Өрнөд болон Дорнод газар нутгийг холбож ариун Египетийн нутгаас Энэтхэг мөрөн хүртэлх агуу том нутагт олон зууны туршид оршин тогтнохдоо Ром, Византий зэргийг чичрүүлж явсан Персийн эзэнт гүрний тухай өнөөдөр өгүүлэх гэж байна. Персийн эзэнт гүрэн гэдэг чинь юу билээ гэдгийг ойлгохын тулд түүний оршин тогтнож байсан түүхэн түүчээг нь гурван үеэр задалж харах хэрэгтэй. Үүнд:
Ахемены улс-нийтийн он тооллын өмнөх 550-330 оны хооронд Персэд төвлөн тогтнож байсан эзэнт улс.
Парфяны хаант улс-нийтийн он тооллын өмнөх 250-227 оны хооронд оршиж байсан улс
Сасанидын улс (манай тооллын 226-651 он)
Ухаалаг, зоригтой, алсын хараатай, чадал чансаатай хаад нь хүч чадал, арга мэхээр газар нутгаа тэлж, эд баялгаа арвижуулан хүн ардаа үржүүлэн өсгөж эхэлсэн МЭӨ 600 оноос түүх нь эхэлж Македоны Александрт нухчуулсан МЭӨ 400-гаад он, грекчүүдийн хүчирхэгжсэн зуун жилийн дараа дахин сэргэж Парфяны эрин, Сасанидын улс гэж оршин тогтнож байгаад манай тооллын 700 оны хавьцаа лалын булаан эзлэгчдэд бүрмөсөн арчуулж алга болсон Персийн эзэнт улс болон залгамжлагчдынх нь түүх бол дэлхийн үүсэл хөгжлийн нэгэн чухал хэсэг мөн буюу.
Перс хүмүүс нь төв Азиас дорнод Иран руу МЭӨ ХV зууны үед нүүдэллэн ирж ассирий, эламит, халдей зэрэг нутгийн иргэдтэй холилдсон нүүдэлчид юм билээ. Ийм перс отог омгуудын нэгдлийг анх зангидаж оройлсон Ахемени хааны үеэс эзэнт гүрний намтар эхэлдэг. Түүний үр сад болох Агуу Кир, Дарий I, Ксеркс гэх хаадууд улс гүрнийхээ хилийг тэлж, өв баялгийг нь арвижуулж байлаа. Агуу Кирийн үед Ойрхи Дорнодын хамгийн том улсууд болох Мидия, Лидия, Вавилон ба Египетийг байлдан дагуулж эзэлсэн бол Дарий I Фрак, Македон, Энэтхэгийн баруун хойд хэсгийг эрхшээлдээ оруулж байв. Дарий I булаан эзлэгч гэхээсээ илүү бүтээн босгогч гэдгээрээ түүхэнд нэрээ үлдээсэн байх юм. Тэр Персийн эзэнт гүрнийхээ бүхий л нутагт хүчин төгөлдөр үйлчлэх зоосон мөнгө, буухиа шууданг нэвтрүүлж Персеполь нийслэлийнхээ шавыг тавьжээ. Түүний үед анх удаа дэлхий дээр бүх нийтийг хамарсан татварын систем нэвтэрч орлогоос нь шалтгаалан их бага гувчуур тогтмол хугацаанд хурааж байх “татварын байцаагчид” төржээ. Дарий I-ийг төр барьж байх үед буюу МЭӨ 494 онд дотоодод нь гэнэт бослого дэгдэж түүнийг нь грекүүд дэмжсэн юм байх. Уурлаж хилэгнэсэн хаан грекүүдээс арав дахин илүү хүнтэй армиа дагуулан Македонаар дайрч Марафоны хавьд дайсантайгаа тулжээ.
