УИХ-ын гишүүн, УИХ-ын дэд дарга Р.Гончигдоржтой ярилцлаа.
-Монгол Улс Ардчилсан Үндсэн хуулиа батлаад даруй 23 жилийг үджээ. Ардчилсан Үндсэн хууль манай ард түмний хувьд шинэ зүйл байсан байх. Иргэд хэрхэн хүлээж авч байсан бэ?
-Монгол Улсын дөрөвдүгээр буюу олон түмний өгсөн хүндэтгэлийн нэр нь Ардчилсан Үндсэн хууль батлагдаад 23 жил болж байна. Уг Үндсэн хууль нэг талаас 1990 оны ардчилсан хувьсгалын үр дүнд түүний гол зорилгыг баталгаажуулсан Үндсэн хууль юм. Тэр ч утгаараа ард түмнээсээ Ардчилсан Үндсэн хууль гэдэг нэрийг авсан гэж ойлгодог. 1980-аад оны сүүлчээр гурав дахь Үндсэн хуулинд өөрчлөлт оруулах шинэчилсэн Үндсэн хуулийг боловсруулах талаар яригдаж байсан. Гэхдээ тухайн үед өөр төрийн үе байсан тул өөр агуулгатай, өөр улс төрийн харилцаатай, эрх чөлөөний өөр хязгаарлалттай байсан цаг үе. Харин 1990 онд хийсэн ардчилсан хувьсгал анхнаасаа ардчилсан хүчнүүдээс түр хурлыг байгуулъя. Түр хурлыг олон намын оролцоотой байгуулж, түр хурал нь шинэ Үндсэн хуулийг батлаад, Шинэ Үндсэн хуулиар бий болж байгаа төрийн тогтолцоондоо өөрийнхөө бүрийн эрхийг шилжүүлж ардчилсан төрийн тогтолцоо, Шинэ Үндсэн хуулийн дагуу шинэ ардчилсан төрийн тогтолцоотой хүний эрх, эрх чөлөө баталгаажсан Үндсэн хуультай байх ёстой шүү гэсэн шаардлага тавьж байсан. Гуравдугаар сард МАН-ын удирдан жолоодох чиг үүрэг бүхий заалтыг хасч олон нам байхыг хүлээн зөвшөөрсөн. Дараа нь тавдугаар сард БНМАУ-ын Үндсэн хуульд хавсралт хууль хэмээн батлагдсан. Түүгээрээ төрийн ерөнхий байгууллагынхаа тогтолцоог өөрчлөх Ерөнхийлөгчтэй байнгын ажиллагаатай парламенттай хуучин Ардын Их хурлын өмнө байхаар төрийн эрх мэдэл чиг үүргүүдийг тодорхой хэмжээгээр салган хуваарилсан. Тухайлбал, Улсын Бага хурал хууль тогтоох, хянан шалгах бүрэн эрхийг өөртөө хадгалж Үндсэн хуулийг батлах асуудал Ардын Их хуралдаа хадгалагдана гэж байлаа. Ингэж Бага хурал батлагдан байнгын ажиллагаатай парламент байгуулагдаад ирэх онд 25 жилийнхээ ойтой золгох гэж байна. Бага хурал маань бидний яриад байдаг түр хурлын үзэл санааг өөртөө шингээж пропорциональ сонгуулиар суудлаа авч Ардын Их хурлаар гишүүд нь сонгогдож байсан түүхтэй. Энэ бүхэн Ардчилсан Үндсэн хуулийн урьдчилгаа нөхцөлүүд байсан.
-Тэгээд дараа нь яасан юм?
