумих зорилгоор атгасан гар шиг нэгдэн нийлж дахин батжин цэцэглэхийг уриалсан уриалга гаргаж байсан нь маш том сайхан алхамуудын нэг юм. Мөн их юань гүрний туршлагаар цаасан мөнгө нэвтрүүлэхийг өмнөх олон хаадын адил туршиж байсан. Зоосон мөнгө амжилттай цутгаж байсан. Газар тариаланд шинэчлэл хийж услалтын систем далан шуудуу олноор байгуулсан гээд ер нь яриад байх юм бол бүхэл бүтэн роман болно доо.
-Түүхэн бүтээл хийхэд тань хамтарч ажилладаг, дэмжиж тусалдаг хүмүүс бий юу?
-Өлзийт хаан романыг бичихэд энэтхэг болон ил хаант улсыг судалдаг дипломатч доктор О.Нямдаваа ах олон сайхан материал өгч тусалсан. Болод чинсаны тухай их бүдэг байдаг. Энэ хүний ачаар тэр том төрийн зүтгэлтний хөргийг нэлээд тод оруулж өгсөндөө баяртай байна. Мөн зураач уран барималч доктор С.Бадрал номын зургийг бүтээж, зураач С.Чулуунбаатар ил хаадын зураасан зургийн цуглуулгаасаа Өлзийт хааны дүрийг хэвлүүлж нэг ёсондоо бид бүгдийн хамтын бүтээл болсон доо.
Д.НАМУУН