Энд нөгөө грекүүдийн сийрэг ухаан, дайчин эрсийн ялалт, хоёр өдөр гүйж ялалтын мэдээ дамжуулан ухаан алдан унасан цэрэг эрийн түүх бичигджээ. Өнөө цагийн зуны олимпийн хаалтын тэмцээн болох марафон гүйлтийн эхлэл эндээс гаралтай юм шүү гэдгийг дахин сануулах гэсэн юм. Харин Спартагийн 300 цэрэг, нарийн хавцал, Саламины буланд живсэн перс хөлөг онгоцнуудын түүх Дарий I-ийн хүү Ксеркст хамааралтай. 480 оны зун Персийн 75 мянган цэрэгтэй арми гармыг гаталж Фермопилийн хавцалд тулан очжээ.
Тэндээ зургаан мянган спартачуудтай байлдаж баахан хүн хүч тамир, цаг хугацаагаа алдан Афинд очиход грекүүд хоосон хот л үлдээсэн байв. Хууртагдсан Ксеркс тултлаа уурлаж Афиныг үнс болтол шатаан хөлөг онгоцнуудаа Саламаны булан руу илгээсэн нь бас л нэг том алдаа болсон гэнэ. Учир нь уг руугаа хавчиг буланд тэдний хөлөг онгоцнууд чихэлдэн маневр хийх боломжгүй болсон үед Грекийн хуягласан онгоцнууд төвөггүйхэн мөргөж далайн гүн рүү живүүлж эхэлсэн гэнэ. Энэ бол Ахемены үр садын байгуулсан эзэнт гүрний мөхлийн эхлэл байлаа. Үүний дараа грекүүдийн дэмжлэгтэй Египетийн бослого, эзэн хаангүй ная гаран жилийн түүх, Македоны Александрын өлмий дор сөхөрсөн он жилүүд эхэлнэ.
Грекүүдийн сэргэн мандсан зуугаад жилийн дараа Персийн эзэнт гүрний унаган нутаг дээр Парфяны хаант улс гарч иржээ. Нийтийн тооллын өмнөх 250 оноос манай тооллын 227 он хүртэл өнөө цагийн Иран, Ирак, Туркменстан, Пакистан, Афганистаны нутгуудыг хамран оршиж байсан энэ улс нь персүүдийн залгамж халаа нь бөгөөд таван зуу гаруй жилийн туршид “амьдарчээ”. Түүхэнд тэднийг ихэвчлэн Ромын эзэнт гүрний эн чацуу өрсөлдөгч, нэгэн цагт хөршдөө эзлэгдэж явсан ч хожим нь мөхөөж явсан гүрэн гэдгээр нь онцолдог. Парфянчуудын дараа Сасанид улс түүхийн тавцан дээр гарч Арташираас Йездегэрд III хүртэл баахан хааны засаглалыг үзсэний эцэст Арабын халифатад бүрмөсөн цохиулж түмэн улс болон задарснаар агуу Персийн эзэнт гүрний эрин үе дуусгавар болсон бөлгөө. Өдгөө персчүүдийн голомтыг Иран улс хадгалан түүх судрыг нь үргэлжлүүлж байна.
Персийн үхэшгүй мөнхийн цэргүүд буюу хишигтэнгүүд
Хаан болон хааны ойр дотнынхныг хамгаалдаг тусгай бэлтгэгдсэн цэргүүд. Бага наснаас нь эхэлж дайны эрдэмд сургадаг, нум сумаар сайн харваж, моринд гарамгай байх, матигар хоёр сэлмээр чадмаг цавчих авьяастай дайчид.
Ираны нийслэл Тегеран хотоос өмнө зүг рүү 900 орчим км-ийн зайд орших Дарий I хааны Персеполь хотын балгас. Гурав давхарласан хэрмэн ханатай, харуулын цамхгуудтай, үзэсгэлэнт барилга байгууламжтай хот байжээ. Александрын Македон булаан эзлэх үедээ сүйтгэсэн.
Бэлтгэсэн Д.БАТ-ЭРДЭНЭ