-Эдийн засгийн өмч хөрөнгийн тодорхой хэлбэрийн ардчиллуудыг хийсэн. Тухайн үеийн Үндсэн хууль нь хүлээн зөвшөөрөөгүй ч гэсэн Ардчилсан хувьсгалын үзэл санаа олон түмний хүсэл зоригийн илэрхийлэл байсан. Өмч, бизнес, боловсролын салбарт хувийн сургуулиуд байж болно гээд, Үйлдвэрчний эвлэл, Улс төрийн намуудын хуулийг шинэчлэн баталж намуудыг үйлдвэр дагасан байсан бол төр засгийн нэгж рүү шилжүүлэх гээд маш олон ажил байлаа. Нарийн яривал хуучин Үндсэн хуультайгаа зөрчилдөж байгаа боловч хэн ч үүнтэй маргаагүй. Учир нь бидний явж байгаа чиг тэр байсан. Энэ нь Ардчилсан Үндсэн хуулинд гол улс төрийн харилцаа яаж явах нь вэ гэдгийг Бага хурал ердийн хууль тогтоомжуудаар баталж эхэлсэн. Үүний зэрэгцээгээр Үндсэн хуулийг батлах комиссыг байгуулж тэр үед Монгол Улсын анхны Ерөнхийлөгч П.Очирбатаар ахлуулж байлаа. Үндсэн хууль боловсруулах комисс тухайн үед “Монгол Улсын их цааз” гэсэн төслийг боловсруулж Бага хурлаар хэлэлцүүлсэн. Бага хурал хэлэлцээд ард нийтээр хэлэлцүүлэх төсөл болгож гаргасан. Ард нийт үнэхээр идэвхтэй оролцсон. Олон мянган санал ирүүлсэн нь ард түмэн Шинэ Үндсэн хуулийг хүлээж байсан гэдгийн илэрхийлэл байлаа. Шинэ Үндсэн хуулиар өөрсдийн эрх, эрх чөлөөг баталгаажуулж, төр яаж ардчилсан, хязгаарлагдсан ард түмэндээ үйлчилдэг, ард түмнээсээ байгуулагддаг ард түмний төр байх ёстой юм бэ. Нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдал яаж халдашгүй байх юм. Газар түүний баялгууд, мал сүрэг эдийн засгийн болон баялгийн болон өвийн харилцаанд яаж орох ёстой юм. Улсын нэр ямар байх юм гээд олон асуудал байсан. Ерөнхийлөгчийн засаглалтай байх уу, парламентын засаглалтай байх уу гээд олон санал ирсэн. Энэ бүгдийг нэгтгээд Улсын Бага хурал дахин хэлэлцэж Ардын Их хурал руу өргөн барих төслөө боловсруулан өргөн барьсан. Улсын Бага хурал олон улсын практикт Үндсэн хууль ямар хэлбэр төрлүүдтэй байдаг. Манайд аль нь зохистой вэ гэдэг дээр олон улсын нэртэй Үндсэн хуульчдыг цуглуулж, тэднийг сонсож, олон улсын харьцуулсан судалгаан дээр үндсэн дээр боловсронгуй болгож Ардын Их хурал руу оруулсан.
-23 жилийн өмнө Ардчилсан Үндсэн хууль шинээр гарч байсан тул хүн бүхэнд сонин байсан байх. Өнөөдөр харин хөгжиж буй манай нийгэмд Үндсэн хууль үндсэн үүргээ биелүүлж чадаж байна уу?
-Би өөдрөгөөр боддог. Олон түмэн Үндсэн хуулийн төгсгөсөн “Мэдэхтүн, сахихтун” гэдэг үг монголчуудын хүлээж авсан сэтгэл зүрх гэж ойлгодог. Тиймээс Үндсэн хуулиа манай ард түмэн судалдаг, мэддэг. Мэдэхийн төлөө, сахихын төлөө байдаг гэсэн өөдрөг үзэлтэй хүн. Үндсэн хуулиа мэдэхгүй бол Үндсэн хууль хөвсөн зүйл болно. Үндсэн хууль гэдэг чинь амьдралд шингэсэн. Яаж шингэсэн гэхээр тэр хүний эрх, эрх чөлөө Үндсэн хуулиар баталгаажсан. Бизнесийн болон улс төрийн сонгох сонгогдох эрхүүд, өөрийн хүсэл зоригоо илэрхийлэх, хамгаалах, шударга ёстой байх, эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах эрхээс эхлээд энэ бүхнийг мэддэг. Өөрийнхөө эрхийг хамгаалах, хөндөгдсөн бол эрхээ хамгаалуулахын төлөө иргэдийн хууль эрхзүйн мэдлэг тэр тусмаа Үндсэн хуулиас үүдэлтэйгээр өргөн хүрээг хамарч байна. Үндсэн хуулийн цэц дээр иргэдээс ирдэг мэдээлэл болон гомдлоор Үндсэн хуулийн зөрчлийн асуудал маш өргөн болж байгааг харж болох юм. Энэ үед нийгмийн харилцаа маань шилжилтийн байсан бол шилжилтийн үе дууслаа. Одоо шинэ үе шатандаа бүрэн орлоо гэсэн агуулга эдийн засаг, улс төрийн харилцаанд харагдаж байна. Энэ нь цаашид Үндсэн хуулиа боловсронгуй болгох нэхэлтийг явуулж байгаа. Тийм ч учраас Үндсэн хуулинд өөрчлөлт оруулах асуудал яригдаж байгаа нь тэр.
-Дордуулсан долоон өөрчлөлт гэдэг зүйл өнөөдрийг хүртэл яригдсаар байна. Та бол харин дордуулсан гэдэгтэй санал нийлдэггүй…
-Би дордуулсан гэдэгтэй үнэхээр санал нэгдэхгүй. Дордуулсан гэж ярьдаг хүмүүс, Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөд тааламжгүй овог өгсөн хүмүүст хандаж нэгдүгээрт Үндсэн хууль боловсруулсан Бага хурал, ард нийтийн хэлэлцүүлэг, Бага хурал, Ардын Их хурал гэсэн бүх шатан дээр Үндсэн хуулийн ямар ямар агуулга зүйл заалтууд хаашаа яаж өөрчлөгдөв гэдэг динамикийг үзчихээсэй гэж хэлье. Мөн Үндсэн хуулиа хэрэгжүүлээд шинэ төрийн харилцаанд ороод явж байхад ялангуяа 1996-2000 оны хооронд ямар бэрхшээлүүд тулгарав. Үндсэн хуулийн суурь харилцааны хүрээнд Үндсэн хуулиар тогтоогдсон үндсэн суурь зарчмуудад ямар тулгамдсан асуудлууд үүсэв. Тэр бэрхшээл гүнзгийрвэл ямар зүйл рүү орохоор байна гэдгийг хараарай. Манайхан Үндсэн хуулийн хямрал гэж ярьдаг.
-Тэр нь юу гэсэн үг вэ?
-Үндсэн хуулиар бий болсон институци өөрсдөө ажиллах боломжгүй болоод ирнэ. Төр үйл ажиллагаагаа явуулах боломжгүй болно гэдэг чинь ард түмэнд төрийн бүх эрх мэдэл хадгалагдана. Энэ эрх мэдлээ шууд болон сонгон байгуулсан байгууллагаараа эдэлнэ гэсэн суурь эрх алдагдана. Үүний бодит жишээ 1996-2000 он. 1996-2000 оны бэрхшээл тэндээ үлдэг гэж бодоход тэндээс хойших УИХ, Загсийн газрын үйл ажиллагаан дээр нэг анализ хийгээд үз. УИХ-ын хуралдаан дээрх бэрхшээл, мухардлуудыг бодоод үз. Өмнөхөөрөө байсан гээд бодохоор ямар байдалд орохоор байж вэ. Дордуулсан гэж хэлэх гээд байгаа юм бол Үндсэн хуулийн эрх зүйн хэмжээг судалж мэд. Үүн дээр бод, анализ хий. Түүнээс биш Үндсэн хууль гэдэг бол янз бүрийн доог тохуу болгон хэлээд байх зүйл биш. Хэрэв батлаагүй бол 1996-2000 оны Үндсэн хуулийн шинжтэй хямрал бүр гүнзгийрчихсэн, ерөөсөө төр үйл ажиллагаагаа явуулах боломжгүй болчихсон байх байлаа.
Одоогийн ярьж байгаа өөрчлөлтүүд нийгмийн харилцаа, ардчиллаа улам гүнзгийрүүлэх, Ерөнхийлөгчийн санаачлаад байгаа шууд ардчилал, иргэний оролцооны асуудлыг яаж Үндсэн хуулийн хэмжээнд нэмэгдүүлэх вэ. Үндсэн хуулийн нэг суурь зарчим нь орон нутгийн удирдлага нь төрийн удирдлагыг өөрөө удирдах ёстой хослуулах явдал мөн. Өөрийн удирдлага нь ИТХ, Төрийн удирдлага нь Засаг дарга. Засаг даргаараа дамжаад нэг талаас төрийн төлөөлөгчөө дээд шийдвэрийг хэрэгжүүл. Нөгөө талаас өөрөө удирдах байгууллагын гаргасан шийдвэрийг хэрэгжүүлэх шийдвэр гарсан нь том ололт шүү. Үүнийг цаашаа ардчилсан, иргэний илүү оролцоотой, өөрөө удирдах ёс нь илүү давамгай байдлыг хураангуйлсан байх чиглэлийн шинэчлэл өнөөдөр шаардлагатай.
-Давхар дээлийн асуудал ч гэсэн Үндсэн хуулийн дордуулсан долоотой холбоотой гэдэг…
-Манайхан гадаргуу дээр нь ярих юм. Давхар дээлнээс боллоо, Засгийн газар нь Их хурлаас хараат боллоо, Их хурал нь Засгийн газраас хараат боллоо гэх мэтчилэн асуудлыг буруу оношлоод зөөлөн шийдлээр хийх юм шиг бодоод байгаа юм. Үүнийг Үндсэн хууль яаж батлагдаж явсан билээ гэдгийг хараарай. Парламентын бүгд найрамдах улс, Ерөнхийлөгчийн бүгд найрамдах улсын холимогдуу хэлбэр рүү орчихсон. Энэ нь Засгийн газар дээр гараад ирдэг юм. Цэвэр парламентын бүгд найрамдах улсын хэлбэр бол Засгийн газар нь Ерөнхий сайд. Ерөнхий сайд нь кабинетаа бүрдүүлнэ. Тэгэхгүй Их хурлаар оруулахаар сайд бүр Их хурлаас даалгавартай юм шиг болчихож байна. Эцсийн бүлэгт Засгийн газрын Ерөнхий сайд Их хурлын өмнө хариуцлагаа хүлээнэ. Ингээд явбал давхар дээлнээс боллоо гэсэн яриа гарахгүй. Оношлогоо нь ердөө л энэ. Үндсэн хууль өөрчлөх асуудлуудаа бид ярьж болно. Ерөнхийдөө парламентын бүгд найрамдах засаг гүйцэтгэх эрх мэдэл нь хүчтэй, парламент нь хууль тогтоох эрх мэдлээрээ хүчтэй, шүүх тогтоох эрх мэдэл нь өөрөө гуравдагч эрх мэдэл нь. Ингэснээр Ерөнхийлөгчийн жинхэнэ эрх мэдэл нь үлдэнэ. Тэгвэл магадгүй Ерөнхийлөгч нь парламентаасаа сонгогддог байх юм. Энэ бүхэн Ардчилсан Үндсэн хуулийг хэлэлцэж байхад гарч байсан санаа. Ардын Их хурал дээр зөвшилцөөд Ерөнхийлөгчийн бүгд найрамдах улс эсвэл парламентын бүгд найрамдах улс байя гэсэн хоёр салсан зүйлийг нийлүүлж байж Үндсэн хууль гарна биз дээ. Энэ бүхнийг үзэх хэрэгтэй. Үүн дээр Үндсэн хуулийн хөгжил явагдах ёстой. Популист хэлбэрээр хэлэгдсэн зүйлээс татгалзаж бид гүн рүүгээ орох ёстой гэж байгаа юм.
-Дордуулсан долоог өнөөдөр хүчингүй гэх юм…
-Тийм юм байхгүй. Түүхээ мэдэх хэрэгтэй. Үндсэн хууль батлагдсанаас хойш байгуулагдсан анхны Засгийн газар УИХ-ын гишүүн сайдтай байлаа. 1996 онд сонгууль болоод анх удаа Ардчилсан холбоо эвслийг байгуулан “Ард түмэнтэй байгуулсан гэрээ” гэсэн хөтөлбөртэй ороод 50 суудалтай олонх болсон. Тангараг өргөсний дараа Засгийн газрыг байгуулах гэж байтал цэц дээр УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүн байж болохгүй гэсэн асуудал үүссэн. Ингэж шийд гарсны дараа сонгуульд өрсөлдөн хүчтэй гарч ирсэн лидерүүд Засгийн газраа толгойлох, засагтаа орох боломжгүй байдал үүссэн. Улс төрийн нам эрх барьж байгаа юм бол гол түүчээ болсон хүмүүс орж байж ажил явуулна. Яагаад Үндсэн хууль зөрчсөн гэж үзсэн гэхээр Засгийн газрын болон УИХ-ын тухай хуульд заасан юм алга гэсэн. Тэгэхээр нь Засгийн газрын хуулинд өөрчлөлт оруулж Их хурлын гишүүдээс бүрдсэн М.Энхсайхан, Ц.Элбэгдоржийн Засгийн газар байгуулагдсан. Үндсэн хуулийн орчин дотор болох юм уу үгүй юм уу гээд асуудал өрнөсөн. Үндсэн хуулинд агуулга нь тодорхойгүй байсан зүйлийг илүү тодорхой болгон оруулж ирсэн.
Өнөөдөр төр болохгүй байна гэдэг үгийг УИХ-ын гишүүд нь хэлээд байна. Тэд үглэж суудаг, ард түмэн рүү цацаж суудаг хүмүүс биш. Болохгүй байгааг нь засах эрхийг нь ард түмэн танд өгсөн. Үүнээс л миний хэлээд байдаг улс төрийн цуурай үүсдэг. Болохгүй байна, тэр муухай байна гэж баахан ярьсныхаа дараа иргэдтэй уулзахад тэр болохгүй байна, тэр муухай байна гэдэг л дээ. Нөгөө гишүүн буцаж ирээд би сонгогчидтойгоо уулзсан чинь болохгүй байна, тэр муухай байна гэж байна гэдэг. Үүн дээрээ бодолцох ёстой. Гишүүн Үндсэн хууль зөрчлөө гэж үзэж байгаа бол хуулиа өргөн барьчих. Хууль санаачлах эрх гэдэг чинь агуу эрх.
-Үндсэн хуулийн талаар нэмж хэлэхээр зүйлс байна уу?
-Үндсэн хуулийнхаа баярыг тохиолдуулаад бүх монголчууд тэр дундаа Үндсэн хуулиндаа саналаа өгч байсан, санал нь Үндсэн хуулиндаа тусгагдсан идэвхтэй оролцсон иргэддээ, Ардын Их хурлын депутатууддаа онцгойлон баяр хүргэе.
Э.ЭНХБОЛД